Estetika

Estetika (yun. aisthētikós — hiss edәn, hissiyyatlı) — insanın dünyaya dәyәrlilik münasibәtinin spesifik tәzahürü olaraq estetik sahәni vә insanların bәdii fәaliyyәt sahәsini öyrәnәn fәlsәfi elm, hisslər haqqında elm. Bir termin kimi ilk dəfə XVIII əsrin alman filosofu Aleksandr Baumharten işlətmişdir.

Estetika fəlsəfi təfəkkürün bir qolu kimi öz mənşəyini uzaq keçmişdən alır və XVIII əsrə qədər hüsniyyat, gözəllik elmi və yaxud poetika adı ilə öyrənilir. Estetikanın bizə məlum olan 2500 illik tarixi vardır. Estetika ardıcıl və sistemli olaraqilk dəfə klassik yunan filosoflarının əsərlərində işlənmişdir.

Estetika sözünün mənası

Estetika yunan sözüdür. "Aisthetiko" hiss edən, həssas mənasındadır. O, gözəllik qanunlarını, incəsənətin gerçəkliyə münasibətini, onun növ və janrlarını, bədii şüurun qanunauyğun inkişafının özünəməxsus xüsusiyyətlərini bədii yaradıcılıq metodunu öyrənən fəlsəfi fəaliyyət növüdür.Estetik tərbiyə incəsənətin bir növüdür.Estetik tərbiyə insan əxlaqına güclü təsir göstərir. Ədəbiyyat, incəsənət insan mənəviyyatını zənginləşdirir, humanizm, xeyirxahlıq, vətənpərvərlik və b. müsbət keyfiyyətlər formalaşdırır. Gözəllik hissi insan qəlbini təmizləyir, saflaşdırır, onu yaxşı əməllərə yönəldir. Gözəl fikrə və qəlbə malik insan pisliyə, bədxahlığa, qəddarlığa yol verməz.

Tarixi

Estetika termini elmə hələ XVIII əsrdə alman filosofu Aleksandr Qotlib Baumqarten (1714-1762) tərəfindən gətirilmişdir. O bu anlayışı gözəllik nəzəriyyəsi, "Hissi idrak elmi" adlandırmışdır. Onun estetik hadisəni idrak nəzəriyyəsi yönümündən işləməsinin alman klassik fəlsəfəsinin sonrakı inkişafı üçün böyük əhəmiyyəti olmuşdur.

Estetik fikrin tarixi daha qədimdir. Belə ki, 2500 il bundan əvvəl quldarlıq dövründə Misir, Babilistan, Hindistan və Çində yaranmış, Qədim Yunanıstan və Qədim Romada inkişaf etmişdir. Antik filosofların əsərlərində incəsənətin cəmiyyətdə rolu və onun insanın əxlaqına təsiri məsələlərindən bəhs olunmuşdur. Orta əsrlərin "İlahi gözəllik" haqqında mistik təlimlərində hər cür gözəlliyin mənbəyi və ali gözəlliyin təcəssümü allah hesab olunurdu.

