Türkiyə: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 85: Sətir 85:
}}
}}


'''Türkiyə''' ({{Dil-tr|''Türkiye''}}) və ya rəsmi adı ilə '''Türkiyə Respublikası''' ({{Dil-tr|''Türkiye Cumhuriyeti''}}) — torpaqlarının əsas hissəsi [[Qərbi Asiya]] regionunun [[Kiçik Asiya]] yarımadasında, çox kiçik bir hissəsi isə [[Balkan yarımadası]]nda yerləşən [[Qitələrarası ölkələrin siyahısı|qitələrarası]] ölkə.<ref>{{cite book|title=Middle Eastern Societies in the 20th Century |last1=Zdanowski|first1=Jerzy|date=2014|publisher=Cambridge Scholars Publishing|isbn=978-1443869591|page=11|quote=The Republic of Turkey lies on two continents. Approximately 97% of it is in Asia, in the geographical regions known as Asia Minor and the Armenian Upland. The remaining 3% of Turkey is in Europe, on the Balkan Peninsula.}}</ref> Şimal-qərbdən [[Bolqarıstan]], qərbdən [[Yunanıstan]], şimal-şərqdən [[Gürcüstan]], şərqdən [[Azərbaycan]], [[İran]], [[Ermənistan]], cənubdan isə [[İraq]] və [[Suriya]] ilə həmsərhəddir. Ölkə üç tərəfdən dənizlə əhatə olunmuşdur. Qərbdən [[Egey dənizi]], şimaldan [[Qara dəniz]], cənubdan isə [[Aralıq dənizi]] ilə əhatələnmişdir. [[Bosfor boğazı]], [[Mərmərə dənizi]] və [[Dardanel boğazı]] ölkənin [[Avropa]] və [[Asiya]] hissələrini bir-birindən ayırır.<ref name="NatlGeoAtlas2">{{cite book|title=National Geographic Atlas of the World|publisher=National Geographic Society|year=1999 |isbn=0-7922-7528-4|edition=7th |location=Washington, D.C.}} "Europe" (pp. 68-69); "Asia" (pp. 90-91): "A commonly accepted division between Asia and Europe … is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."</ref> Paytaxt [[Ankara]] şəhəri olsa da, ölkənin əsas mədəni və iqtisadi mərkəzi, həmçinin ən böyük şəhəri [[İstanbul]]dur.<ref>{{cite web |url=http://www.lboro.ac.uk/gawc/world2008t.html |title=Istanbul is classified as Alpha- leading global city |date=13 aprel 2010 |publisher=Globalization and World Cities (GaWC) Research Network, Loughborough University |accessdate=29 may 2018}}</ref>
'''Türkiyə''' ({{Dil-tr|''Türkiye''}}) və ya rəsmi adı ilə '''Türkiyə Respublikası''' ({{Dil-tr|''Türkiye Cumhuriyeti''}}) — torpaqlarının əsas hissəsi [[Qərbi Asiya]] regionunun [[Kiçik Asiya]] yarımadasında, çox kiçik bir hissəsi isə [[Balkan yarımadası]]nda yerləşən [[Qitələrarası ölkələrin siyahısı|qitələrarası]] ölkə.<ref>{{cite book|title=Middle Eastern Societies in the 20th Century |last1=Zdanowski|first1=Jerzy|date=2014|publisher=Cambridge Scholars Publishing|isbn=978-1443869591|page=11|quote=The Republic of Turkey lies on two continents. Approximately 97% of it is in Asia, in the geographical regions known as Asia Minor and the Armenian Upland. The remaining 3% of Turkey is in Europe, on the Balkan Peninsula.}}</ref> Şimal-qərbdən [[Bolqarıstan]], qərbdən [[Yunanıstan]], şimal-şərqdən [[Gürcüstan]], şərqdən [[Azərbaycan]], [[İran]], [[Ermənistan]], cənubdan isə [[İraq]] və [[Suriya]] ilə həmsərhəddir. Ölkə üç tərəfdən dənizlə əhatə olunmuşdur. Qərbdən [[Egey dənizi]], şimaldan [[Qara dəniz]], cənubdan isə [[Aralıq dənizi]] ilə əhatələnmişdir. [[Bosfor boğazı]], [[Mərmərə dənizi]] və [[Dardanel boğazı]] ölkənin [[Avropa]] və [[Asiya]] hissələrini bir-birindən ayırır.<ref name="NatlGeoAtlas2">{{cite book|title=National Geographic Atlas of the World|publisher=National Geographic Society|year=1999 |isbn=0-7922-7528-4|edition=7th |location=Washington, D.C.}} "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe … is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."</ref> Paytaxt [[Ankara]] şəhəri olsa da, ölkənin əsas mədəni və iqtisadi mərkəzi, həmçinin ən böyük şəhəri [[İstanbul]]dur.<ref>{{cite web |url=http://www.lboro.ac.uk/gawc/world2008t.html |title=Istanbul is classified as Alpha- leading global city |date=13 aprel 2010 |publisher=Globalization and World Cities (GaWC) Research Network, Loughborough University |accessdate=29 may 2018}}</ref>


Əhalinin təqribən 70-80%-i özünü etnik [[Türklər|türk]] hesab edir.<ref name="konda2">{{cite web |url=http://www.konda.com.tr/tr/raporlar/2006_09_KONDA_Toplumsal_Yapi.pdf |title=Toplumsal Yapı Araştırması 2006 |date=2006 |publisher=KONDA Research and Consultancy|access-date=29 may 2018}}</ref><ref name="cia2">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html |title=Turkey|work=[[The World Factbook]] |publisher=Central Intelligence Agency |access-date=29 may 2018}}</ref> Əhalinin 20%-ə yaxınını təşkil edən [[kürdlər]] ölkədə ən böyük [[etnik azlıq]] sayılır. Digər etnik azlıqlara [[adıqlar]], [[albanlar]], [[ərəblər]], [[boşnaklar]] və [[lazlar]] daxildir.<ref name="cia2" /><ref>{{cite web|url=https://www.alaraby.co.uk/english/politics/2015/6/8/turkeys-ethnic-make-up-a-complex-melting-pot|title=Turkey's ethnic make-up: A complex melting pot}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.worldatlas.com/articles/the-ethnic-groups-of-turkey.html|title=The Ethnic Groups Of Turkey|publisher=}}</ref> Rəsmi dil [[türk dili]]dir.<ref name=katzner>{{cite book|last=Katzner|first=Kenneth|title=Languages of the World, Third Edition|publisher=Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Ltd.|date=2002|isbn=978-0-415-25004-7}}</ref> [[Türk dili]] ilə yanaşı [[Kurmanc dili|kurmanc]], [[Bosniya dili|bosniya]], [[Ərəb dili|ərəb]], [[Zaza dili|zaza]], [[Kabarda-çərkəz dili|kabardin-çərkəz]] və digər dillər də danışılır.
Əhalinin təqribən 70–80%-i özünü etnik [[Türklər|türk]] hesab edir.<ref name="konda2">{{cite web |url=http://www.konda.com.tr/tr/raporlar/2006_09_KONDA_Toplumsal_Yapi.pdf |title=Toplumsal Yapı Araştırması 2006 |date=2006 |publisher=KONDA Research and Consultancy|access-date=29 may 2018}}</ref><ref name="cia2">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html |title=Turkey|work=[[The World Factbook]] |publisher=Central Intelligence Agency |access-date=29 may 2018}}</ref> Əhalinin 20%-ə yaxınını təşkil edən [[kürdlər]] ölkədə ən böyük [[etnik azlıq]] sayılır. Digər etnik azlıqlara [[adıqlar]], [[albanlar]], [[ərəblər]], [[boşnaklar]] və [[lazlar]] daxildir.<ref name="cia2" /><ref>{{cite web|url=https://www.alaraby.co.uk/english/politics/2015/6/8/turkeys-ethnic-make-up-a-complex-melting-pot|title=Turkey's ethnic make-up: A complex melting pot}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.worldatlas.com/articles/the-ethnic-groups-of-turkey.html|title=The Ethnic Groups Of Turkey|publisher=}}</ref> Rəsmi dil [[türk dili]]dir.<ref name=katzner>{{cite book|last=Katzner|first=Kenneth|title=Languages of the World, Third Edition|publisher=Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Ltd.|date=2002|isbn=978-0-415-25004-7}}</ref> [[Türk dili]] ilə yanaşı [[Kurmanc dili|kurmanc]], [[Bosniya dili|bosniya]], [[Ərəb dili|ərəb]], [[Zaza dili|zaza]], [[Kabarda-çərkəz dili|kabardin-çərkəz]] və digər dillər də danışılır.


