Çöküntütoplanma: Redaktələr arasındakı fərq
kRedaktənin izahı yoxdur |
kRedaktənin izahı yoxdur |
||
| Sətir 15: | Sətir 15: | ||
'''Çöküntütoplanmada fasilələr''' - [[Yer səthi|yer səthinin]] bu və ya digər sahəsində [[Çöküntülər (geologiya)|çöküntülərin]] toplanmadığı müxtəlif zaman intervalları; süxur qatlarının bütün kəsilişlərində müşahidə edilir. Çöküntütoplanmada fasilələr qısamüddətli və iri regional qalxma mərhələlərinə uyğun gələn böyük zaman intervallarına (bir neçə dövr, hətta [[Era|eralar]]) qədər davam edə bilər. Fasilələr aşınma qabığının olması ilə özünü göstərə bilər və ya əvvəl əmələ gəlmiş çöküntülərin, hətta böyük qalınlıqlı çöküntü qatlarının yuyulması ilə müşayiət edilə bilər. Belə hallarda isə çöküntü qatı daxilində aydın seçilən uyğunsuzluqlar müşahidə edilir. Bəzən fasilə (adətən, qısamüddətli) yuyulma ilə müşayiət olunmur və ancaq çöküntütoplanmanın dayandığını göstərir və çöküntü süxur təbəqəliliyində əks olunur. Qısamüddətli çoxsaylı fasilələr (yuyulmanın olub-olmamasından asılı deyil) üçün Barell (Barrell, 1917) diastem terminini təklif etmişdir. Belə fasilələrin varlığı kəsilişlərin hətta uyğunsuzluq və aydın yuyulma izləri olmayan hissələrində uzun sürən çöküntütoplanma müddətilə çöküntülərin qalınlığı arasında kəskin fərqin olması ilə izah edilir. |
'''Çöküntütoplanmada fasilələr''' - [[Yer səthi|yer səthinin]] bu və ya digər sahəsində [[Çöküntülər (geologiya)|çöküntülərin]] toplanmadığı müxtəlif zaman intervalları; süxur qatlarının bütün kəsilişlərində müşahidə edilir. Çöküntütoplanmada fasilələr qısamüddətli və iri regional qalxma mərhələlərinə uyğun gələn böyük zaman intervallarına (bir neçə dövr, hətta [[Era|eralar]]) qədər davam edə bilər. Fasilələr aşınma qabığının olması ilə özünü göstərə bilər və ya əvvəl əmələ gəlmiş çöküntülərin, hətta böyük qalınlıqlı çöküntü qatlarının yuyulması ilə müşayiət edilə bilər. Belə hallarda isə çöküntü qatı daxilində aydın seçilən uyğunsuzluqlar müşahidə edilir. Bəzən fasilə (adətən, qısamüddətli) yuyulma ilə müşayiət olunmur və ancaq çöküntütoplanmanın dayandığını göstərir və çöküntü süxur təbəqəliliyində əks olunur. Qısamüddətli çoxsaylı fasilələr (yuyulmanın olub-olmamasından asılı deyil) üçün Barell (Barrell, 1917) diastem terminini təklif etmişdir. Belə fasilələrin varlığı kəsilişlərin hətta uyğunsuzluq və aydın yuyulma izləri olmayan hissələrində uzun sürən çöküntütoplanma müddətilə çöküntülərin qalınlığı arasında kəskin fərqin olması ilə izah edilir. |
||
'''Çöküntütoplanmanın oksidləşmə - reduksiya rejimi''' - bir sıra amillərdən asılıdır: a) [[Üzvi maddələr|üzvi maddənin]] miqdarı; b) qaz rejimi (hidrogen-sulfidlə zəhərlənmənin olub-olmaması); c) müxtəlif dərəcəli [[Aerasiya|aerasiyanı]] şərtləndirən hidrodinamik rejim; ç) hövzənin dərinliyi; d) [[çöküntütoplanmanın sürəti]] (yüksək sürətlərdə üzvi maddə oksidləşməyə macal tapmır). Müasir [[Dəniz|dənizlərdə]] 3 tipdə olur. Birinci tip [[Oksigen|oksigenlə]] zəngin normal aerasiya olunan hövzələrə uyğun gəlir. Bu halda çöküntüdə həmişə Eh=+50÷+300 mν olan oksidləşmiş paslı-qonur üst plyonka əmələ gəlir; çox vaxt bu zonada Fe-Mn konkresiyaları, [[qlaukonit]] olur; plyonkanın qalınlığı bir neçə mm-dən 10-20-30 sm-dək dəyişir. Oksidləşmiş plyonkanın qalınlığı çöküntü daşınıb gətirilən üzvi maddənin miqdarından asılıdır. Üst plonkanın altında Fe sulfidləri, [[Leptoxloritlər|leptoxloridlər]] və Eh - 100-300 mν olan reduksiya zonası yerləşir. İkinci tip hövzəyə üzvi maddə az daxil olduğundan və bu maddə çox pozulduğundan lillər bütün qalınlığı boyu (15 m-dək) qırmızı-qonur rəngdə (okean dərin su qırmızı gilləri) olur, reduksiya zonası isə olmur. Anomal qaz rejimli