Estetika bölmәlәrinin qarşılıqlı münasibәti bu elmin bütün tarixi inkişafı boyunca bir-birini әvәz etmiş vә müxtәlif formalarda başa düşülmüşdür. Dәfәlәrlә Estetikanı bir neçә müstәqil elmi fәnnә (estetik dәyәrlәr nәzәriyyәsi, estetik qavrayış nәzәriyyәsi, ümumi sәnәt nәzәriyyәsi) bölmәk tәklif olunsa da, tәcrübә göstәrmişdir ki, estetik dәyәrlәri vә bәdii mәnimsәnilmәni ayrı-ayrılıqda nәzәrdәn keçirmәk mümkün deyil. Bu, bәzәn insanın bәdii fәaliyyәti ilә estetik fәallığının eynilәşdirilmәsinә sәbәb olurdu. Estetikanın hәr iki bölmәsi bir-birilә tәbii şәkildә qarşılıqlı әlaqәdә olub, nisbi müstәqilliyә malikdirlәr. Birinci bölmәdә dәyәr münasibәtlәri sistemindә estetikliyin tәbiәti vә özünәmәxsusluğu; çox sayda konkret modifikasiyalarda (gözәllik vә eybәcәrlik, ucalıq vә alçaqlıq, faciәvilik vә komiklik vә s.) çıxış edәn estetik dәyәrlәrin diferensiasiya qanunauyğunluqları; dәyәrlilik vә qiymәtlәndirmәnin, estetik qavrayış vә estetik tәmayüllü tәcrübәnin dialektik әlaqәsi; mәdәniyyәtin müxtәlif sahәlәrindә, sosial vә fәrdi hәyatda insanın estetik fәallığının әhәmiyyәti; müxtәlif inikas sahәlәrindә — praktik fәaliyyәtdә vә müşahidәdә, insanların tәrbiyәsindә vә tәhsilindә estetikliyin vә bәdiiliyin qarşılıqlı әlaqәsi kimi mәsәlәlәr öyrәnilir. Estetika elminin ikinci bölmәsi bәdii fәaliyyәtin xüsusi tәhlili ilә әlaqәdardır. Onun filogenezdә vә ontogenezdә meydana gәlmәsinin tәdqiqini, insan fәaliyyәtinin digәr istiqamәtlәri sırasında Estetikanın struktur vә funksional özünәmәxsusluğunu, elәcә dә mәdәniyyәtdә yerini, bәdii fәaliyyәtin konkret formalarının (incәsәnәt növlәri vә janrlarının) müxtәlifliyini, tarixi modifikasiyaları (cәrәyanlar, üslublar, metodlar) doğuran qanunları; cәmiyyәtin bәdii inkişafının müasir mәrhәlәsinin xüsusiyyәtlәrini vә incәsәnәtin tarixi inkişaf perspektivlәrini ehtiva edir. Bununla yanaşı, Estetika heç vaxt insan tәrәfindәn dünyanın estetik vә bәdii mәnimsәmә qanunauyğunluqlarını öyrәnmәklә kifayәtlәnmәmiş, estetik qiymәtlәndirilmәnin müәyyәn meyarlarını vә bәdii fәaliyyәtin proqramlarını hazırlamaqla bu vә ya digәr şәkildә hәmin mәnimsәmәni istiqamәtlәndirmişdir.

Estetik fikrin uzunmüddәtli tarixi tәşәkkülü vә inkişafı prosesi onu şәrtlәndirәn bir sıra faktorlarla — müxtәlif siniflәrin vә ictimai qrupların ideoloji vә sosial-psixoloji mövqelәri, dәyişәn tәdqiqat predmetinin — estetik mәdәniyyәtin vә bәdii tәcrübәnin özünәmәxsusluqları, estetik nәzәriyyәlәrin әsaslandığı, yaxud meydana gәldiyi fәlsәfi tәlimlәrin sәciyyәsi, qonşu elmlәrin (sәnәtşünaslıq vә әdәbiyyatşünaslıq, psixologiya vә sosiologiya vә s.) mövqelәri ilә istiqamәtlәnirdi.

Estetik düşüncә

Estetik düşüncә qәdim keçmişdә ibtidai cәmiyyәtin mifoloji şüurunda yaranmışdır. Müxtәlif xalqlara mәxsus miflәrin tәhlili onlarda fәrqli sәnәtlәrin mәnşәyi, onların insan hәyatındakı rolu, sәnәtin gözәlliklә әlaqәsi (mәs., Apollon Musaget vә onun rәhbәrlik etdiyi Muzalar barәsindә qәdim yunan mifi) haqqında insanların ilkin tәsәvvürlәrinin necә әks olunmasını göstәrir. Estetikanın tarixi elmi-nәzәri düşüncәnin formalaşması ilә başlamışdır. İnkişafının birinci mәrhәlәsindә (Avropada 18-ci әsrin ortalarına qәdәr davam etmişdir) Estetika hәlә müstәqil elmi fәnn deyildi, hәtta öz adı belә yox idi. Antik dövrdә estetik problematika bir tәrәfdәn fәlsәfi әsәrlәrdә (pifaqorçular, Sokrat, Platon, Aristotel tәrәfindәn), digәr tәrәfdәn incәsәnәtin müxtәlif növlәrinә hәsr olunmuş traktatlarda (mәs., Polikletin, Qorpinin, Mitruvinin, Horasinin traktatlarında) işlәnirdi. Buna baxmayaraq, antik mütәfәkkirlәrin bir çox dәrin mәzmunlu fikirlәri Avropa estetik fikrinin bütün sonrakı inkişafı üçün tәmәlyaradıcı әhәmiyyәtә malik olmuşdur (Şәrqdә Estetikanın inkişafı spesifik yollarla getmiş, yalnız ayrı-ayrı vaxtlarda Avropa Estetikasının inkişafı ilә tәmasda olmuşdur).

