Məşədi Əzizbəyov

Məşədi Əzizbəyov
Məşədi Əziz oğlu Əzizbəyov
Məşədi Əzizbəyov
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	6 yanvar 1876
Doğum yeri	Bakı, Bakı qəzası, Bakı quberniyası, Qafqaz canişinliyi, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	20 sentyabr 1918 (42 yaşında)
Vəfat yeri	Krasnovodsk, RSFSR[d]
Vəfat səbəbi	edam
Dəfn yeri	Türkmənistan səhrasında, sonra Aşqabadda. Bakıdakı xatirə kompleksinin ərazisində və 2009-cu ildə Hövsan qəbiristanlığında yenidən dəfn olundu.
Partiya	Rusiya Sosial Demokratik Fəhlə Partiyası (bolşeviklər) Hümmət Ədalət Firqəsi
Təhsili	Sankt-Peterburq Praktik Texnologiya İnstitutu
İxtisası	dağ mühəndisi
Fəaliyyəti	siyasətçi
Atası	Əzizbəy Əzizbəy oğlu Əzizbəyov
Anası	Səlminaz Hacı İmaməli qızı Əzizbəyova
Həyat yoldaşı	Püstə xanım
Uşaqları	Əzizağa, Aslan, Səfurə, Bəyimxanım
Dini	Şiə İslam
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Məşədi Əziz oğlu Əzizbəyov (6 (18) yanvar 1876, Bakı – 20 sentyabr 1918, Krasnovodsk) — inqilabçı, Bakı Xalq Komissarları Sovetinin və "Nicat" maarif cəmiyyətinin fəal üzvlərindən biri. Rusiya daxilindəki bir neçə anti-çarizm inqilablarına və Cənubi Azərbaycandakı Səttar xan inqilabına yaxın dəstək vermişdir. İlk azərbaycanlı mühəndislərdən biri.

Həyatı

Əzizbəyovun Bakıda anadan olduğu ev

Mühəndis, ictimai xadim, inqilabçı olan Məşədi Əzizbəyov 1876-cı ildə Bakıda anadan olmuşdur. Sovet dövründə onun bənna ailəsindən gəldiyi iddia olunurdusa belə bilinənə görə əslində Əzizbəyov zədəgan nəslindən olmuşdur. Nailə Əzizbəyova və Məşədi Əzizbəyovun oğlu Mehdi Əzizbəyovun sözlərinə görə əsilləri tacir ailəsindən olmuş, atası Əziz Əzim oğlu Əzizbəyov isə Hacı Zeynalabdin Tağıyev ilə yaxın olmuşdur. O, Çar Rusiyası dövründə Sibirə sürgün edilmişdir. 20 sentyabr 1918-ci ildə Krasnavodskdan (indiki Türkmənbaşı) 207 km aralıda yerləşən Ağcaqum çölündə Bakı kommunasının digər üzvləri ilə birlikdə güllələnmişdir.

1896-cı ildə Bakı realnı məktəbini bitirdikdən sonra Peterburq Texnologiya insitutuna daxil olmuşdur. O Marksist ideologiyasına burada maraq salmış və sonralar Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyasının (RSDFP) ilk üzvlərindən birinə çevrilmişdir. 1898-ci ildə RSDFP-yə daxil olub. 1899-cu ildə Peterburq Texnologiya İnstitutuna qəbul olunub, 1900-cü ildə Peterburq ali məktəblərində oxuyan azərbaycanlı tələbələrin həmyerlilər cəmiyyətinin sədri seçilib. 1902-ci ildə Peterburq fəhlələrinin inqilabi çıxışlarmda iştirakına görə həbs edilib, 1905-ci ildə Hümmət sosial-demokrat təşkilatının rəhbər özəyinə daxil olub. Elə həmin il Bakı fəhlələrinin ümumi tətilində fəal iştirak edib, Elektriçeskaya sila səhmdar cəmiyyətinin şəhər kontorunda işə girib, şəhərdə erməni-müsəlman toqquşmalarmm qarşısını almağa çalışıb. 1906-cı ildə RSDFP Bakı təşkilatının tapşırığı ilə Bayraği-nüsrət (Zəfər bayrağı) adlı partiya döyüş drujinasını yaradıb. Bakıda az müddətdə mühəndisliklə məşğul olmuşdur.