Müasir Türkiyə ərazisi [[paleolit]] dövründən etibarən müxtəlif xalqlar tərəfindən məskunlaşma mərkəzinə çevrilmişdir. [[Aysorlar]], [[yunanlar]], [[frigiyalılar]], [[Urartu|uratular]] bu ərazilərin ilk sakinləri hesab olunur.<ref name="MET">{{cite journal|last=Casson|first=Lionel|year=1977|title=The Thracians|url=http://www.metmuseum.org/pubs/bulletins/1/pdf/3258667.pdf.bannered.pdf|journal=The Metropolitan Museum of Art Bulletin|volume=35|issue=1|pages=2–6|doi=10.2307/3258667}}</ref> [[Makedoniyalı İsgəndər]] bu əraziləri ələ keçirdikdən sonra yunanlaşma prosesi başlamışdır. Bu proses sonralar [[Roma İmperiyası]] və [[Bizans İmperiyası]] dövründə də davam etmişdir. [[XI əsr]]də [[Səlcuqlular|Səlcuq türkləri]]nin əraziyə miqrasiyası başlamışdır. [[1071]]-ci ildə [[səlcuqlular]]<nowiki/>ın [[Malazgird döyüşü]]ndə [[Bizans İmperiyası|Bizans]]a qalib gəlməsi Türkiyə quruluşunun başlama tarixi kimi simvolizə edilir.<ref>{{Cite book| publisher = Springer| isbn = 978-1-137-33421-3| last1 = Gürpinar| first1 = D.| last2 = Gürpinar| first2 = Dogan| title = Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860-1950| date = 2013-10-17}}</ref> [[Rum sultanlığı|Rum Sultanlığı]] [[1243]]-cü ildə [[Monqol istilaları|monqol]] işğallarına qədər [[Anadolu]]nu idarə etmiş, həmin tarixdən sonra isə müxtəlif [[Anadolu bəylikləri]]nə parçalanmışdır.<ref name="mfk&gl2">{{cite book|title=The origins of the Ottoman Empire|last1=Mehmet Fuat Köprülü&Gary Leiser|page=33}}</ref> [[XIII əsr]]in sonlarından etibarən [[Osmanlı sülaləsi]] [[Kiçik Asiya|Anadoluda]] yerləşən kiçik bəylikləri özündən asılı vəziyyətə salmağa başlamış və nəticədə, sərhədləri [[Şərqi Avropa|Cənub-Şərqi Avropa]], [[Ön Asiya|Qərbi Asiya]] və [[Şimali Afrika]]nın çox hissəsini əhatə edən böyük imperiyaya çevrilmişdir.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.uk/books?id=4x09OvMBMmgC&pg=PA17&dq=%22ottoman+empire%22+%22world+power%22&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwifv8KF7e_WAhWC5BoKHYOdATAQ6AEIODAD#v=onepage&q=%22ottoman%20empire%22%20%22world%20power%22&f=false|title=The Arabs of the Ottoman Empire, 1516–1918: A Social and Cultural History|last=Masters|first=Bruce|date=2013-04-29|publisher=Cambridge University Press|isbn=9781107033634|language=en}}</ref> [[Osmanlı İmperiyası]] [[Sultan Süleyman Qanuni]]nin hakimiyyəti illərində ən qüdrətli dövrünü yaşamışdır.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.uk/books?id=4x09OvMBMmgC&pg=PA17&dq=%22ottoman+empire%22+%22world+power%22&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwjojerO4p3XAhWD_aQKHdlDBCMQ6AEIQjAE#v=onepage&q=%22ottoman%20empire%22%20%22world%20power%22&f=false|title=The Arabs of the Ottoman Empire, 1516-1918: A Social and Cultural History|last=Masters|first=Bruce|date=2013-04-29|publisher=Cambridge University Press|isbn=9781107033634|language=en}}</ref> İki əsrdən çox müddət ərzində öz qüdrətini qorumasına baxmayaraq, [[XIX əsr|XIX]] və [[XX əsr]]lərdə [[Avropa]]da strateji əhəmiyyətli ərazilərin itirilməsi, dövlətin hərbi qüdrətinin zəifləməsinə gətirib çıxardı. [[1913]]-cü ildə baş vermiş dövlət çevrilişindən sonra ölkənin idarə olunması "[[Üç Paşa|Üç Paşalar]]"ın əlinə keçdi. [[Birinci Dünya müharibəsi]] ərzində [[Osmanlı İmperiyası]] [[İttifaq dövlətləri]]nə qoşulmağa qərar verdi. Müharibənin başa çatmasından sonra məğlub olan [[Osmanlı İmperiyası]] süquta uğradı. İşğalçı qüvvələrə qarşı başlayan və [[Mustafa Kamal Atatürk]]ün rəhbərliyi ilə davam edən [[Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi]] [[1922]]-ci ildə monarxiyanın ləğv edilməsi və [[1923]]-cü ildə Türkiyə Respublikasının əsasının qoyulması ilə nəticələndi.<ref name="Britannica">{{cite web|publisher=Encyclopædia Britannica|url= http://www.britannica.com/eb/article-44425/Turkey|title=Turkey, Mustafa Kemal and the Turkish War of Independence, 1919–23|access-date=29 may 2018|year=2007}}</ref> [[Mustafa Kamal Atatürk|Atatürk]] ölkənin ilk prezidenti təyin olundu. [[Mustafa Kamal Atatürk|Atatürk]] ölkə başçısı seçildikdən qısa müddət sonra tarixə [[Atatürk islahatları]] adı altında tarixə daxil olan bir çox mühüm islahatlar həyata keçirildi.
Müasir Türkiyə ərazisi [[paleolit]] dövründən etibarən müxtəlif xalqlar tərəfindən məskunlaşma mərkəzinə çevrilmişdir. [[Aysorlar]], [[yunanlar]], [[frigiyalılar]], [[Urartu|uratular]] bu ərazilərin ilk sakinləri hesab olunur.<ref name="MET">{{cite journal|last=Casson|first=Lionel|year=1977|title=The Thracians|url=http://www.metmuseum.org/pubs/bulletins/1/pdf/3258667.pdf.bannered.pdf|journal=The Metropolitan Museum of Art Bulletin|volume=35|issue=1|pages=2–6|doi=10.2307/3258667}}</ref> [[Makedoniyalı İsgəndər]] bu əraziləri ələ keçirdikdən sonra yunanlaşma prosesi başlamışdır. Bu proses sonralar [[Roma İmperiyası]] və [[Bizans İmperiyası]] dövründə də davam etmişdir. [[XI əsr]]də [[Səlcuqlular|Səlcuq türkləri]]nin əraziyə miqrasiyası başlamışdır. 1071-ci ildə [[səlcuqlular]]<nowiki/>ın [[Malazgird döyüşü]]ndə [[Bizans İmperiyası|Bizans]]a qalib gəlməsi Türkiyə quruluşunun başlama tarixi kimi simvolizə edilir.<ref>{{Cite book| publisher = Springer| isbn = 978-1-137-33421-3| last1 = Gürpinar| first1 = D.| last2 = Gürpinar| first2 = Dogan| title = Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860-1950| date = 2013-10-17}}</ref> [[Rum sultanlığı|Rum Sultanlığı]] 1243-cü ildə [[Monqol istilaları|monqol]] işğallarına qədər [[Anadolu]]nu idarə etmiş, həmin tarixdən sonra isə müxtəlif [[Anadolu bəylikləri]]nə parçalanmışdır.<ref name="mfk&gl2">{{cite book|title=The origins of the Ottoman Empire|last1=Mehmet Fuat Köprülü&Gary Leiser|page=33}}</ref> [[XIII əsr]]in sonlarından etibarən [[Osmanlı sülaləsi]] [[Kiçik Asiya|Anadoluda]] yerləşən kiçik bəylikləri özündən asılı vəziyyətə salmağa başlamış və nəticədə, sərhədləri [[Şərqi Avropa|Cənub-Şərqi Avropa]], [[Ön Asiya|Qərbi Asiya]] və [[Şimali Afrika]]nın çox hissəsini əhatə edən böyük imperiyaya çevrilmişdir.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.uk/books?id=4x09OvMBMmgC&pg=PA17&dq=%22ottoman+empire%22+%22world+power%22&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwifv8KF7e_WAhWC5BoKHYOdATAQ6AEIODAD#v=onepage&q=%22ottoman%20empire%22%20%22world%20power%22&f=false|title=The Arabs of the Ottoman Empire, 1516–1918: A Social and Cultural History|last=Masters|first=Bruce|date=2013-04-29|publisher=Cambridge University Press|isbn=9781107033634|language=en}}</ref> [[Osmanlı İmperiyası]] [[Sultan Süleyman Qanuni]]nin hakimiyyəti illərində ən qüdrətli dövrünü yaşamışdır.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.uk/books?id=4x09OvMBMmgC&pg=PA17&dq=%22ottoman+empire%22+%22world+power%22&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwjojerO4p3XAhWD_aQKHdlDBCMQ6AEIQjAE#v=onepage&q=%22ottoman%20empire%22%20%22world%20power%22&f=false|title=The Arabs of the Ottoman Empire, 1516-1918: A Social and Cultural History|last=Masters|first=Bruce|date=2013-04-29|publisher=Cambridge University Press|isbn=9781107033634|language=en}}</ref> İki əsrdən çox müddət ərzində öz qüdrətini qorumasına baxmayaraq, [[XIX əsr|XIX]] və [[XX əsr]]lərdə [[Avropa]]da strateji əhəmiyyətli ərazilərin itirilməsi, dövlətin hərbi qüdrətinin zəifləməsinə gətirib çıxardı. 1913-cü ildə baş vermiş dövlət çevrilişindən sonra ölkənin idarə olunması "[[Üç Paşa]]lar"ın əlinə keçdi. [[Birinci Dünya müharibəsi]] ərzində [[Osmanlı İmperiyası]] [[İttifaq dövlətləri]]nə qoşulmağa qərar verdi. Müharibənin başa çatmasından sonra məğlub olan [[Osmanlı İmperiyası]] süquta uğradı. İşğalçı qüvvələrə qarşı başlayan və [[Mustafa Kamal Atatürk]]ün rəhbərliyi ilə davam edən [[Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi]] 1922-ci ildə monarxiyanın ləğv edilməsi və 1923-cü ildə Türkiyə Respublikasının əsasının qoyulması ilə nəticələndi.<ref name="Britannica">{{cite web|publisher=Encyclopædia Britannica|url= http://www.britannica.com/eb/article-44425/Turkey|title=Turkey, Mustafa Kemal and the Turkish War of Independence, 1919–23|access-date=29 may 2018|year=2007}}</ref> [[Mustafa Kamal Atatürk|Atatürk]] ölkənin ilk prezidenti təyin olundu. [[Mustafa Kamal Atatürk|Atatürk]] ölkə başçısı seçildikdən qısa müddət sonra tarixə [[Atatürk islahatları]] adı altında tarixə daxil olan bir çox mühüm islahatlar həyata keçirildi.


