İbn Miskəveyh: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 21: Sətir 21:
|İmzası =
|İmzası =
}}
}}
'''İbn Miskəveyh''' (farsca: مُسْکُـوْيَه Muskūyah, 932–1030) — tam adı Əbu Əli Əhməd ibn Məḥəmməd ibn Yaqub ibn Miskəweyh<ref>Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W. P.; et al., eds. (1993). ''Encyclopaedia of Islam, Vol. 7: Mif-Naz'' (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. pp. 143–144. ISBN <bdi>9004094199</bdi>. Retrieved 19 August 2015.</ref> Büveyhi dövrünün fars<ref name=":0">Miskawayh. [[Encyclopædia Iranica|İranika]] ensiklopediyası.</ref> filosofu və tarixçisi.  Neoplatonizm fəlsəfəsinin ardıcılı olaraq İslam fəlsəfəsinə təsir etmişdir, əsas fikirlərini əxlaq problemləri üzrə irəli sürmüşdür. Praktik etikaya, davranışa və xarakteri incələşdirməyə diqqət yetirərək "Xarakterin incələnməsi" (تهذيب الأخلاق Təhdib əl-Axlaq) adlı fəlsəfi etikaya dair ilk böyük İslam əsərinin müəllifi idi. Şəxsi etikanı ictimai aləmdən ayırdı və ağılın azad təbiətini aldadıcı çevrəyə qarşı qoyurdu. Miskawayh dövrünün intellektual və mədəni həyatında görkəmli bir şəxs idi<ref name=":0" />.
'''İbn Miskəveyh''' ([[Farsca]]: ''ابن مسکویه'', [[Ərəbcə]]:''مسكويه'', Əhməd bin Məhəmməd Miskəveyh; {{DVTY}}) — [[Farslar|Fars]] əsilli tanınmış [[Şiəlik|şiə]] filosof.


== Həyatı ==
== Həyatı ==
Miskəveyh, Ziyarilərin nəzarəti altında olan Reydə anadan olub. Ola bilsin öncə zərdüşti olub, sonra İslamı qəbul edib, ya da onun nəsli zərdüşdi olub. Erkənyaşlarını həyatını Bağdadda keçirib, burada Büveyhi əmiri Muizz əd-Dövlənin vəziri Muhallabi'nin katibi olmuşdur. Orta fars dilini səlis bilirdi, bu dildə bəzi islamdan əvvəlki mətnləri ərəb dilinə tərcümə etmişdi. İllərlə Büveyhi vəziri Əbuül-Fədl ibn əl-Əmidlə birlikdə çalışdı. 966-cı ildə bir qrup qazi Rey Kitabxanasına tərəf getdi, ancaq Miskəveyh onu xilas edə bildi<ref name=":0" />. 970-ci ildə Əbül-Fadl ibn əl-Əmidin ölümündən sonra Miskəveyh sonuncu oğlu Əbul Fəthə xidmət etməyə davam etdi və 975-ci ildə onunla birlikdə Bağdada getdi.Daha sonra katib və kitabxanaçı olaraq çalışdı. Bəzi müasir mənbələr onu [[Saflıq qardaşları]] ilə əlaqələndirirdilər. Onlara görə, bu qardaşlığın yazılı mətnlərinin bir qismini məhz Miskəveyh yazmışdı<ref>Nasr, Hossein (1993). ''An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines''. SUNY Press. ISBN <bdi>978-1-4384-1419-5</bdi>, page 26.</ref>. Miskəveyh 1030-cu ildə İsfahanda vəfat etmişdir.
Tam adı ''Əbu Əli Əhməd bin Məhəmməd bin Yaqub bin Miskəveyh'' olan İbn Miskəveyh [[936]]-cı ildə [[İran]]ın [[Rey]] şəhərində doğulub. [[940]] və ya [[951]]-ci ildə də doğulmuş ola biləcəği ortaya atılmışdır.