dənizlərdə (üçüncü tip), xüsusilə dibyanı sularda H<sub>2</sub>S varsa, lillərdə oksidləşmə pərdəsi olmur və onlar ən üst hissədən Eh -50-300 mv olan reduksiya zonasını təşkil edir. Birinci və ikinci tip oksidləşmə-reduksiya rejimində, oksidləşmə pərdəsi çox nazik (0,5-2,0 sm) olsa da ([[Qara dəniz|Qara dənizdə]] 150 m az dərinliyədək) [[Çöküntülər (geologiya)|çöküntülərdə]] dib [[Fauna (zoologiya)|faunası]] həmişə rast gəlir. Üçüncü tipdə dib faunası olmur. Dib suyunun qısamüddətli (mövsümi) H<sub>2</sub>S zəhərlənməsi zamanı dib faunası hələ yaşayır, lakin o, zəngin olmayan spesifik formalardan ibarət olur ([[Azov dənizi]]). Oksidləşmə - reduksiya rejimlərinin analoji tipləri, çox güman ki, keçmiş geoloji hövzələrdə də mövcud olmuşdur. |
|||
'''Çöküntütoplanmanın sürəti''' - [[Çöküntülər (geologiya)|çöküntü]] materiallarının gətirilməsi və hövzə dibinin çökəlməsi və ya qurunun ([[Qitə|qitənin]]) müəyyən hissəsinin enmə sürəti, çöküntülərin yuyulması və digər proseslərin intensivlik nisbətindən asılıdır. Ən böyük çöküntütoplanmanın sürəti [[dağətəyi]] sahələrin müasir çöküntülərində müşahidə edilir (ildə bir neçə m-dək). İri [[Çay (coğrafiya)|çayların]] [[Delta (çay)|deltalarında]] çöküntütoplanmanın sürəti yüksək olur. Çöküntütoplanmanın sürəti müasir deltaönü sahədə ildə 1 mm, [[Turbiditlər|turbidit]] axınları inkişaf edən rayonlarda ildə 0,5 mm, [[Okean|okeanların]] mərkəzi hissələrində isə 1000 ildə 1-10 mm təşkil edir. Belə hesab edirlər ki, çöküntülərin qalınlığının epoxanın davamiyyətinə bölünməsindən alınan çöküntütoplanmanın sürəti qiyməti yalnız təqribi olacaqdır, çünki bu zaman süxurların sıxlaşması və izotop yaşın təyinində olan xətalar nəzərə alınmır. Belə bir fikir də mövcuddur ki, çöküntütoplanmanın sürəti tektonik çökəlməni səciyyələndirən əsas kriterilərdən biridir. Lakin, bu göstərici yalnız kompensasion çökəkliklərə tətbiq edilə bilər. Çöküntütoplanmanın sürəti çöküntü süxurların tekstur və autigen [[Mineralogiya|mineralogiyasında]] əks olunur. Çəplaylı teksturlar adətən çöküntütoplanmanın sürəti böyük olduqda, horizontallaylılar isə kiçik olduğu hallarda formalaşır. Qədim relikt dəniz dibi çöküntütoplanmanın sürəti sıfra bərabər olduğunu göstərir. Yuyulma axınlarının təsiri altında çöküntütoplanmanın çox ləng getməsini göstərən mühüm əlamət [[qlaukonit]] və [[Fosforitlər|fosforitlərin]] olmasıdır. Lilyeyənlərin izlərinin olması çöküntütoplanmanın yavaş getməsini göstərən əlamətlərdəndir. |
|||
== Həmçinin bax == |
== Həmçinin bax == |
||
09:24, 9 oktyabr 2020 tarixindəki versiya
Çöküntütoplanmada fasilələr - yer səthinin bu və ya digər sahəsində çöküntülərin toplanmadığı müxtəlif zaman intervalları; süxur qatlarının bütün kəsilişlərində müşahidə edilir. Çöküntütoplanmada fasilələr qısamüddətli və iri regional qalxma mərhələlərinə uyğun gələn böyük zaman intervallarına (bir neçə dövr, hətta eralar) qədər davam edə bilər. Fasilələr aşınma qabığının olması ilə özünü göstərə bilər və ya əvvəl əmələ gəlmiş çöküntülərin, hətta böyük qalınlıqlı çöküntü qatlarının yuyulması ilə müşayiət edilə bilər. Belə hallarda isə çöküntü qatı daxilində aydın seçilən uyğunsuzluqlar müşahidə edilir. Bəzən fasilə (adətən, qısamüddətli) yuyulma ilə müşayiət olunmur və ancaq çöküntütoplanmanın dayandığını göstərir və çöküntü süxur təbəqəliliyində əks olunur. Qısamüddətli çoxsaylı fasilələr (yuyulmanın olub-olmamasından asılı deyil) üçün Barell (Barrell, 1917) diastem terminini təklif etmişdir. Belə fasilələrin varlığı kəsilişlərin hətta uyğunsuzluq və aydın yuyulma izləri olmayan hissələrində uzun sürən çöküntütoplanma müddətilə çöküntülərin qalınlığı arasında kəskin fərqin olması ilə izah edilir.