General-mayor Əzizağa Əzizbəyov aralarında olmaqla 4 uşaq atası olmuşdur, dövrün Bakı milyonçusu Zərbəliyevin qızı ilə evlənmişdir. Özüdə zədəgan nəslindən gəlməsinə baxmayaraq Əzizbəyov Bolşeviklərə qoşulmuş və sinifsiz cəmiyyət arzusunda olmuşdur. Məşədinin əmisi oğlunun nəvəsi Canıbəy Əzizbəyov Dağlıq Qarabağ Müharibəsində həlak olmuşdur. İlk qadın akademiklerimizdən və Azərbaycan Tarix Muzeyinin keçmiş direktoru Püstəxanım Əzizbəyovanın babasıdır.

Siyasi və ictimai fəaliyyəti

Əzizbəyov, aralarında Məmməd Əmin Rəsulzadənin də olduğu Hümmətçilərlə birlikdə.

Bakı fəhlələrinin çarizmə qarşı çıxışlarında yaxından iştirak etmişdir. Sankt Peterburqda oxuduğu vaxtlarda burada fəhlə və işçi sinfinin mübarizələrinə dəstək vermiş, bu səbəbdən çar hökuməti tərəfindən cəzalandırılmışdır. "Nicat" maarif cəmiyyətinin fəal üzvlərindən biri olmuşdur. "Dəvət Qoç" qəzetinin yaradılmasında yaxından iştirak etmişdir. Tarixdəki ilk müsəlman marksist partiyası olaraq da sayıla biləcək Hümmətin yaradıcılarından biridir. Səttar xan inqilabı dövründə tez-tez Cənubi Azərbaycana getmiş, ərzaq, silah və ədəbiyyat baxımdan çoxlu dəstək vermişdir. Rəşt və Ənzəlidə inqilabi iş aparmış, Səttər xanı isə şəxsən tanımışdır. 1905-ci il Rus inqilabında və Mazut konstitusiyanının həyata keçməsində də rol oynamışdır. 1906-cı ildə İran sosial-demokrat İctimaiyyun-amiyyun (Mücahid) partiyası MK-nin üzvü, Bakı şəhər dumasına seçki kampaniyasının rəhbərlərindən biri seçilib. 1908-10-cu illərdə RSDFP Bakı komitəsinin tapşırğı ilə İran inqilabına (1905-11) kömək etmək üçün bir neçə dəfə oraya gedib, inqilabçılar üçün gizli ədəbiyyat və silah aparıb. 1909-cu ildə Bakıda yaradılan İran İnqilabçılarına Yardım Komitəsinə başçılıq edib. Həmin ildə yenidən Nicat cəmiyyəti sədrinin müavini seçilən Əzizbəyov 1910-cu ildə Bakı şəhər duması üzvlüyünə namizəd irəli sürülüb, şəhər özünüidarəsi rəisi vəzifəsində çalışmış, 1911-ci ildə Bakı şəhəri əhalisinin yoxsul təbəqələrinə yardım göstərmək üçün şəhər özünüidarəsi yanında tikinti bürosu açıb, həmin il Bakı şəhər dumasının üzvü seçilib, burada yoxsulların mənafeyinin müdafiəçisi kimi çıxış edib. Əzizbəyov şəhər elektrik texniki vəzifəsində çalışıb, şəhər memarı olub, Şollar-Bakı su kəməri çəkilişinə baxan icraiyyə komissiyasının və elektrik komissiyasının üzvü seçilib, 1914-cü ildə Bakı fəhlələrinin ümumi tətilinin hazırlanmasında iştirak edib.