Türkiyə [[BMT]], [[NATO]], [[Beynəlxalq Valyuta Fondu|BVF]] və [[Dünya Bankı]]nın üzvü, həmçinin [[İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı]], [[ATƏT]], [[Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı|QDİƏT]], [[İƏT]] və [[G20|G-20]] kimi təşkilatların qurucu üzvüdür. Türkiyə [[1949]]-cu ildən [[Avropa Şurası]], [[1963]]-cü ildən [[Avropa İqtisadi Birliyi]], [[1995]]-ci ildən [[Avropa İttifaqı Gömrük Birliyi]]nin üzvüdür. [[2005]]-ci ildən etibarən ölkənin [[Avropa İttifaqı]]na daxil olması ilə əlaqədar danışıqlar başlasa da, [[2017]]-ci ildə bu danışıqlar dayandırılıb. Hal-hazırda Türkiyə böyüyən [[Türkiyə iqtisadiyyatı|iqtisadiyyatı]] və [[Türkiyədə siyasət|diplomatik təşəbbüsləri]] sayəsində [[regional güc]] olaraq qəbul edilir.<ref name=ministryofforeign9>{{Cite web | title = International Organisations | url = http://www.mfa.gov.tr/sub.en.mfa?7cafe2ef-78bd-4d88-b326-3916451364f3 | website = http://www.mfa.gov.tr | accessdate = 29 may 2018 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20151211141620/http://www.mfa.gov.tr/sub.en.mfa?7cafe2ef-78bd-4d88-b326-3916451364f3 | archivedate = 11 December 2015 | url-status = live }}</ref>
Türkiyə [[BMT]], [[NATO]], [[Beynəlxalq Valyuta Fondu|BVF]] və [[Dünya Bankı]]nın üzvü, həmçinin [[İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı]], [[ATƏT]], [[Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı|QDİƏT]], [[İƏT]] və [[G20|G-20]] kimi təşkilatların qurucu üzvüdür. Türkiyə 1949-cu ildən [[Avropa Şurası]], 1963-cü ildən [[Avropa İqtisadi Birliyi]], 1995-ci ildən [[Avropa İttifaqı Gömrük Birliyi]]nin üzvüdür. 2005-ci ildən etibarən ölkənin [[Avropa İttifaqı]]na daxil olması ilə əlaqədar danışıqlar başlasa da, 2017-ci ildə bu danışıqlar dayandırılıb. Hal-hazırda Türkiyə böyüyən [[Türkiyə iqtisadiyyatı|iqtisadiyyatı]] və [[Türkiyədə siyasət|diplomatik təşəbbüsləri]] sayəsində [[regional güc]] olaraq qəbul edilir.<ref name=ministryofforeign9>{{Cite web | title = International Organisations | url = http://www.mfa.gov.tr/sub.en.mfa?7cafe2ef-78bd-4d88-b326-3916451364f3 | website = http://www.mfa.gov.tr | accessdate = 29 may 2018 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20151211141620/http://www.mfa.gov.tr/sub.en.mfa?7cafe2ef-78bd-4d88-b326-3916451364f3 | archivedate = 11 December 2015 | url-status = live }}</ref>


== Etimologiya ==
== Etimologiya ==
Sətir 107: Sətir 107:
Bu gün, Türkiyə sərhədləri daxilində yerləşən [[Kiçik Asiya|Anadolu yarımadası]], dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biri olmuşdur.<ref name=whcunesco>{{cite web|title=Hattusha: the Hittite Capital|url=https://whc.unesco.org/en/list/377|website=whc.unesco.org|access-date=12 iyun 2014}}</ref> Müxtəlif [[Qədim Anadolu xalqları|Anadolu xalqları]] bu bölgədə mövcudluluqlarını [[neolit]] dövrünün başlanmasına və [[Makedoniyalı İsgəndər|Böyük İsgəndər]]in fəthinə qədər qoruyub saxlamışdır.<ref name="UCLA">{{cite web|url=http://www.linguistics.ucla.edu/people/Melchert/The%20Position%20of%20Anatolian.pdf|archiveurl=https://www.webcitation.org/6GNtCVWdz?url=http://www.linguistics.ucla.edu/people/Melchert/The%20Position%20of%20Anatolian.pdf|archivedate=5 may 2013|title=The Position of Anatolian |access-date=4 may 2013}}</ref> Bu xalqların əksəriyyəti [[Hind-Avropa dilləri|Hind-Avropa dil]] ailəsinin bir qolu sayılan [[Anadolu dilləri]]ndə danışırdılar. Bəzi elm adamları Hind-Avropa dillərinin qədim Anadolu dilləri olan [[Xet dili|xet]] və [[Luvi dili|luvi]]<nowiki/>dən yarandığı fikrini də irəli sürmüşdür. [[Şərqi Frakiya|Frakiyalılar]], qırx min il əvvəl, e.ə 6000-ci illərdə [[neolit]] dövründə bu bölgədə ilk dəfə maldarlıq və əkinçilik ilə məşğul olan xalq olmuşdur.<ref name="AnatoliaIndoEuropean">{{Cite journal|last=Balter|first=Michael|title=Search for the Indo-Europeans: Were Kurgan horsemen or Anatolian farmers responsible for creating and spreading the world's most far-flung language family?|journal=Science|volume=303|issue=5662|page=1323|date=27 fevral 2004|doi=10.1126/science.303.5662.1323|pmid=14988549|url=https://semanticscholar.org/paper/df69fa5eb6d5a604e16aaf163cfb571d0206e34a}}</ref>
Bu gün, Türkiyə sərhədləri daxilində yerləşən [[Kiçik Asiya|Anadolu yarımadası]], dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biri olmuşdur.<ref name=whcunesco>{{cite web|title=Hattusha: the Hittite Capital|url=https://whc.unesco.org/en/list/377|website=whc.unesco.org|access-date=12 iyun 2014}}</ref> Müxtəlif [[Qədim Anadolu xalqları|Anadolu xalqları]] bu bölgədə mövcudluluqlarını [[neolit]] dövrünün başlanmasına və [[Makedoniyalı İsgəndər|Böyük İsgəndər]]in fəthinə qədər qoruyub saxlamışdır.<ref name="UCLA">{{cite web|url=http://www.linguistics.ucla.edu/people/Melchert/The%20Position%20of%20Anatolian.pdf|archiveurl=https://www.webcitation.org/6GNtCVWdz?url=http://www.linguistics.ucla.edu/people/Melchert/The%20Position%20of%20Anatolian.pdf|archivedate=5 may 2013|title=The Position of Anatolian |access-date=4 may 2013}}</ref> Bu xalqların əksəriyyəti [[Hind-Avropa dilləri|Hind-Avropa dil]] ailəsinin bir qolu sayılan [[Anadolu dilləri]]ndə danışırdılar. Bəzi elm adamları Hind-Avropa dillərinin qədim Anadolu dilləri olan [[Xet dili|xet]] və [[Luvi dili|luvi]]<nowiki/>dən yarandığı fikrini də irəli sürmüşdür. [[Şərqi Frakiya|Frakiyalılar]], qırx min il əvvəl, e.ə 6000-ci illərdə [[neolit]] dövründə bu bölgədə ilk dəfə maldarlıq və əkinçilik ilə məşğul olan xalq olmuşdur.<ref name="AnatoliaIndoEuropean">{{Cite journal|last=Balter|first=Michael|title=Search for the Indo-Europeans: Were Kurgan horsemen or Anatolian farmers responsible for creating and spreading the world's most far-flung language family?|journal=Science|volume=303|issue=5662|page=1323|date=27 fevral 2004|doi=10.1126/science.303.5662.1323|pmid=14988549|url=https://semanticscholar.org/paper/df69fa5eb6d5a604e16aaf163cfb571d0206e34a}}</ref>
[[Şəkil:Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb|[[Xetlər|Xet İmperiyası]]nın paytaxtı [[Hattuşa]]daki Aslan Qapısı. Şəhərin tarixi e.ə VI minillikdən başlayır.]]
[[Şəkil:Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb|[[Xetlər|Xet İmperiyası]]nın paytaxtı [[Hattuşa]]daki Aslan Qapısı. Şəhərin tarixi e.ə VI minillikdən başlayır.]]