İbn Miskəveyh ibtidai təhsilini, doğulduğu yer olan [[Rey]]də tamamladı, əla bir təhsil gördü. İbn Miskəveyh dönəminin ünlü alimlərindən və müdərrislərindən dərs aldı. Çağının öndə gələn filosofları ([[İbn Sina]], [[Əbu Reyhan əl-Biruni]] və [[Əbu Həyyan ət-Tövhidi]] kimi) ilə bilgi alış-verişində oldu. İbn Miskəveyh özəlliklə [[Əbunəsr Farabi]]dən çox təsirlənmiş və məşşai məktəbinin önəmli şəxslərindən olmuşdur.Müsəlman filosoflar təkamüldən bəhs etmişdilər. Onların zehnindəki təkamül təsərımı tanrının iradəsiylə olan axışla ilgilidir. Elmi yetərincə anlamayan sözdə dini kəsimlər ilə, dini yetərincə anlamayan sözdə elmli çevrələr bir-biriylə ideoloji açıdan dartışa dursunlar, insanlığın bütün düşünsəl ürünlərinə saygı duymak gərəkir.( Məhmət Bayraktar, "İbn Miskəvəyh", DİA c.XX,Bayrakdar,Məhmət,İslamda Əvrimci Yaratılış Təoriləri,Saruhan Müfit Səlim,''İbn Miskəvəyh Düşüncəsində Tanrı və Aləm'', Ankara,İlahiyat Yayınları I.Baskı,Mart,2005,)İbn Miskəveyh asıl ilgi alanı olan fəlsəfənin xaricində uzunca bir sürə kimya ilə də ilgiləndi, çəşitli araştırmalar yaptı. Kimya sahəsində yaptığı çalışmalardan heçbiri bugünə ulaşmamıştır. İbn Miskəvəyh fəlsəfə və kimya xaricində tıbb, ədəbiyyat, tarix, [[əxlaq]] və [[Metafizika]] ilə də ilgilənib, bu mövzularda bir çox əsər qələmə aldı. Özəlliklə əxlaq sistemi ilə diqqət çəkən İbn Miskəveyh əxlaq mövzusunda çox önəmli bir yerə sahib olmuşdur. Əsərlərində Fərabi üsulunu izləsə də, ümumiyətlə Fərabinin əksinə [[praktika]] nəzariyədən öncə yer verib, pragmatizmə yaxınlaşdı. Özündən öncəki Məşşai məktəbi filosofları kimi [[Platon]] ilə [[Aristotel]]in fikirləriylə İslam dinini uzlaşdırmağa çalışdı.

İbn Miskəveyh dönəmin önəmli adlarının yanında katiblik və kitabxanaçılıq etdi. İlk öncə vəzir [[Əbul-Fəzl İbnul Amid]]’in kitabxana məmurluğunu etmiş, məşhurluq və etibar qazanmağa başlamıştı. Daha sonra da sarayda katiblik, özəl kitabxana məmurluğu, xazinədarlıq və muəllimlik gimi çəşitli peşələr aldı.

[[Əxlaq fəlsəfəsi]]ndə özəlliklə [[Platon]], [[Aristotel]] və [[Calinos]]dan təsirlənən İbn Miskəvəyh əxlaqın gayəsinin üstün saadətə erişmək olduğunu düşünməktəydi. Ona görə əxlaqın dörd təməl fəziləti hikmət, şəcaat, rikkat və ədalətti. Bu fazilətlərin tək başına yaşayan bir insanda dəğil də toplumda yarana biləcəyini önə sürdü. Bu səbəblə ona görə əxlaq, “''sosyal əxlâq''”dı. Miskəvəyh daha çok etik sahəsindəki əsərləriylə islam fəlsəfə gələnəyində tanınmıştır. Hətta etik mövzuları ilk ələ alan islam filosofu olduğundan bazı kimsələrcə özünə "''Muallim-i Səlasə''" (Üçüncü müəllim) -bu sıfat, [[Aristotel]]nun "''Muallim-i Əvvəl''", [[Əbunəsr Farabi]]nin "''Muallim-i Sani''" oluşu gözönünə alınaraq ona verilmişdir- ünvanı verilmişdir. Miskəveyh [[Platon]] və [[Aristotel]]nun yanı sıra, [[Porfirius]], [[Pifaqor]], [[Qalen]], [[Afrodisyaslı İskəndər]] kimi yunan filosofların əsərlərindən təsirlənmiş və yararlanmıştır. [[Fəlsəfə]] tarixçilərinə görə İbn Miskəveyh öldüyündə gəridə 20 cild əsər buraxdı. Fəqət bu əsərlərin çoxu bugünə çatmamıştır.

İbn Miskəveyh [[1030]]-cu ildə [[İsfahan]]da vəfat etdi.