Əzizbəyov 1915-ci ildə Milliyyətindən asılı olmayaraq, qaçqınlara yardım komitəsi sədrinin müavini, 1917-ci ildə Hümmət bolşevik təşkilatı müvəqqəti komitəsinin üzvü seçilib. Bakı müsəlman sosialist partiyaları bürosunun sədri olan Əzizbəyov Qafqaz müsəlmanlannın Bakıda keçirilən qurultayında iştirak və çıxış edib. 1917-ci ildə Bakı quberniyası ərzaq komitəsinin müvəkkili kimi qəzalara ezam edilib, bolşevik Bakı Komitəsinin heyətinə cəlb olunub, yerli hümmətçi bolşeviklərlə əlaqə yaratmaq üçün Tiflisə gedib. Mərkəzi tətil komitəsinin üzvü kimi, 1917-ci il sentyabrın sonunda Bakı fəhlələrinin ümumi tətilinə rəhbərlik edib.

Məşədi Əzizbəyov fəhlə kəndliləri öz hüqüqları uğrunda savaşmağa çağırmış, eyni zamanda Bakıya elektrikin çəkilməsində bir mühəndis kimi və ölkənin mədəniyyətinin inkişaf etməsində, teatr sənətinin və sənətkarlarının inkişafı üçün çalışmışdır. O hətta Bakı Dövlət Dumasında üzv olan vaxtlarda Azərbaycanda əhalini siyahıya almaq və universitet yaratmaq kimi fikirlər ortaya atmışdır.

26 Bakı Komissarı (Bakı kommunası)

Oktyabr inqilabından sonra Sovet Rusiyasının tərəfdarı olub. Oktyabrın sonunda bolşevik Bakı Komitəsinin və Hümmət təşkilatının siyahısı ilə şəhər dumasına üzv seçilib. Bolşevik partiyasının Qafqaz Diyar Komitəsi tərəfindən Cənubi Qafqazdan Müəssisələr məclisinə namizədliyi irəli sürülən bolşeviklər içərisində Əzizbəyov da olub. Əzizbəyov 1917-ci il oktyabrın 31-də Qənaət kooperativ cəmiyyətinin sədr müavini seçilib, 1918-ci il yanvarın 31-də Bakı quberniyası ərzaq təşkilatlarının nəzarətçi-təlimatçısı təyin olunub. Elə həmin vaxt Qırmızı qvardiya dəstələri yaradan təşkilat komissiyasının tərkibinə seçilib.

1918-ci ildə Bakı Xalq Komissarları Sovetində quberniya komissarı, sonra xalq daxili işləri komissarının müavini işləmişdir. Mayın 26-29-da Bakı qəzası kəndli deputatları sovetinin 1-ci qurultayının işində fəal iştirak edib və icraiyyə komitəsinin sədri seçilib. İyunun 9-da Hümmət təşkilatı komitəsinin yeni heyətinin fəxri sədri seçilib.