Eramızdan əvvəl 10.000-ci ilə aid [[Göbəklitəpə]], ölkənin ən qədim dini abidəsinin yerləşdiyi ərazidir.<ref name="ArchMag">{{cite web|url=http://www.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html|title=The World's First Temple|work= Archaeology magazine |date=noyabr–dekabr 2008|page=23}}</ref> Tarixinin e.ə 7500 və ya e.ə 5700-cü ilə təsadüf etdiyi [[Mərkəzi Anadolu regionu|Mərkəzi Anadolu]]da yerləşən [[Çatalhöyük]] isə [[neolit]] və [[Mis dövrü|eneolit]] dövrünə aid ən böyük məskunlaşma mərkəzidir. Bu tarixi ərazi [[2012]]-ci ilin iyul ayında, neolit dövrünə aid ən yaxşı qorunub saxlanılan məskunlaşma mərkəzi olaraq [[UNESCO]]-nun Dünya İrsi siyahısına daxil edilmişdir.<ref>{{cite web|url=http://globalheritagefund.org/onthewire/blog/catalhoyuk_world_heritage_list |title=Çatalhöyük added to UNESCO World Heritage List |publisher=Global Heritage Fund |date=3 iyul 2012 |access-date=9 fevral 2013|url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130117025024/http://globalheritagefund.org/onthewire/blog/catalhoyuk_world_heritage_list |archivedate=17 yanvar 2013}}</ref> Qədim [[Troya]] şəhəri, neolit dövründə salınmış və [[dəmir dövrü]]nə qədər əsas məskunlaşma mərkəzi olaraq qalmışdır.<ref>{{cite web|title=Troy|url=http://www.ancient.eu/troy/|website=ancient.eu|access-date=9 avqust 2014}}</ref> Tarixə məlum olan ilk Anadolu sakinləri [[Xattlar|xatt]] və [[Hürrilər|hürri]] tayfaları olmuşdur. Hind-Avropa xalqlarından olmayan bu iki tayfa təxminən e.ə. 2300-cü ildə [[Mərkəzi Anadolu regionu|Mərkəzi]] və [[Şərqi Anadolu regionu|Şərqi Anadolu]]da məskunlaşmışdır. Hind-Avropa xalqlarından biri olan [[xetlər]] isə e.ə 2000—1700-cü illərdə [[Mərkəzi Asiya]]<nowiki/>ya köç edərək xatt və hürrilərin yerini almışdır.<ref>{{cite web|url=http://www3.uakron.edu/ziyaret/timeline_3period.html|title=Ziyaret Tepe – Turkey Archaeological Dig Site|publisher=uakron.edu|access-date=4 sentyabr 2010}}</ref> Xetlər bölgədə ilk böyük səltənəti [[E.ə. XIII əsr|e.ə XIII əsr]]də qurmuşdur. [[Aysorlar]] [[E.ə. 195|e.ə 1950]]—[[E.ə. 612|e.ə 612]]-ci illərə qədər müasir Türkiyə ərazisinin cənub-şərqindəki əraziləri fəth etmiş və burada məskunlaşmışlar. Bununla yanaşı, [[Aysor yazıları]] [[Urartu]]luların [[E.ə. IX əsr|e.ə IX əsr]]də Aysorlar ilə münaqişəli münasibətlərinin olduğunu sübut etmişdir.<ref>{{cite web|url=http://www.aina.org/articles/assyrianidentity.pdf|title=Assyrian Identity in Ancient Times And Today'|access-date=4 sentyabr 2010}}</ref>
Eramızdan əvvəl 10.000-ci ilə aid [[Göbəklitəpə]], ölkənin ən qədim dini abidəsinin yerləşdiyi ərazidir.<ref name="ArchMag">{{cite web|url=http://www.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html|title=The World's First Temple|work= Archaeology magazine |date=noyabr–dekabr 2008|page=23}}</ref> Tarixinin e.ə 7500 və ya e.ə 5700-cü ilə təsadüf etdiyi [[Mərkəzi Anadolu regionu|Mərkəzi Anadolu]]da yerləşən [[Çatalhöyük]] isə [[neolit]] və [[Mis dövrü|eneolit]] dövrünə aid ən böyük məskunlaşma mərkəzidir. Bu tarixi ərazi 2012-ci ilin iyul ayında, neolit dövrünə aid ən yaxşı qorunub saxlanılan məskunlaşma mərkəzi olaraq [[UNESCO]]-nun Dünya İrsi siyahısına daxil edilmişdir.<ref>{{cite web|url=http://globalheritagefund.org/onthewire/blog/catalhoyuk_world_heritage_list |title=Çatalhöyük added to UNESCO World Heritage List |publisher=Global Heritage Fund |date=3 iyul 2012 |access-date=9 fevral 2013|url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130117025024/http://globalheritagefund.org/onthewire/blog/catalhoyuk_world_heritage_list |archivedate=17 yanvar 2013}}</ref> Qədim [[Troya]] şəhəri, neolit dövründə salınmış və [[dəmir dövrü]]nə qədər əsas məskunlaşma mərkəzi olaraq qalmışdır.<ref>{{cite web|title=Troy|url=http://www.ancient.eu/troy/|website=ancient.eu|access-date=9 avqust 2014}}</ref> Tarixə məlum olan ilk Anadolu sakinləri [[Xattlar|xatt]] və [[Hürrilər|hürri]] tayfaları olmuşdur. Hind-Avropa xalqlarından olmayan bu iki tayfa təxminən e.ə. 2300-cü ildə [[Mərkəzi Anadolu regionu|Mərkəzi]] və [[Şərqi Anadolu regionu|Şərqi Anadolu]]da məskunlaşmışdır. Hind-Avropa xalqlarından biri olan [[xetlər]] isə e.ə 2000–1700-cü illərdə [[Mərkəzi Asiya]]<nowiki/>ya köç edərək xatt və hürrilərin yerini almışdır.<ref>{{cite web|url=http://www3.uakron.edu/ziyaret/timeline_3period.html|title=Ziyaret Tepe – Turkey Archaeological Dig Site|publisher=uakron.edu|access-date=4 sentyabr 2010}}</ref> Xetlər bölgədə ilk böyük səltənəti [[E.ə. XIII əsr|e.ə XIII əsr]]də qurmuşdur. [[Aysorlar]] [[E.ə. 195|e.ə 1950]]—[[E.ə. 612|e.ə 612]]-ci illərə qədər müasir Türkiyə ərazisinin cənub-şərqindəki əraziləri fəth etmiş və burada məskunlaşmışlar. Bununla yanaşı, [[Aysor yazıları]] [[Urartu]]luların [[E.ə. IX əsr|e.ə IX əsr]]də Aysorlar ilə münaqişəli münasibətlərinin olduğunu sübut etmişdir.<ref>{{cite web|url=http://www.aina.org/articles/assyrianidentity.pdf|title=Assyrian Identity in Ancient Times And Today'|access-date=4 sentyabr 2010}}</ref>


E.ə təxminən 1180-ci ildə [[Xetlər|Xet İmperiyası]]nın süqutundan sonra Hind-Avropa xalqları tərəfindən qurulmuş [[Frigiya]], e.ə VII əsrdə [[Kimmerlər]]in hücumlarına qədər [[Kiçik Asiya|Anadolu]]<nowiki/>da hökmranlıq etmişdir.<ref name="TroyHittiteEmpirePhrygians">{{cite web|url=http://www.metmuseum.org/toah/ht/03/waa/ht03waa.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060910042040/http://www.metmuseum.org/toah/ht/03/waa/ht03waa.htm|archivedate=10 sentyabr 2006|title=Anatolia and the Caucasus, 2000–1000 B.C. in ''Timeline of Art History.''|author=The Metropolitan Museum of Art, New York|authorlink=Metropolitan Museum of Art|publisher=New York: The Metropolitan Museum of Art|access-date=21 dekabr 2006|date=oktyabr 2000}}</ref> [[E.ə. 714|E.ə 714]]—[[E.ə. 590|e.ə 590]] illəri arasında bu bölgədə [[Urartu]]lular da məskunlaşmış, lakin daha sonradan parçalanaraq məhv olmuşlar. [[Frigiya]]dan sonra [[Lidiya]], [[Kariya]] və [[Likiya]] dövlətləri bu bölgədə hökmranlığı ələ keçirmişdir.<ref>{{cite book|first=Georges|last=Roux|title=Ancient Iraq|page=314}}</ref>
E.ə təxminən 1180-ci ildə [[Xetlər|Xet İmperiyası]]nın süqutundan sonra Hind-Avropa xalqları tərəfindən qurulmuş [[Frigiya]], e.ə VII əsrdə [[Kimmerlər]]in hücumlarına qədər [[Kiçik Asiya|Anadolu]]<nowiki/>da hökmranlıq etmişdir.<ref name="TroyHittiteEmpirePhrygians">{{cite web|url=http://www.metmuseum.org/toah/ht/03/waa/ht03waa.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060910042040/http://www.metmuseum.org/toah/ht/03/waa/ht03waa.htm|archivedate=10 sentyabr 2006|title=Anatolia and the Caucasus, 2000–1000 B.C. in ''Timeline of Art History.''|author=The Metropolitan Museum of Art, New York|authorlink=Metropolitan Museum of Art|publisher=New York: The Metropolitan Museum of Art|access-date=21 dekabr 2006|date=oktyabr 2000}}</ref> [[E.ə. 714|E.ə 714]]—[[E.ə. 590|e.ə 590]] illəri arasında bu bölgədə [[Urartu]]lular da məskunlaşmış, lakin daha sonradan parçalanaraq məhv olmuşlar. [[Frigiya]]dan sonra [[Lidiya]], [[Kariya]] və [[Likiya]] dövlətləri bu bölgədə hökmranlığı ələ keçirmişdir.<ref>{{cite book|first=Georges|last=Roux|title=Ancient Iraq|page=314}}</ref>
Sətir 113: Sətir 113:
=== Qədim dövrlər və Bizans İmperiyası ===
=== Qədim dövrlər və Bizans İmperiyası ===
{{main|Bizans İmperiyası|Konstantinopol}}
{{main|Bizans İmperiyası|Konstantinopol}}
[[Şəkil:Ephesus Celsus Library Façade.jpg|thumb|[[Efes]]dəki [[Kelsus Kitabxanası]] [[Roma İmperiyası|Romalılar]] tərəfindən 114-117-ci illərdə inşa edilmişdir. [[E.ə. VI əsr]]də Lidiya kralı [[Krez]] tərəfindən inşa edilən Efes şəhərindəki [[Artemida məbədi]], [[Dünyanın yeddi möcüzəsi|Qədim Dünyanın Yeddi Möcüzəsi]]ndən biridir.]]
[[Şəkil:Ephesus Celsus Library Façade.jpg|thumb|[[Efes]]dəki [[Kelsus Kitabxanası]] [[Roma İmperiyası|Romalılar]] tərəfindən 114–117-ci illərdə inşa edilmişdir. [[E.ə. VI əsr]]də Lidiya kralı [[Krez]] tərəfindən inşa edilən Efes şəhərindəki [[Artemida məbədi]], [[Dünyanın yeddi möcüzəsi|Qədim Dünyanın Yeddi Möcüzəsi]]ndən biridir.]]