Orta әsrlәr xristian Estetikası estetik hadisәlәrin spiritualist anlamını әsaslandırır vә sәnәtin strukturunu simvolik ruhda şәrh edirdi (Avqustin, Foma Akvinalı vә b.). Yalnız İntibah dövründә estetik düşüncә teoloji bağlardan qurtularaq, dünyәvi, humanist vә realist tәmayüllü oldu. Lakin bu zaman Estetikanın fәlsәfә ilә әlaqәlәri zәiflәmәyә başladı, belә ki, fәlsәfә o dövrdә bilavasitә tәbiәtşünaslıq biliklәrinә istinad edir vә bәdii-estetik problemlәrә dәrin maraq göstәrmirdi. Hәmin dövrdә böyük rәssamların (L.B.Alberti, Leonardo da Vinçi, A.Dürer vә b.) vә müxtәlif sәnәt növlәri nәzәriyyәçilәrinin sәnәtşünaslıq traktatlarında Estetikadan bәhs edilirdi.

17-ci әsr — 18-ci әsrin 1-ci yarısında gözәlliyin mahiyyәti vә sәnәtin tәbiәti problemlәri ayrı-ayrı nәzәri traktatlarda (N.Bualo, Ş.Sorel, M.V.Lomonosov vә b.), yaxud bәdii-tәnqid janrına aid әsәrlәrdә (İ.Bodmer vә İ.Breytinger, D.Didro vә b.) müzakirә olunurdu. Estetikanın bәdii-praktik tәmayülü bu vә ya digәr yaradıcılıq yanaşmasının (manyerizm, klassisizm, barokko, realizm) nәzәri әsaslandırma vә müdafiәsi mәsәlәlәrinin ön plana çıxması ilә nәticәlәnirdi. Bu zaman müxtәlif estetik proqramların toqquşması (mәs., realizm uğrunda Didro vә Q.E.Lessinqin mübarizәsi, İtaliyada vә İspaniyada klassisizm vә barokko tәrәfdarlarının polemikası) ideoloji mübarizәlәri açıq ifadә edirdi. Maarifçilik ideologiyası incәsәnәtin yeni inkişafının nәzәri süzgәcdәn keçirilmәsi prosesinә xüsusi aktuallıq vә әhatә dairәsi verdi, bununla da bütün Avropa ölkәlәrindә maarifçilik güclü, eyni zamanda öz fәlsәfi vә bәdii prioritetlәri ilә rәngarәng olan hәrәkat doğurdu (Fransada Didro, J.J.Russo, Almaniyada Lessinq, İ.İ.Vinkelman, B.Britaniyada A.Şeftsberi, H.Houm vә b.).

Sәnәtә, onun insan dünyagörüşünün tәşәkkülündә yaratdığı imkanlara marağın çoxalması bәdii yaradıcılığın müxtәlif növlәrinin qarşılaşdırılmasına (J.B.Dübo, C.Harris vә b.), sonra isә bütün “nәfis sәnәt”lәrin vәhdәti haqqında tәsәvvürlәrin (Ş.Battye, M.Mendelson) formalaşmasına doğru aparırdı. Zövq probleminin qoyuluşu da bununla bağlı idi, belә ki, o, bәdii yaradıcılığın nemәtlәrini vә gözәlliyini qavramaq, qiymәtlәndirmәk üçün spesifik psixi mexanizm kimi nәzәrdәn keçirilirdi. Bu mәsәlәdә öz tәdqiqat sahәsinә estetik problematikanı fәal şәkildә daxil etmәyә başlayan fәlsәfә sәnәtlә bәrabәr addımlayırdı (C.Vikonun, K.A.Helvetsinin, Volterin, D.Yummun, E.Berkin traktatları). 18-ci әsrin ortalarında Q.V.Leybnitsin davamçısı A.Q.Baumqarten fәlsәfәdә etika vә mәntiqlә yanaşı, mәhz bu sahәyә aid mәsәlәlәrә hәsr olunmuş xüsusi müstәqil bölmәnin ayrılması zәrurәtini sübut etdi. Baumqarten onu “Estetika”, yәni “hissi idrak nәzәriyyәsi” adlandırdı; onun işlәnib-hazırlanması gözәllik vә sәnәt haqqında tamamlanmış tәlimin yaradılması ilә nәticәlәndi.