O, 1918-ci il mart ayının sonlarında Bakı şəhərində Daşnaklar tərəfindən müsəlman əhalisinin qətliamı törədilərkən Bakı Kommunasında məsul vəzifə tutmuşdur. Məhz bu səbəbdən Əzizbəyovun siyasi fəaliyyətinin bu dövrü ziddiyətlidir, və tarixçilər tərəfindən müxtəlif yozulub. Əzizbəyov əvvəllər siyasi vəziyyətin gərginliyindən asılı olaraq qırğına səs çıxartmamışsa belə Daşnakların millətçilik edib qarşılarına çıxan bütün müsəlmanları qırdığına şahid olduqdan sonra Əzizbəyov qırğını saxlamaq üçün Nəriman Nərimanov ilə əlaqə qurmuş, və xüsüsən Şamaxı əhalisini xilas etmişdir. Məşədinin fikrincə sadə kənd camaatı heç vaxt əksinqilabı qüvvə olacaq qədər təhlükəli deyildi. Bir başqa mənbəyə əsaslanaraq demək olarki Əzizbəyov hətta şəhərin günahsiz əhalisini qorumaq üçün xilas komitələri də təşkil etmişdir. Nərimanov Əzizbəyov ilə bağlantıya keçməsinin ardından Mart hadisələri haqqında eşitdiyindən dəhşətə gəlmişdir, o bunu məktublarının birində qeyd edir: Şamaxıdan qayıdandan sonra mənim əziz yoldaşım M. Əzizbəyov göz yaşı içində şahidi olduğu faciəni mənə danışdı. Həmin ilin mart ayından sentyabra kimi Bakıda olmuş M. Ə. Əfəndinin nəqlindən anlaşıldığı qədəriylə Əzizbəyov Bakı Sovetində Daşnakların fəaliyyətinə qarşı olub. O bu barədə deyir: Həmin burada Məşədi Əzizbəyov və (Həmid) Sultanov bana rast gəldilər. Onlar şikayət etdilər ki, müsəlmanlar az olduqlarına görə, ermənilər alçaq fikirlərinə nail oldular. Ruhulla Axundovun xatirələri və dövrün Bakinski Raboçi qazətində yazılanlara əsasən Əzizbəyov olduqca sakit və təmkinli bir şəxs idi, kəndlilərin və fəhlələrin problemleriylə yaxından maraqlanar, Bolşevizmlə bağlı onları məlumatlandırırdı. Millətçi Daşnak ermənilər komissarlıqda Əzizbəyov kimi bir azərbaycanlının olmasından narahat idilər və bu səbəbdən onu oradan uzaqlaşdırmaq üçün çox çalışır, Əzizbəyovun əslində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə tərəf olduğunu iddia edirdilər. Bütün bunlara baxmayaraq Yaqub Mahmudov Əzizbəyovun əslində Mart hadisələrinin günahkarlarından biri olduğunu iddia edir və onu Sabirabadda qırğın törətdiyini bildirir. Klassik Xalq Cəbhəsi Partiyasının sədr müavini, yazıçı-publisist Mehriban Vəzir isə bununla razılaşmır və deyirki Bu gün həm Məşədi Əzizbəyovun, həm də Mirhəsən Vəzirovun tədqiqatçıları var. Bu insanlar həqiqətən də Bakı Komunasında olublar və qırğının qarşısını almaq üçün əllərindən gələni ediblər. Çünki onlar müəyyən bir ideoloji istiqamətdə fəaliyyət göstərsələr də, məsələn, Mirhəsən Vəzirov solçu eser idi, o daha çox fəhlə-kəndli sinfini müdafiə edirdi. O, ədalətsizliyə qarşı mübarizə aparan bir mücahid olub. Yüksək universitetlərində təhsil almışdı, dövrünün çox mütəfəkkir bir şəxsiyyəti idi, onun əsərləri qalır, fəaliyyəti xatırlanır. Məşədi Əzizbəyov da həmçinin Bakıdakı qırğını gücləri çatacaq qədər onun qarşısını almağa çalışan bu iki şəxsin üzərinə atmaq düzgün deyil. Azərbaycan Kommunist Partiyası və Azərbaycan Yeni Nəsil Kommunist Partiyası da bu fikirləri dəstəkləyir.

Bakı Sovetinin 25 iyul tarixli fövqəladə iclasında ingilis qoşunlarının Bakıya dəvət olunması əleyhinə çıxış edib. BXKS-nin süqutundan sonra qırmızı əsgər dəstelərinin Bakı-dan sovet Həştərxanına köçürülməsini təşkil edib. Əzizbəyov Qafqaz İslam Ordusuna qarşı döyüşlərdə iştirak edib. Avqustun 17-də Bakı komissarları ilə birlikdə Sentro-kaspi diktaturası tərəfındən həbs edilib, sentyabnn 14-dək həbsxanada saxlanıb. Burada qaçmağa çalışarkən Türkmən gəmisinə minmiş ancaq gəmidə bes edici dərəcə tədarük olmadığından Türkmənistana getməli olmuşlardır, burada ingilislər tərəfindən Sentyabrın 17-də BXKS-nin digər üzvləri ilə birlikdə həbs edilib, Krasnovodskda (indiki Türkmənbaşı) həbsxanaya salınıb, sentyabrın 20-də Krasnovodskın 207 kilometrliyindəki Ağcaqum çölündə güllələnib.