[[Enollar|Eyollar]], [[ioniyalılar]] və [[Qədim Yunanıstan|qədim yunanlar]] [[1200]]-cü illərdən başlayaraq Anadolu sahillərində məskunlaşmağa başlamışdır. Həmçinin bu dövrdə [[Milet]], [[Efes]], [[Smirna]] və [[Bizantion]] kimi bir çox vacib şəhərlər salınmışdır.<ref>{{cite encyclopedia|url=https://global.britannica.com/topic/Hagia-Sophia|title=Hagia Sophia|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|access-date=2 fevral 2017}}</ref> Nəhayət bu şəhərlərdən ən böyüyü olan [[Meqаrа|Meqara]], [[E.ə. 650|e.ə 657]]-ci ildə yunan kolonistləri tərəfindən salınmışdır. Həmçinin, Türkiyə, torpaqlarının müasir sərhədlərini ilk dəfə [[E.ə. VI əsr|e.ə VI əsr]]də, [[Ortonid satraplığı]]nın hökmranlığı dövründə əldə etmişdir.<ref>{{Cite web|url=https://biblehub.com/acts/11-26.htm|title=Acts 11:26 and when he found him, he brought him back to Antioch. So for a full year they met together with the church and taught large numbers of people. The disciples were first called Christians at Antioch.|website=biblehub.com}}</ref><ref>''[[Biblika Ensiklopediyası]]'', Bur. I, səh. 186 (p. 125 of 612 in [https://archive.org/details/encyclopaediabib01cheyuoft online .pdf formatda]).</ref>
[[Enollar|Eyollar]], [[ioniyalılar]] və [[Qədim Yunanıstan|qədim yunanlar]] 1200-cü illərdən başlayaraq Anadolu sahillərində məskunlaşmağa başlamışdır. Həmçinin bu dövrdə [[Milet]], [[Efes]], [[Smirna]] və [[Bizantion]] kimi bir çox vacib şəhərlər salınmışdır.<ref>{{cite encyclopedia|url=https://global.britannica.com/topic/Hagia-Sophia|title=Hagia Sophia|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|access-date=2 fevral 2017}}</ref> Nəhayət bu şəhərlərdən ən böyüyü olan [[Meqаrа|Meqara]], [[E.ə. 650|e.ə 657]]-ci ildə yunan kolonistləri tərəfindən salınmışdır. Həmçinin, Türkiyə, torpaqlarının müasir sərhədlərini ilk dəfə [[E.ə. VI əsr|e.ə VI əsr]]də, [[Ortonid satraplığı]]nın hökmranlığı dövründə əldə etmişdir.<ref>{{Cite web|url=https://biblehub.com/acts/11-26.htm|title=Acts 11:26 and when he found him, he brought him back to Antioch. So for a full year they met together with the church and taught large numbers of people. The disciples were first called Christians at Antioch.|website=biblehub.com}}</ref><ref>''[[Biblika Ensiklopediyası]]'', Bur. I, səh. 186 (p. 125 of 612 in [https://archive.org/details/encyclopaediabib01cheyuoft online .pdf formatda]).</ref>


[[E.ə. VI əsr|E.ə. VI]]—[[E.ə. V əsr|V]] əsrlərdə, Anadolu torpaqları [[Farslar|fars]] [[Əhəmənilər dövləti]]nin hakimiyyəti altında qalmış və bu hökmranlıq [[E.ə. 334|e.ə 334]]-cü il [[Makedoniyalı İsgəndər|Böyük İskəndər]]in fəthinə qədər davam etmişdir.<ref>{{cite web|url=http://depts.washington.edu/silkroad/cities/turkey/istanbul/istanbul.html|title=Constantinople/Istanbul|author=Daniel C. Waugh|publisher=University of Washington, Seattle, Washington|access-date=26 dekabr 2006|year=2004}}</ref> İskəndərin dövründə mədəni qaynaşma və səfərbərlik hərəkatı başlamışdır. [[E.ə. 323|E.ə 323]]-cü ildə İsgəndərin ölümündən sonra [[Mərkəzi Asiya]] kiçik [[Ellinizm|ellinist krallıqlara]] bölündü. Bütün bu [[krallıq]]<nowiki/>lar [[E.ə. I əsr|e.ə I əsr]]in ortalarında [[Roma Respublikası]]nın bir hissəsinə çevrildi.<ref>{{Cite book| publisher = Cambridge University Press| isbn = 978-1-107-02175-4| last = Maas| first = Michael| title = The Cambridge Companion to the Age of Attila| date = 2015 |url=https://books.google.com/books?id=67dUBAAAQBAJ&pg=PA331}}</ref> İskəndərin fəthi ilə başlayan [[Yunanıstan hərəkatı]] [[Roma Respublikası|Roma dövrü]]ndə daha da sürətləndi və əvvəlki əsrlərdə mövcud olan Anadolu dilləri və xalq mədəniyyətləri, sürətlə [[yunan dili]] və yunan mədəniyyəti ilə əvəz olundu.<ref name="LewisBoardman1994">{{cite book|author1=D.M. Lewis|author2=John Boardman|title=The Cambridge Ancient History|url={{Google books |plainurl=yes |id=vx251bK988gC |page=462 }} |access-date=7 aprel 2013|year=1994|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-23348-4|page=444}}</ref><ref name="Hout2011">{{cite book|author=Theo van den Hout|title=The Elements of Hittite|url={{Google books |plainurl=yes |id=QDJNg5Nyef0C |page=1 }} |access-date=24 mart 2013|year= 2011|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-50178-1|page=1}}</ref> [[324]]-cü ildə Roma İmperatoru [[I Konstantin]] imperiyanın paytaxtını [[Bizantion]]a köçürdü və şəhərin adını [[Nova Roma]] olaraq dəyişdirdi.<ref name="A companion to Ancient Macedonia">Joseph Roisman, Ian Worthington. [https://books.google.com/books?id=QsJ183uUDkMC&pg=PA345&lpg=PA345&dq=Achaemenid+Persians+ruled+balkans&source=bl&ots=K7qasgPG1K&sig=lkiajbVuNcHEbI5Lz3MnvIUBG1U&hl=nl&sa=X&ei=sb6RVP2qHoPUaqeGgZgE&ved=0CEkQ6AEwBQ#v=onepage&q=Achaemenid%20Persians%20ruled%20balkans&f=false "A companion to Ancient Macedonia"] John Wiley & Sons, 2011. {{ISBN|1-4443-5163-X}} pp. 135-138, 343</ref> [[395]]-ci ildə [[I Feodosi]]<nowiki/>nin ölümündən sonra Roma İmperiyası ikiyə bölündü. Xalq arasında adı [[Konstantinopol]] kimi yayılan şəhər [[Şərqi Roma İmperiyası]]nın paytaxtı oldu. [[Bizans İmperiyası]]nın böyük bir hissəsi sonrakı illərdə Şərqi Roma İmperiyası olaraq tanındı və müasir Türkiyənin bir çox bölgələrində [[orta əsrlər]]in sonlarına qədər mövcudluğunu davam etdirə bildi.<ref name="PersiansInAsiaMinor">{{cite web|url=http://www.wsu.edu/~dee/GREECE/PERSIAN.HTM |url-status=dead|archiveurl=https://www.webcitation.org/5uNLYWJA2?url=http://www.wsu.edu/~dee/GREECE/PERSIAN.HTM |archivedate=20 noyabr 2010 |title=Ancient Greece: The Persian Wars |author=Hooker, Richard |publisher=Vaşinqton Ştat Universiteti |access-date=22 dekabr 2006 |date=6 iyun 1999}}</ref><ref name="AlexanderToRome">{{cite web|url=http://www.metmuseum.org/toah/ht/04/waa/ht04waa.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061214003932/http://www.metmuseum.org/toah/ht/04/waa/ht04waa.htm|archivedate=14 dekabr 2006|title=Anatolia and the Caucasus (Asia Minor), 1000 B.C. – 1 A.D. in ''Timeline of Art History.''|author=Metropol muzeyi|authorlink=Metropol muzeyi|publisher=Nyu-York: Metropol İncəsənət Muzeyi|access-date=21 dekabr 2006|date=oktyabr 2000}}</ref>
[[E.ə. VI əsr|E.ə. VI]]—[[E.ə. V əsr|V]] əsrlərdə, Anadolu torpaqları [[Farslar|fars]] [[Əhəmənilər dövləti]]nin hakimiyyəti altında qalmış və bu hökmranlıq [[E.ə. 334|e.ə 334]]-cü il [[Makedoniyalı İsgəndər|Böyük İskəndər]]in fəthinə qədər davam etmişdir.<ref>{{cite web|url=http://depts.washington.edu/silkroad/cities/turkey/istanbul/istanbul.html|title=Constantinople/Istanbul|author=Daniel C. Waugh|publisher=University of Washington, Seattle, Washington|access-date=26 dekabr 2006|year=2004}}</ref> İskəndərin dövründə mədəni qaynaşma və səfərbərlik hərəkatı başlamışdır. [[E.ə. 323|E.ə 323]]-cü ildə İsgəndərin ölümündən sonra [[Mərkəzi Asiya]] kiçik [[Ellinizm|ellinist krallıqlara]] bölündü. Bütün bu [[krallıq]]<nowiki/>lar [[E.ə. I əsr|e.ə I əsr]]in ortalarında [[Roma Respublikası]]nın bir hissəsinə çevrildi.<ref>{{Cite book| publisher = Cambridge University Press| isbn = 978-1-107-02175-4| last = Maas| first = Michael| title = The Cambridge Companion to the Age of Attila| date = 2015 |url=https://books.google.com/books?id=67dUBAAAQBAJ&pg=PA331}}</ref> İskəndərin fəthi ilə başlayan [[Yunanıstan hərəkatı]] [[Roma Respublikası|Roma dövrü]]ndə daha da sürətləndi və əvvəlki əsrlərdə mövcud olan Anadolu dilləri və xalq mədəniyyətləri, sürətlə [[yunan dili]] və yunan mədəniyyəti ilə əvəz olundu.<ref name="LewisBoardman1994">{{cite book|author1=D.M. Lewis|author2=John Boardman|title=The Cambridge Ancient History|url={{Google books |plainurl=yes |id=vx251bK988gC |page=462 }} |access-date=7 aprel 2013|year=1994|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-23348-4|page=444}}</ref><ref name="Hout2011">{{cite book|author=Theo van den Hout|title=The Elements of Hittite|url={{Google books |plainurl=yes |id=QDJNg5Nyef0C |page=1 }} |access-date=24 mart 2013|year= 2011|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-50178-1|page=1}}</ref> 324-cü ildə Roma İmperatoru [[I Konstantin]] imperiyanın paytaxtını [[Bizantion]]a köçürdü və şəhərin adını [[Nova Roma]] olaraq dəyişdirdi.