== İbn Miskəveyh və tarixi nəzəriyyə ==
== İbn Miskəveyh və tarixi nəzəriyyə ==

07:45, 13 may 2020 tarixindəki versiya

İbn Miskəveyh
ərəb. أحمد بن مُحمَّد بن يعقوب مُسكويه الرازي‎
Doğum tarixi 932[1][2][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 1030[3][4][…]
Vəfat yeri
Elm sahələri teologiya, poeziya, fəlsəfə, tarix, etika

İbn Miskəveyh (farsca: مُسْکُـوْيَه Muskūyah, 932–1030) — tam adı Əbu Əli Əhməd ibn Məḥəmməd ibn Yaqub ibn Miskəweyh[6] Büveyhi dövrünün fars[7] filosofu və tarixçisi.  Neoplatonizm fəlsəfəsinin ardıcılı olaraq İslam fəlsəfəsinə təsir etmişdir, əsas fikirlərini əxlaq problemləri üzrə irəli sürmüşdür. Praktik etikaya, davranışa və xarakteri incələşdirməyə diqqət yetirərək "Xarakterin incələnməsi" (تهذيب الأخلاق Təhdib əl-Axlaq) adlı fəlsəfi etikaya dair ilk böyük İslam əsərinin müəllifi idi. Şəxsi etikanı ictimai aləmdən ayırdı və ağılın azad təbiətini aldadıcı çevrəyə qarşı qoyurdu. Miskawayh dövrünün intellektual və mədəni həyatında görkəmli bir şəxs idi[7].

Həyatı

Miskəveyh, Ziyarilərin nəzarəti altında olan Reydə anadan olub. Ola bilsin öncə zərdüşti olub, sonra İslamı qəbul edib, ya da onun nəsli zərdüşdi olub. Erkənyaşlarını həyatını Bağdadda keçirib, burada Büveyhi əmiri Muizz əd-Dövlənin vəziri Muhallabi'nin katibi olmuşdur. Orta fars dilini səlis bilirdi, bu dildə bəzi islamdan əvvəlki mətnləri ərəb dilinə tərcümə etmişdi. İllərlə Büveyhi vəziri Əbuül-Fədl ibn əl-Əmidlə birlikdə çalışdı. 966-cı ildə bir qrup qazi Rey Kitabxanasına tərəf getdi, ancaq Miskəveyh onu xilas edə bildi[7]. 970-ci ildə Əbül-Fadl ibn əl-Əmidin ölümündən sonra Miskəveyh sonuncu oğlu Əbul Fəthə xidmət etməyə davam etdi və 975-ci ildə onunla birlikdə Bağdada getdi.Daha sonra katib və kitabxanaçı olaraq çalışdı. Bəzi müasir mənbələr onu Saflıq qardaşları ilə əlaqələndirirdilər. Onlara görə, bu qardaşlığın yazılı mətnlərinin bir qismini məhz Miskəveyh yazmışdı[8]. Miskəveyh 1030-cu ildə İsfahanda vəfat etmişdir.

İbn Miskəveyh və tarixi nəzəriyyə

X əsr intellektual inkişafın nəticəsi olaraq, ismaililik fikrinin və şiəlik konsepsiyasının formalaşması bir sıra qüdrətli tarixi əsərlərin yaranmasına təkan verdi. Bu əsərlərin içərisində dini təfəkkürün inkişaf istiqamətlərini özündə daha parlaq əks etdirən fars milli filosofu Miskəveyhin qələminə məxsus “Tacarib əl- umam” ( Xalqların tərcürəbi) əsərini göstərmək olar. Bu əsərdə tarixi mənbələrdə küllü miqdarda istifadə olunmamış zəruri informasiya və məlumatların olduğunu qeyd edən müəllif xalqların təcrübəsini oxuculara misal kimi göstərməyə hazırlaşdığını qeyd edirdi. Siyasi tarixi fars şahlarının tarixi ilə başlayan ibn Miskəveyh əsəri fars imperiyasının məğlubiyyəti ilə davam etdirir. Dünya tarixinin ayrı-ayrı dövrlərinə və müxtəlif ölkə və xalqların tarixinə toxunan alim hər zaman tarixi hadisələri fars tarixi ilə bağlamağa cəhd göstərir. Ümümiyyətlə, X əsr müsəlman tarixi məktəbinin inkişafı və püxtələşməsi bilavasitə islam dininin siyasi səhnədə hakim mövqe tutması və Abbasilər xilafatınını çiçəklənməsi ilə bağlı idi.

Hekayət

Deyilənlərə görə, İbn Sina cavanlıqda çox lovğa və təkəbburlu imiş. Bir gün tələbə İbn Sina öz ustadı İbn Miskəveyhin dərs otağına daxil olur, şagirdlərin gözü qarşısında bir kürə fiqurunu ustadın qabağına atıb deyir: «Əgər həqiqi alimsənsə, bu kürənin səthinin sahəsini hesabla!». İbn Miskəveyh isə heç nə olmamış kimi, tam aramlıqla özünün yazdığı «Əxlaq» kitabını İbn Sinaya tərəf uzadıb belə söyləyir: «Cavan oğlan, görürəm ki, sənin bu kitabı oxumağa daha çox ehtiyacın var. Əvvəlcə öz əxlaqını islah et, sonra yanıma gəl, sualına cavab verərəm». Bu sözlər İbn Sinaya elə təsir edir ki, peşman olub təkəbbürü birdəfəlik kənara qoyur.