Çöküntütoplanmanın oksidləşmə - reduksiya rejimi - bir sıra amillərdən asılıdır: a) üzvi maddənin miqdarı; b) qaz rejimi (hidrogen-sulfidlə zəhərlənmənin olub-olmaması); c) müxtəlif dərəcəli aerasiyanı şərtləndirən hidrodinamik rejim; ç) hövzənin dərinliyi; d) çöküntütoplanmanın sürəti (yüksək sürətlərdə üzvi maddə oksidləşməyə macal tapmır). Müasir dənizlərdə 3 tipdə olur. Birinci tip oksigenlə zəngin normal aerasiya olunan hövzələrə uyğun gəlir. Bu halda çöküntüdə həmişə Eh=+50÷+300 mν olan oksidləşmiş paslı-qonur üst plyonka əmələ gəlir; çox vaxt bu zonada Fe-Mn konkresiyaları, qlaukonit olur; plyonkanın qalınlığı bir neçə mm-dən 10-20-30 sm-dək dəyişir. Oksidləşmiş plyonkanın qalınlığı çöküntü daşınıb gətirilən üzvi maddənin miqdarından asılıdır. Üst plonkanın altında Fe sulfidləri, leptoxloridlər və Eh - 100-300 mν olan reduksiya zonası yerləşir. İkinci tip hövzəyə üzvi maddə az daxil olduğundan və bu maddə çox pozulduğundan lillər bütün qalınlığı boyu (15 m-dək) qırmızı-qonur rəngdə (okean dərin su qırmızı gilləri) olur, reduksiya zonası isə olmur. Anomal qaz rejimli dənizlərdə (üçüncü tip), xüsusilə dibyanı sularda H2S varsa, lillərdə oksidləşmə pərdəsi olmur və onlar ən üst hissədən Eh -50-300 mv olan reduksiya zonasını təşkil edir. Birinci və ikinci tip oksidləşmə-reduksiya rejimində, oksidləşmə pərdəsi çox nazik (0,5-2,0 sm) olsa da (Qara dənizdə 150 m az dərinliyədək) çöküntülərdə dib faunası həmişə rast gəlir. Üçüncü tipdə dib faunası olmur. Dib suyunun qısamüddətli (mövsümi) H2S zəhərlənməsi zamanı dib faunası hələ yaşayır, lakin o, zəngin olmayan spesifik formalardan ibarət olur (Azov dənizi). Oksidləşmə - reduksiya rejimlərinin analoji tipləri, çox güman ki, keçmiş geoloji hövzələrdə də mövcud olmuşdur.
Çöküntütoplanmanın sürəti - çöküntü materiallarının gətirilməsi və hövzə dibinin çökəlməsi və ya qurunun (qitənin) müəyyən hissəsinin enmə sürəti, çöküntülərin yuyulması və digər proseslərin intensivlik nisbətindən asılıdır. Ən böyük çöküntütoplanmanın sürəti dağətəyi sahələrin müasir çöküntülərində müşahidə edilir (ildə bir neçə m-dək). İri çayların deltalarında çöküntütoplanmanın sürəti yüksək olur. Çöküntütoplanmanın sürəti müasir deltaönü sahədə ildə 1 mm, turbidit axınları inkişaf edən rayonlarda ildə 0,5 mm, okeanların mərkəzi hissələrində isə 1000 ildə 1-10 mm təşkil edir. Belə hesab edirlər ki, çöküntülərin qalınlığının epoxanın davamiyyətinə bölünməsindən alınan çöküntütoplanmanın sürəti qiyməti yalnız təqribi olacaqdır, çünki bu zaman süxurların sıxlaşması və izotop yaşın təyinində olan xətalar nəzərə alınmır. Belə bir fikir də mövcuddur ki, çöküntütoplanmanın sürəti tektonik çökəlməni səciyyələndirən əsas kriterilərdən biridir. Lakin, bu göstərici yalnız kompensasion çökəkliklərə tətbiq edilə bilər. Çöküntütoplanmanın sürəti çöküntü süxurların tekstur və autigen mineralogiyasında əks olunur. Çəplaylı teksturlar adətən çöküntütoplanmanın sürəti böyük olduqda, horizontallaylılar isə kiçik olduğu hallarda formalaşır. Qədim relikt dəniz dibi çöküntütoplanmanın sürəti sıfra bərabər olduğunu göstərir. Yuyulma axınlarının təsiri altında çöküntütoplanmanın çox ləng getməsini göstərən mühüm əlamət qlaukonit və fosforitlərin olmasıdır. Lilyeyənlərin izlərinin olması çöküntütoplanmanın yavaş getməsini göstərən əlamətlərdəndir.
Həmçinin bax
Mənbə
Geologiya terminlərinin izahlı lüğəti. — Bakı: Nafta-Press, 2006. — Səhifələrin sayı: 679.