<ref name="A companion to Ancient Macedonia">Joseph Roisman, Ian Worthington. [https://books.google.com/books?id=QsJ183uUDkMC&pg=PA345&lpg=PA345&dq=Achaemenid+Persians+ruled+balkans&source=bl&ots=K7qasgPG1K&sig=lkiajbVuNcHEbI5Lz3MnvIUBG1U&hl=nl&sa=X&ei=sb6RVP2qHoPUaqeGgZgE&ved=0CEkQ6AEwBQ#v=onepage&q=Achaemenid%20Persians%20ruled%20balkans&f=false "A companion to Ancient Macedonia"] John Wiley & Sons, 2011. {{ISBN|1-4443-5163-X}} pp. 135–138, 343</ref> 395-ci ildə [[I Feodosi]]<nowiki/>nin ölümündən sonra Roma İmperiyası ikiyə bölündü. Xalq arasında adı [[Konstantinopol]] kimi yayılan şəhər [[Şərqi Roma İmperiyası]]nın paytaxtı oldu. [[Bizans İmperiyası]]nın böyük bir hissəsi sonrakı illərdə Şərqi Roma İmperiyası olaraq tanındı və müasir Türkiyənin bir çox bölgələrində [[orta əsrlər]]in sonlarına qədər mövcudluğunu davam etdirə bildi.<ref name="PersiansInAsiaMinor">{{cite web|url=http://www.wsu.edu/~dee/GREECE/PERSIAN.HTM |url-status=dead|archiveurl=https://www.webcitation.org/5uNLYWJA2?url=http://www.wsu.edu/~dee/GREECE/PERSIAN.HTM |archivedate=20 noyabr 2010 |title=Ancient Greece: The Persian Wars |author=Hooker, Richard |publisher=Vaşinqton Ştat Universiteti |access-date=22 dekabr 2006 |date=6 iyun 1999}}</ref><ref name="AlexanderToRome">{{cite web|url=http://www.metmuseum.org/toah/ht/04/waa/ht04waa.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061214003932/http://www.metmuseum.org/toah/ht/04/waa/ht04waa.htm|archivedate=14 dekabr 2006|title=Anatolia and the Caucasus (Asia Minor), 1000 B.C. – 1 A.D. in ''Timeline of Art History.''|author=Metropol muzeyi|authorlink=Metropol muzeyi|publisher=Nyu-York: Metropol İncəsənət Muzeyi|access-date=21 dekabr 2006|date=oktyabr 2000}}</ref>


=== Səlcuqlu və Osmanlı İmperiyası ===
=== Səlcuqlu və Osmanlı İmperiyası ===
{{main|Səlcuqlular|Osmanlı İmperiyası}}{{see also|Türkləşdirmə|Anadolu bəylikləri|Böyük Səlcuq İmperiyası|Rum sultanlığı}}
{{main|Səlcuqlular|Osmanlı İmperiyası}}{{see also|Türkləşdirmə|Anadolu bəylikləri|Böyük Səlcuq İmperiyası|Rum sultanlığı}}
[[Şəkil:Sultan Mehmed V of Turkey greeting Kaiser Wilhelm II on his arrival at Constantinople.jpg|thumb|[[V Mehmed Rəşad]] və [[II Vilhelm]], [[1917]]-ci ildə [[Konstantinopol]]da.|230px]]
[[Şəkil:Sultan Mehmed V of Turkey greeting Kaiser Wilhelm II on his arrival at Constantinople.jpg|thumb|[[V Mehmed Rəşad]] və [[II Vilhelm]], 1917-ci ildə [[Konstantinopol]]da.|230px]]


[[IX əsr]]də [[Səlcuqlular]] sülaləsinin [[Qınıq boyu]]ndan olan [[Oğuz türkləri]] [[İslam]] dinini qəbul etdikdən sonra müsəlmanların geniş yayıldığı ərazilərdə — [[Xəzər dənizi]] və [[Aral gölü]]nün şimalında məskunlaşmağa başladılar.<ref name=peter.mackenzie.org>{{cite web|title=The Seljuk Turks|url=http://peter.mackenzie.org/history/hist2021.htm|website=peter.mackenzie.org|access-date=9 avqust 2014}}</ref> [[X əsr]]də [[Səlcuqlular]], əcdadlarının vətənləri olan [[Mərkəzi Asiya|Orta Asiya]] bölgəsindən qərbə, fars torpaqlarına köç etməyə başladılar və [[Böyük Səlcuq İmperiyası]]nı qurdular. [[XI əsr]]in ikinci yarısında Səlcuqlular Anadolunun şərq bölgələrinə yürüyüş etməyə başladılar. [[1071]]-ci ildə Sultan [[Alp Arslan]]ın dövründə Səlcuqlu türkləri və [[Bizans İmperiyası|Bizans]] arasında baş tutmuş [[Malazgird döyüşü]]<nowiki/>nün Səlcuqlu zəfəri ilə nəticələnməsindən sonra Anadolu torpaqlarında [[türkləşdirmə]] hərəkatı başladı. Beləliklə, bölgədə geniş yayılmış [[xristianlıq]] və [[yunan dili]], tədricən [[İslam|İslam dini]] və [[türk dilləri]] ilə əvəz olunmağa başladı.<ref>{{cite book|last1=Davison|first1=Roderic H.|title=Essays in Ottoman and Turkish History, 1774–1923: The Impact of the West|date=2013|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-75894-0|pages=3–5|url=https://books.google.com/books?id=NQvUAAAAQBAJ}}</ref><ref>{{cite book|editor1-last=Katherine Swynford Lambton|editor1-first=Ann|editor2-last=Lewis|editor2-first=Bernard|title=The Cambridge history of Islam|date=1977|publisher=Cambridge Univ. Press|location=Cambridge|isbn=978-0-521-29135-4|page=233|edition=Reprint.|url=https://books.google.com/books?id=4AuJvd2Tyt8C}}</ref>
[[IX əsr]]də [[Səlcuqlular]] sülaləsinin [[Qınıq boyu]]ndan olan [[Oğuz türkləri]] [[İslam]] dinini qəbul etdikdən sonra müsəlmanların geniş yayıldığı ərazilərdə — [[Xəzər dənizi]] və [[Aral gölü]]nün şimalında məskunlaşmağa başladılar.<ref name=peter.mackenzie.org>{{cite web|title=The Seljuk Turks|url=http://peter.mackenzie.org/history/hist2021.htm|website=peter.mackenzie.org|access-date=9 avqust 2014}}</ref> [[X əsr]]də [[Səlcuqlular]], əcdadlarının vətənləri olan [[Mərkəzi Asiya|Orta Asiya]] bölgəsindən qərbə, fars torpaqlarına köç etməyə başladılar və [[Böyük Səlcuq İmperiyası]]nı qurdular. [[XI əsr]]in ikinci yarısında Səlcuqlular Anadolunun şərq bölgələrinə yürüyüş etməyə başladılar. 1071-ci ildə Sultan [[Alp Arslan]]ın dövründə Səlcuqlu türkləri və [[Bizans İmperiyası|Bizans]] arasında baş tutmuş [[Malazgird döyüşü]]<nowiki/>nün Səlcuqlu zəfəri ilə nəticələnməsindən sonra Anadolu torpaqlarında [[türkləşdirmə]] hərəkatı başladı. Beləliklə, bölgədə geniş yayılmış [[xristianlıq]] və [[yunan dili]], tədricən [[İslam|İslam dini]] və [[türk dilləri]] ilə əvəz olunmağa başladı.<ref>{{cite book|last1=Davison|first1=Roderic H.|title=Essays in Ottoman and Turkish History, 1774–1923: The Impact of the West|date=2013|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-75894-0|pages=3–5|url=https://books.google.com/books?id=NQvUAAAAQBAJ}}</ref><ref>{{cite book|editor1-last=Katherine Swynford Lambton|editor1-first=Ann|editor2-last=Lewis|editor2-first=Bernard|title=The Cambridge history of Islam|date=1977|publisher=Cambridge Univ. Press|location=Cambridge|isbn=978-0-521-29135-4|page=233|edition=Reprint.|url=https://books.google.com/books?id=4AuJvd2Tyt8C}}</ref>


[[1243]]-cü ildə [[Kösedağ döyüşü]]ndən sonra [[Rum sultanlığı|Səlcuqlu dövləti]] [[Monqol İmperiyası|monqol]] qoşunlarına məğlub oldu və dövlət parçalandı. Səlcuqlu dövlətinin yerində kiçik [[türk knyazlıqları]] əmələ gəldi.<ref>Craig S. Davis. [https://archive.org/details/middleeastfordum00davi <!-- quote=seljuks highly persianised. --> "The Middle East For Dummies"] {{ISBN|0-7645-5483-2}} səh. 66</ref> [[I Osman]]ın rəhbərlik etdiyi knyazlıq sonralar böyümüş, [[Kiçik Asiya|Anadolu]], [[Balkan yarımadası]], [[Şimali Afrika]] və [[Levant]]<nowiki/>ı əhatə edən [[Osmanlı imperiyası|Osmanlı İmperiyası]] qurulmuşdur. [[1453]]-cü ildə [[II Mehmed]]in dövründə [[Bizans İmperiyası]]nın paytaxtı [[Konstantinopol]] ələ keçirilmiş və [[Bizans İmperiyası|Bizans]] süquta uğrayaraq tarixə qarışmışdır.<ref>Thomas Spencer Baynes. [https://books.google.com/books?id=MX5GAQAAIAAJ&q=ottomans+highly+persianized+through+seljuks&dq=ottomans+highly+persianized+through+seljuks&hl=nl&sa=X&ved=0CFIQ6AEwCWoVChMI79bQ8-GNxgIV5yzbCh2NlACT "The Encyclopædia Britannica: Latest Edition. A Dictionary of Arts, Sciences and General Literature, Volume 23"]. Verner, 1902</ref><ref>Əminə Fətvacı,
1243-cü ildə [[Kösedağ döyüşü]]ndən sonra [[Rum sultanlığı|Səlcuqlu dövləti]] [[Monqol İmperiyası|monqol]] qoşunlarına məğlub oldu və dövlət parçalandı. Səlcuqlu dövlətinin yerində kiçik [[türk knyazlıqları]] əmələ gəldi.<ref>Craig S. Davis. [https://archive.org/details/middleeastfordum00davi <!-- quote=seljuks highly persianised. --> "The Middle East For Dummies"] {{ISBN|0-7645-5483-2}} səh. 66</ref> [[I Osman]]ın rəhbərlik etdiyi knyazlıq sonralar böyümüş, [[Kiçik Asiya|Anadolu]], [[Balkan yarımadası]], [[Şimali Afrika]] və [[Levant]]<nowiki/>ı əhatə edən [[Osmanlı imperiyası|Osmanlı İmperiyası]] qurulmuşdur. 1453-cü ildə [[II Mehmed]]in dövründə [[Bizans İmperiyası]]nın paytaxtı [[Konstantinopol]] ələ keçirilmiş və [[Bizans İmperiyası|Bizans]] süquta uğrayaraq tarixə qarışmışdır.<ref>Thomas Spencer Baynes. [https://books.google.com/books?id=MX5GAQAAIAAJ&q=ottomans+highly+persianized+through+seljuks&dq=ottomans+highly+persianized+through+seljuks&hl=nl&sa=X&ved=0CFIQ6AEwCWoVChMI79bQ8-GNxgIV5yzbCh2NlACT "The Encyclopædia Britannica: Latest Edition. A Dictionary of Arts, Sciences and General Literature, Volume 23"]. Verner, 1902</ref><ref>Əminə Fətvacı,