Əzizbəyov, digər kommisarlarla birlikdə 1920-ci ildə Bakının mərkəz küçələrinin birində dəfn edilib. 2009-cu ilin əvvəllərində keçmiş "26-lar", indiki "Sahil" bağında dəfn olunan 26-ların qəbri Suraxanı rayonu ərazisinə köçürüldü. Ailəsi həmin vaxt onu Şüvəlandakı ailə qəbiristanlığında anası Püstəxanımın yanında dəfn etmək qərarına gəlsə də, köçürülmə prosesində ailəyə heç bir məlumat verilməyib. Bəhsi keçən qəbirstanlıqda əhəng daşı qoyulsa da onlardan hansının Məşədi Əzizbəyova aid olduğu bilinmir.

Əzizbəyov haqqında müasir görüşlər isə fərqlidi, bəzi siyasi partiyalar onu Azərbaycanın müstəqilliyinə qarşı olan və Azərbaycan tarixindən adı silinməsi lazım olan bir şəxs kimi qələmə verirsə belə, Əzizbəyov solçular tərəfindən hələ də çox sevilir və mühüm bir tarixi fiqur kimi mövqeyini qoruyur. Əzizbəyovu Bolşevizm ideologiyası ilə yaxınlaşdıran ən əsas fikirlər o idiki öz xalqının bu vasitə ilə maariflənməsinə və fəhlə-kəndli sinfinin daha yaxşı yaşayacağına inanması idi. Qafqazın ilk Marksistlərindən biri olduğu üçün digər Post-Sovet ölkələrinin sol görüşlü vətəndaşları və siyasi partiyaları tərəfindəndə tanınan bir şəxsiyyətdir.

Xatirəsi

Quba şəhərindəki M. Əzizbəyov küçəsi

Əzizbəyov, Azərbaycan ədəbiyyatının ilk tarixi povesti hesab olunan Mehdi Hüseynin Komissar povestində qəhrəman kimi çıxış edir. Azərbaycanda başda İmişli prospektindəki küçə olmaqla müəyyən yerlər onun adını daşıyır. Onun adına hələdə Qazaxıstan, Rusiya, Ukrayna, Tacikistan, Özbəkistan kimi ölkələrin müxtəlif şəhərlərində onun adını daşıyan küçələr mövcüddür. Ermənistanda şərəfinə bir şəhər adı verilmişdisə belə Dağlıq Qarabağ müharibəsindən sonra şəhərin adı dəyişdirildi. Ermənistan və Gürcüstanda yer alan Əzizbəyov büstü daha sonralar götürüldü. Moskvadakı büstü isə hələ də durmaqdadır. Azərbaycanda Məşədi Əzizbəyovun adına olan bir çox yer Əzizbəyovun əsas fəaliyyətinin Sovet hakimiyyeti uğrunda mübarizə olduğundan qaldırılmışdır. Əzizbəyov rayonunun adı Xəzər, metrosu isə Koroğlu olmuşdur. Dağıstanın Maqoramkent şəhərində də Məşədi Əzizbəyov adına prospekt mövcüddür.

Anadan olmasının yüz illiyi münasibətiylə onun haqqında qısa metrajlı Bakı Komissarı Məşədi Əzizbəyov (film, 1975) filmi çəkilmişdir. Daha bir neçə filmdə, əsərlərdə onun sürəti əks olunmuşdur. Məşədi Əzizbəyovun ev muzeyi 1992-ci ilə kimi fəaliyyət göstərmişdir, sonralar onun əşyaları Azərbaycan İstiqlal Muzeyinə verilmişdir.

Mənbə

• Məşədi Əzizbəyov
• Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyasının I cildi

Həmçinin bax

• Əzizbəyovlar