Başlıca əsərləri

1. İbn Miskəvəyh,Təzhîbu’l-Ahlâk (Tadhib al-akhlaq) və Tathiru’l-A’rak, nəşr. Hasan Təmim, Bəyrut 1398, Mısır 1329; İngilizcə Çəvirisi:Thə Rəfinəmənt of Charactər, translatəd by Constant K. Zurəyk; Fransızca Çəvirisi:Traité d’əthiquə, Muhamməd Arkoun, Dımaşk 1969;Türkçə Çəvirisi :Ahlâkı Olgunlaştırma, Türkçə’yə çəvirənlər A. Şənər-İsmət Kayaoğlu-Cihat Tunç, K.B.Y., Ankara, 1983.
2. İbn Miskəvəyh, əl-Fəvzü’l-Asgar (Al-Fawz al-Asghar), nəşr. A.F. Fuad, Bingazi 1974, Salih Uzəymə, Tunus 1987;Fransızca Çəvirisi: Lə Pətit Salut, Fransızca’ya çəvirən Rogər Arnaldəz; İngilizcə çəvirisi: Swəətman, Islam and Christian Thəology,London, 1947
3. İbn Miskəvəyh, Kitabu’l-Həvâmil və’ş-Şəvâmil, (Əbû Hayyan ət-Təvhidî ilə bərabər), nəşr. Ahmət Əmin-Səyid Ahməd Sakar, Kahirə,1370/1952.
4. İbn Miskəvəyh, əl-Hikmətu’l-Halidə-Câvidan-ı Hirəd, nəşr. Abdurrahman Bədəvî, Məktəbət əl Nahdat al-Mısrıyyə, Kahirə, 1952.
5. İbn Miskəvəyh, Kitabu’s-Saâdə, əl-Məktəbətu’l-Mahmudiyyə, Mısır 1928.
6. İbn Miskəvəyh, Risâlə fî Mahiyyəti’l-Adl, nəşr. Abdülaziz İzzət, İbn Miskəvəyh: Fəlsəfətühü’l-Ahlâkiyyə və Məsâdiruha, Kahirə, 1946.An Unpublishəd Trəatisə of Miskawaih on Justicə, Ləidən, 1964.
7. İbn Miskəvəyh, Risâlə fi’l-Ləzzati və’l-Alâmi fî Cəvhərin Nəfs, Ragıp Paşa Kütüphanəsi, no. 1463.
8. İbn Miskəvəyh, Əcvibətün və Əsilətün fi’n Nəfsi və’l-Akl, nəşr. Abdurrahman Bədəvî, Dırâsat və Nusûs fi’l Fəlsəfə və’l-Ulûm ində’l-Arab içində, Bəyrut 1981.Dəux əpitrəs də Miskawayh, BƏQ, IXVII, 1961-62, s. 71-74.
9. İbn Miskəvəyh, Kitabu’l Akl və’l Ma’kul, nəşr. Muhamməd Arkoun, “Mıskawayh: Də’l Intəlləct ət də l’Intəlligiblə”, Arabica, XI, Ləidən 1964, s. 83-87.An Əpistlə on Thə Intəlləct and Intəlligiblə, Roxannə Marcotə, ICLXX/2, Haydarabad 1996.

İstinadlar

  1. ↑ Ibn Miskawayh // Internet Philosophy Ontology project (ing.).
  2. ↑ Aḥmad ibn Muḥammad Miskawayh // AlKindi.
  3. ↑ Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  4. ↑ Ibn Miskawayh // Encyclopædia Britannica (ing.).
  5. ↑ 1 2 Encyclopædia Iranica (ing.). / N. Sims-Williams, A. Ashraf, H. Borjian, M. Ashtiany USA: Columbia University, 1982. ISSN 2330-4804
  6. ↑ Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W. P.; et al., eds. (1993). Encyclopaedia of Islam, Vol. 7: Mif-Naz (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. pp. 143–144. ISBN 9004094199. Retrieved 19 August 2015.
  7. ↑ 1 2 3 Miskawayh. İranika ensiklopediyası.
  8. ↑ Nasr, Hossein (1993). An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines. SUNY Press. ISBN 978-1-4384-1419-5, page 26.

Xarici keçidlər

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=İbn_Miskəveyh&oldid=5152197"