[https://books.google.com/books?id=f67qIxJrpTMC&pg=PA18&dq=ottomans+highly+persianized&hl=nl&sa=X&ved=0CEUQ6AEwBjgKahUKEwjntsSa5I3GAhXpjtsKHcQbAM0#v=onepage&q=ottomans%20highly%20persianized&f=false "Picturing History at the Ottoman Court"] səh. 18</ref>
[https://books.google.com/books?id=f67qIxJrpTMC&pg=PA18&dq=ottomans+highly+persianized&hl=nl&sa=X&ved=0CEUQ6AEwBjgKahUKEwjntsSa5I3GAhXpjtsKHcQbAM0#v=onepage&q=ottomans%20highly%20persianized&f=false "Picturing History at the Ottoman Court"] səh. 18</ref>
{{Şəkillər albomu
{{Şəkillər albomu
Sətir 136: Sətir 136:
| izah2 =[[Osmanlı memarlığı]] əsasında tikilmiş [[Səlimiyyə məscidi|Səlimiyyə]] və [[Şahzadə məscidi]]
| izah2 =[[Osmanlı memarlığı]] əsasında tikilmiş [[Səlimiyyə məscidi|Səlimiyyə]] və [[Şahzadə məscidi]]
}}
}}
[[1514]]-cü ildə [[I Səlim]] [[Çaldıran döyüşü]]ndə [[Səfəvilər|Səfəvi]] hökmdarı [[Şah İsmayıl Xətai|Şah İsmayıl]]ı məğlub edərək imperiyanın sərhədlərini şərq istiqamətində daha da genişləndirmişdir.<ref name="nytimes">{{cite news|url=https://www.nytimes.com/1993/08/22/travel/center-of-ottoman-power.html|title=Center of Ottoman Power|work=New York Times|last= Simons|first=Marlise |access-date=4 iyun 2009 | date=22 avqust 1993}}</ref> [[1517]]-ci ildə [[Misir]] və [[Əlcəzair]] ələ keçirilmişdir. [[Qırmızı dəniz]]ə qədər gedib çatan ordu, xilafətin Osmanlı tərəfinə keçməsi ilə birlikdə [[Məmlük dövləti]]ni də süquta uğradaraq dövlət sərhədlərinə qatmağı bacarmışdır. Daha sonra [[Hind okeanı]]nda üstünlüyü ələ keçirmək üçün müxtəlif döyüşlər baş tutdu. [[Portuqaliya]]nın [[Hindistan]] üzərində hökmranlığı [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlılar]] tərəfindən bir təhdid olaraq qəbul edildi. [[XV əsr]]in sonlarında [[coğrafi kəşflər]] nəticəsində [[Ümid burnu]] və [[Amerika]]<nowiki/>nın kəşf edilməsi ilə Osmanlı sərhədlərindən keçən [[Şərqi Asiya]] və [[Qərbi Avropa]] arasındakı köhnə ticarət yolları əhəmiyyətini itirmiş və Osmanlı iqtisadiyyatına mənfi təsir dəymişdir.<ref name="dolmabahcepalace">{{cite web|title=Dolmabahce Palace|url=http://www.dolmabahcepalace.com/listingview.php?listingID=3|website=dolmabahcepalace.com|access-date=4 avqust 2014}}</ref> İmperiya, [[XVI əsr|XVI]] və [[XVII əsr]]lərdə, [[Sultan Süleyman Qanuni]]nin dövründə ən qüdrətli dövrünü yaşadı. Bu dövrdə dövlətin sərhədləri qərbdən [[Müqəddəs Roma İmperiyası]]na qədər genişləndi, [[Balkan yarımadası]], [[Mərkəzi Avropa]]nın cənub hissəsi və [[Reç Pospolita]] ələ keçirildi. [[Osmanlı Donanması]] dənizdə müxtəlif rəqabətlərə girmiş, uğurla ayrılmışdır. [[Xeyrəddin Barbarossa]]<nowiki/>nın başçılığı ilə [[1538]]-ci ildə [[Preveze dəniz döyüşü]]ndə [[Səlib yürüşləri|Səliblər]]<nowiki/>in məğlub edilməsindən sonra [[Aralıq dənizi]]ndə imperiyanın nəzarəti daha da artmışdır. [[XVI əsr|XVI]]-[[XVIII əsr]]lər arasında şərqdə [[məzhəb]] fərqləri və ərazi mübahisələri səbəbindən [[Səfəvilər|Səfəvi dövləti]] ilə bəzi qarşıdurmalar zaman-zaman müharibəyə çevrilmişdir.<ref>{{cite book |last=Faroqhi|first=Suraiya |editor-last=İnalcık |editor-first=Halil |editor2=Donald Quataert |title=An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914 |volume=2 |publisher=Cambridge University Press |date=1994 |page=507 |chapter=Crisis and Change, 1590–1699 |isbn=978-0-521-57456-3}}</ref> [[XIX əsr]]<nowiki/>də [[Osmanlı imperiyası|Osmanlı İmperiyası]] [[Qərbi Avropa]]da [[İntibah dövrü|intibah]], [[elmi inqilab]], [[maarifçilik]] və [[sənaye inqilabı]] kimi bir çox yeniliklərə tab gətirə bilməyərək geridə qalmışdır.<ref name="autogenerated1">{{cite book|author=Stanford J. Shaw|title=History of the Ottoman Empire and Modern Turkey|url={{Google books |plainurl=yes |id=Xd422lS6ezgC |page=213 }} |access-date=15 iyun 2013|volume=1|year=1976|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-29163-7|page=213}}</ref> [[Osmanlı-Müqəddəs İttifaq müharibəsi|Müqəddəs İttifaq müharibələri]] bitdikdən sonra [[1699]]-cu ildə imzalanan [[Karlovitsa müqaviləsi]]ndən sonra Osmanlı İmperiyası yavaş-yavaş geriyə addım atmağa başladı. [[XIX əsr]]də [[Tənzimat fərmanı]], ölkəni modernləşdirmək məqsədi güdürdü. Lakin [[modernizm]] məqsədli bu və digər bir çox islahatlar uğursuzluqla nəticələndi. Bundan əlavə, ölkənin ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün inkişaf etdirilən və birlikdə yaşayan müxtəlif dini və etnik mənşəli insanların fikirlərini özündə cəmləşdirən Osmanlı hərəkatı müvəffəq olmadı və parçalanmanın qarşısını ala bilmədi. [[1854]]-cü ildə [[Krım müharibəsi]] dövründə Osmanlı dövləti ilk dəfə xarici borc almalı olmuş, lakin alınan borcları daha sonradan ödəyə bilməmişdir.<ref>Palabiyik, Hamit, ''Turkish Public Administration: From Tradition to the Modern Age'', (Ankara, 2008), 84.</ref><ref>{{cite book |url=http://www.ari.nus.edu.sg/docs/Aceh-project/full-papers/aceh_fp_ismailhakkigoksoy.pdf |archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20080119135247/http://www.ari.nus.edu.sg/docs/Aceh-project/full-papers/aceh_fp_ismailhakkigoksoy.pdf |url-status=dead |archive-date=19 yanvar 2008 |author=Ismail Hakki Goksoy |title=''Ottoman-Aceh Relations According to the Turkish Sources'' |access-date=7 dekabr 2018 }}</ref> Sonrakı 20 ildə iqtisadiyyat yüksək səviyyədə geriləmiş və Osmanlı hökuməti çətin vəziyyətdə qalmışdır. [[Şərq böhranı|1875-78 Şərq böhranı]] və [[Rusiya-Osmanlı müharibəsi (1877-1878)|1877-78 Osmanlı-Rus müharibəsi]] vəziyyəti daha da gərginləşdirmişdir.<ref name="OttoTurkVis">{{cite web|title=Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860–1950|url={{Google books |plainurl=yes |id=qejRAQAAQBAJ |page=180 }} |access-date=18 fevral 2015}}</ref> [[1881]]-ci ildə xarici borclara daha aydın şəkildə nəzarət etmək üçün imperiyada Osmanlı Dövlət Borc idarəsi fəaliyyətə başladı. Beləliklə, Osmanlı dövlətinin borc və gəlirlərinə nəzarət bu idarənin əlinə keçdi. [[XX əsr]]in əvvəllərində [[Osmanlı imperiyası|Osmanlı İmperiyası]] [[Böyük güc|Qərbi Avropa]] ölkələri ilə müqayisədə sənayeləşməmiş və inkişafdan geri qalmış bir ölkə olmuşdur.<ref name="NiallFergusonFT">{{cite news|url=http://www.ft.com/cms/s/0/6667a18a-b888-11dc-893b-0000779fd2ac.html|title=An Ottoman warning for indebted America|author=Niall Ferguson|newspaper=Financial Times|date=2 yanvar 2008|access-date=5 sentyabr 2016|author-link=Niall Ferguson}}</ref><ref name="Illinois2009">{{cite book|last=Todorova|first=Maria|title=Imagining the Balkans|url={{Google books |plainurl=yes |id=WZweAIJI0ZwC |page=175 }}|access-date=15 iyun 2013|year=2009|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-972838-1|page=175}}</ref><ref>{{cite book|last=Mann|first=Michael|title=The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing|url={{Google books |plainurl=yes |id=cGHGPgj1_tIC |page=118 }}|access-date=28 fevral 2013|year=2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-53854-1|page=118}}</ref>