Tarixi inkişafda mәdәniyyәti, insan fәaliyyәtini, sosial tarixi izah etmәk üçün zәruri olan sonuncu müstәqil fәlsәfә bölmәsinә çevrilmәklә, Estetika elminin ikinci mәrhәlәsi başladı. Baumqartenin açdığı yolla alman fәlsәfәsinin vә mәdәniyyәtinin әn görkәmli nümayәndәlәri — İ.Kant, İ.H.Herder, F.Şiller, İ.V.Göte, F.V.Şellinq, Q.V.F.Hegel getdilәr. Hegel nәzәri analizin insanın bәdii fәaliyyәtinә, onun inkişafı vә mәdәniyyәtdә yerinә tarixi baxışla üzvi şәkildә birlәşәn güclü estetik konsepsiya hazırladı, bununla Estetikanın ensiklopedik, әhatәli fәlsәfi bilik bölmәsi kimi Baumqartenlә başlayan inkişaf mәrhәlәsini başa çatdırdı.

Bundan sonra Estetikanın tarixindә müxtәlif metodoloji vә ideoloji tәmayüllәrin mübarizәsi ilә sәciyyәlәnәn üçüncü mәrhәlә başlanır. İdeoloji planda bu mübarizә 19,20-ci әsrlәrin üç başlıca estetik fikir cәrәyanının qütblәşmәsindә ifadә edilirdi. Burjuaziya Estetikası nәzәriyyәçilәri (“parnasçılar” vә K.Fridler mәktәbindәn tutmuş, X.Orteqa-i-Qassetә vә X.Ridә qәdәr) müxtәlif vasitәlәrlә estetizmi vә “xalis sәnәt”, “sәnәt sәnәt üçündür” prinsiplәrini әsaslandırırdılar. Demokratik Estetika alimlәri utopik-sosialist nәzәriyyә (P.Prudondan tutmuş, L.N.Tolstoya qәdәr) vә rus mütәfәkkirlәrinin inqilabi-demokratik konsepsiyaları (V.Q.Belinski, A.İ.Gertsen, N.Q.Çernışevski, N.A.Dobrolyubov) formasında çıxış edir, lakin ümumi cәhәtlәri baxımından cәmiyyәtin real hәyatı ilә bağlı olan realist prinsiplәri müdafiә edirdilәr. Sosialist estetika K.Marks, F.Engels vә V.Lenin tәrәfindәn hazırlanmış, onun inkişafında F.Merinq, P.Lafarq, Q.V.Plexanov, A.V.Lunaçarski, A.Qramşi, D.Lukaç vә b. әhәmiyyәtli rol oynamışlar. Fәlsәfi-metodoloji planda 19,20-ci әsrlәrdә estetik fikrin müxtәlif inkişaf yolları onun fәrqli fәlsәfi tәlimlәrә — obyektiv (F.T.Fişer, V.S.Solovyov) vә subyektiv (A.Breton) idealizmin bu vә ya digәr formalarına, pozivitizmә (Q.Spenser, İ.Ten, C.Dyui) vә intuitivizmә (B.Kroçe, A.Berqson), antropoloji materializmә (Feyerbax Estetikası vә rus inqilabi-demokratların Estetikası), fenomenologiyaya (N.Hartman, R.İnqarden, M.Düfren), ekzistensializmә (J.R.Sartr, M. Haydegger) әsaslanmasından irәli gәlirdi. Bu dövrdә estetik tәlimlәrin diferensiasiyasının digәr aspekti Estetikanı bu vә ya başqa konkret elmlә bağlamaq sәylәrindә ifadә olunurdu; psixoloji Estetika (Q.Fixner, T.Lipps), fizioloji Estetika (A.Qrant-Allen, V.V.Velyamoviç), psixoanalitik Estetika (Z.Freyd, J.Lakan), sosioloji Estetika (M.Qüyo, Ş.Lalo), sәnәtşünaslıq Estetikası (E.Qanslik, X.Zeldmayr), semiotik Estetika (Ç.Morris, U.Eko), kibernetika vә informasiya Estetikası (A.Mol, M.Benze), riyazi Estetika (C.Birkqof) belә yaranırdı. 19,20-ci әsrlәrin estetik tәlimlәri onların hansı konkret bәdii yaradıcılıq cәrәyanını — tәnqidi realizmi (O.Balzak, rus inqilabi-demokratları), naturalizmi (E.Zolya), simvolizmi (V.İvanov, A.Belıy), abstraksionizmi (V.Kandinski) nәzәri cәhәtdәn әsaslandırmalarına görә dә fәrqlәnirdilәr.

Müasir dövrdә estetik mәdәniyyәt tarixi sosiomәdәni hadisә xronotopunda kommunikasiyaya daxil olan bir çox bәdii sistemlәrin transformasiyası vә transmutasiyası kimi başa düşülür. Estetika daha bir sosioloji ölçü qazanır (İ.Ten, Y.Burkhard, Marks, Lukaç, Orteqa-i-Qasset). Bәdiiestetik fenomenlәr burada iqtisadi, siyasi münasibәtlәr (mübadilәlәr, kommunikasiyalar, münaqişәlәr) sistemindә qrupların sosial statuslarının (maraqlarının, mәqsәdlәrinin, tәsәvvürlәrinin) ifadәsi kimi tәsәvvür olunur. Sosiallaşan Estetika cәmiyyәtin bir-birilә rәqabәt aparan iki özünütәsvir sistemindә — siyasi vә iqtisadi sistemlәrdә inkişaf edir vә sosial antropologiya ilә bilavasitә tәmasa girir. Modern vә postmodern vәziyyәtlәrdә klassik estetik mәdәniyyәt mövzusu hәlә dә problemli olaraq qalır. Burada Muzey statusunu qeyd etmәk zәruridir, belә ki, o, klassik paradiqmanı istiqamәtverici koordinat kimi müәyyәn mәnada qoruyub saxlayır vә ona münasibәtdә modern (neomodern) layihәlәr özlәrini bәdii mәdәniyyәt hadisәsi kimi tanıyır vә müәyyәnlәşdirirlәr. Estetik layihәlәrin kommunikasiyalaşan sistemindә klassik paradiqmanın mövcudluğu Avropa estetik mәdәniyyәtinin fenomenoloji mahiyyәtini qorumaqla, onu ümumhumanitar teoloji müddәanın aşkarlanmasına yönәldir.

Gerçəkliyin estetik dərki

Maarifçi estetikanın nümayəndələri E.Byerk, Hoqart, D.Didro, J.J.Russo, İ.İ.Vinqelman, İ.Herder və b., xüsusilə onların davamçıları F.Şiller və Höte incəsənətlə gerçəkliyin əlaqəsi ideyasını inkişaf etdirdilər. Marksizm-leninizm klassikləri isə incəsənəti ictimai şüur formalarından biri və gerçəkliyin estetik dərk olunmasının spesifik forması kimi öyrənirlər. Gerçəkliyin estetik dərkinin isə üç tərəfi vardır:

• Obyektiv gerçəklikdə estetiklik;
• Subyektiv estetiklik;
• İncəsənət-subyektiv və obyektiv estetikliyin vəhdəti.

Estetika bu tərəflərin mahiyyətini, qanunauyğunluqlarını və onların konkret təzahürlərini tədqiq edir.

Ədəbiyyat

• Adil Əsədov. Gözəlliyin fəlsəfəsi. Bakı, Nurlan, 2005, 500 s.

Xarici keçidlər

• Niyazi Mehdi — Ortaçağ Azərbaycan estetik mədəniyyəti. Bakı, 1986.