1514-cü ildə [[I Səlim]] [[Çaldıran döyüşü]]ndə [[Səfəvilər|Səfəvi]] hökmdarı [[Şah İsmayıl Xətai|Şah İsmayıl]]ı məğlub edərək imperiyanın sərhədlərini şərq istiqamətində daha da genişləndirmişdir.<ref name="nytimes">{{cite news|url=https://www.nytimes.com/1993/08/22/travel/center-of-ottoman-power.html|title=Center of Ottoman Power|work=New York Times|last= Simons|first=Marlise |access-date=4 iyun 2009 | date=22 avqust 1993}}</ref> 1517-ci ildə [[Misir]] və [[Əlcəzair]] ələ keçirilmişdir. [[Qırmızı dəniz]]ə qədər gedib çatan ordu, xilafətin Osmanlı tərəfinə keçməsi ilə birlikdə [[Məmlük dövləti]]ni də süquta uğradaraq dövlət sərhədlərinə qatmağı bacarmışdır. Daha sonra [[Hind okeanı]]nda üstünlüyü ələ keçirmək üçün müxtəlif döyüşlər baş tutdu. [[Portuqaliya]]nın [[Hindistan]] üzərində hökmranlığı [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlılar]] tərəfindən bir təhdid olaraq qəbul edildi. [[XV əsr]]in sonlarında [[coğrafi kəşflər]] nəticəsində [[Ümid burnu]] və [[Amerika]]<nowiki/>nın kəşf edilməsi ilə Osmanlı sərhədlərindən keçən [[Şərqi Asiya]] və [[Qərbi Avropa]] arasındakı köhnə ticarət yolları əhəmiyyətini itirmiş və Osmanlı iqtisadiyyatına mənfi təsir dəymişdir.<ref name="dolmabahcepalace">{{cite web|title=Dolmabahce Palace|url=http://www.dolmabahcepalace.com/listingview.php?listingID=3|website=dolmabahcepalace.com|access-date=4 avqust 2014}}</ref> İmperiya, [[XVI əsr|XVI]] və [[XVII əsr]]lərdə, [[Sultan Süleyman Qanuni]]nin dövründə ən qüdrətli dövrünü yaşadı. Bu dövrdə dövlətin sərhədləri qərbdən [[Müqəddəs Roma İmperiyası]]na qədər genişləndi, [[Balkan yarımadası]], [[Mərkəzi Avropa]]nın cənub hissəsi və [[Reç Pospolita]] ələ keçirildi. [[Osmanlı Donanması]] dənizdə müxtəlif rəqabətlərə girmiş, uğurla ayrılmışdır. [[Xeyrəddin Barbarossa]]<nowiki/>nın başçılığı ilə 1538-ci ildə [[Preveze dəniz döyüşü]]ndə [[Səlib yürüşləri|Səliblər]]<nowiki/>in məğlub edilməsindən sonra [[Aralıq dənizi]]ndə imperiyanın nəzarəti daha da artmışdır. [[XVI əsr|XVI]]-[[XVIII əsr]]lər arasında şərqdə [[məzhəb]] fərqləri və ərazi mübahisələri səbəbindən [[Səfəvilər|Səfəvi dövləti]] ilə bəzi qarşıdurmalar zaman-zaman müharibəyə çevrilmişdir.<ref>{{cite book |last=Faroqhi|first=Suraiya |editor-last=İnalcık |editor-first=Halil |editor2=Donald Quataert |title=An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914 |volume=2 |publisher=Cambridge University Press |date=1994 |page=507 |chapter=Crisis and Change, 1590–1699 |isbn=978-0-521-57456-3}}</ref> [[XIX əsr]]<nowiki/>də [[Osmanlı imperiyası|Osmanlı İmperiyası]] [[Qərbi Avropa]]da [[İntibah dövrü|intibah]], [[elmi inqilab]], [[maarifçilik]] və [[sənaye inqilabı]] kimi bir çox yeniliklərə tab gətirə bilməyərək geridə qalmışdır.<ref name="autogenerated1">{{cite book|author=Stanford J. Shaw|title=History of the Ottoman Empire and Modern Turkey|url={{Google books |plainurl=yes |id=Xd422lS6ezgC |page=213 }} |access-date=15 iyun 2013|volume=1|year=1976|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-29163-7|page=213}}</ref> [[Osmanlı-Müqəddəs İttifaq müharibəsi|Müqəddəs İttifaq müharibələri]] bitdikdən sonra 1699-cu ildə imzalanan [[Karlovitsa müqaviləsi]]ndən sonra Osmanlı İmperiyası yavaş-yavaş geriyə addım atmağa başladı. [[XIX əsr]]də [[Tənzimat fərmanı]], ölkəni modernləşdirmək məqsədi güdürdü. Lakin [[modernizm]] məqsədli bu və digər bir çox islahatlar uğursuzluqla nəticələndi. Bundan əlavə, ölkənin ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün inkişaf etdirilən və birlikdə yaşayan müxtəlif dini və etnik mənşəli insanların fikirlərini özündə cəmləşdirən Osmanlı hərəkatı müvəffəq olmadı və parçalanmanın qarşısını ala bilmədi. 1854-cü ildə [[Krım müharibəsi]] dövründə Osmanlı dövləti ilk dəfə xarici borc almalı olmuş, lakin alınan borcları daha sonradan ödəyə bilməmişdir.<ref>Palabiyik, Hamit, ''Turkish Public Administration: From Tradition to the Modern Age'', (Ankara, 2008), 84.</ref><ref>{{cite book |url=http://www.ari.nus.edu.sg/docs/Aceh-project/full-papers/aceh_fp_ismailhakkigoksoy.pdf |archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20080119135247/http://www.ari.nus.edu.sg/docs/Aceh-project/full-papers/aceh_fp_ismailhakkigoksoy.pdf |url-status=dead |archive-date=19 yanvar 2008 |author=Ismail Hakki Goksoy |title=''Ottoman-Aceh Relations According to the Turkish Sources'' |access-date=7 dekabr 2018 }}</ref> Sonrakı 20 ildə iqtisadiyyat yüksək səviyyədə geriləmiş və Osmanlı hökuməti çətin vəziyyətdə qalmışdır. [[Şərq böhranı|1875–78 Şərq böhranı]] və [[Rusiya-Osmanlı müharibəsi (1877-1878)|1877–78 Osmanlı-Rus müharibəsi]] vəziyyəti daha da gərginləşdirmişdir.<ref name="OttoTurkVis">{{cite web|title=Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860–1950|url={{Google books |plainurl=yes |id=qejRAQAAQBAJ |page=180 }} |access-date=18 fevral 2015}}</ref> 1881-ci ildə xarici borclara daha aydın şəkildə nəzarət etmək üçün imperiyada Osmanlı Dövlət Borc idarəsi fəaliyyətə başladı. Beləliklə, Osmanlı dövlətinin borc və gəlirlərinə nəzarət bu idarənin əlinə keçdi. [[XX əsr]]in əvvəllərində [[Osmanlı imperiyası|Osmanlı İmperiyası]] [[Böyük güc|Qərbi Avropa]] ölkələri ilə müqayisədə sənayeləşməmiş və inkişafdan geri qalmış bir ölkə olmuşdur.<ref name="NiallFergusonFT">{{cite news|url=http://www.ft.com/cms/s/0/6667a18a-b888-11dc-893b-0000779fd2ac.html|title=An Ottoman warning for indebted America|author=Niall Ferguson|newspaper=Financial Times|date=2 yanvar 2008|access-date=5 sentyabr 2016|author-link=Niall Ferguson}}</ref><ref name="Illinois2009">{{cite book|last=Todorova|first=Maria|title=Imagining the Balkans|url={{Google books |plainurl=yes |id=WZweAIJI0ZwC |page=175 }}|access-date=15 iyun 2013|year=2009|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-972838-1|page=175}}</ref><ref>{{cite book|last=Mann|first=Michael|title=The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing|url={{Google books |plainurl=yes |id=cGHGPgj1_tIC |page=118 }}|access-date=28 fevral 2013|year=2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-53854-1|page=118}}</ref>
<nowiki/>[[Şəkil:Sultan Gazi ʻUthmān Han I - السُلطان الغازي عُثمان خان الأوَّل.png|thumb|right|[[Osmanlı dövləti]]nin qurucusu və ilk hökmdarı [[I Osman]]|230px]]
<nowiki/>[[Şəkil:Sultan Gazi ʻUthmān Han I - السُلطان الغازي عُثمان خان الأوَّل.png|thumb|right|[[Osmanlı dövləti]]nin qurucusu və ilk hökmdarı [[I Osman]]|230px]]
[[Osmanlı İmperiyası]] torpaqlarının sərhədləri, hərbi gücü və təbii sərvətləri tədricən azaldıqda [[Balkan yarımadası]]nda yaşayan müsəlmanlar üzləşdikləri işgəncələrə görə Anadoluya köç etməyə başladılar.<ref name=nzhistory.net.nz>{{cite web|title=Collapse of the Ottoman Empire, 1918–1920|url=http://www.nzhistory.net.nz/war/ottoman-empire/collapse|website=nzhistory.net.nz|access-date=9 avqust 2014}}</ref> Eyni şəkildə rusların [[Qafqaz]] ərazisini işğal etməsi ilə buradakı müsəlmanlar Anadoluya köç etmək məcburiyyətində qaldı. İmperiyanın son dövründə millətçi üsyanların meydana çıxması ilə millətlər arasında müxtəlif etnik gərginliklər yaşandı və bu etnik gərginliklər "[[erməni problemi]]" kimi adlandırıldı.<ref name="britishcouncil.org1">{{cite web|title=Why Turkey hasn't forgotten about the First World War|url=https://www.britishcouncil.org/voices-magazine/why-turkey-hasnt-forgotten-about-first-world-war|website=britishcouncil.org|access-date=1 fevral 2017}}</ref> Sultan [[II Əbdülhəmid]]in [[Avtoritarizm|avtoritar]] hakimiyyətinə qarşı çıxmaq üçün inkişaf edən [[Gənc türklər]] hərəkatı [[1908]]-ci ildə [[İkinci Məşrutiyyət|ikinci məşrutiyyət]]in elan olunması ilə nəticələnmişdir. [[5 oktyabr]] [[1908]]-ci ildə [[Bolqarıstan]]<nowiki/>da respublikanın elan olunması, [[6 oktyabr]] [[1908]]-ci ildə isə [[Bosniya böhranı|Avstriya-Macarıstanın Bosniyaya birtərəfli şəkildə qoşulması]] ölkədə xaosu daha da genişləndirdi. Daha sonra baş verən [[İtaliya-Osmanlı müharibəsi|Tripoli]] və [[Balkan müharibələri|Balkan Döyüşləri]] çox sayda insan və torpaq itkisi ilə nəticələnmişdir. [[23 yanvar]] [[1913]]-cü ildə [[Balkan müharibələri|Balkan müharibəsi]] zamanı baş vermiş [[Bab-ı Ali basqını]] diktator [[Üç Paşa]]nın hakimiyyəti ələ keçirməsinə səbəb oldu.<ref>{{cite book|url=https://www.bloomsbury.com/uk/ottoman-refugees-1878-1939-9781472515360/|title=Ottoman Refugees, 1878-1939: Migration in a Post-Imperial World|author=Isa Blumi|publisher=Bloomsbury Academic|year=2013|isbn=9781472515360}}</ref>
[[Osmanlı İmperiyası]] torpaqlarının sərhədləri, hərbi gücü və təbii sərvətləri tədricən azaldıqda [[Balkan yarımadası]]nda yaşayan müsəlmanlar üzləşdikləri işgəncələrə görə Anadoluya köç etməyə başladılar.<ref name=nzhistory.net.nz>{{cite web|title=Collapse of the Ottoman Empire, 1918–1920|url=http://www.nzhistory.net.nz/war/ottoman-empire/collapse|website=nzhistory.net.nz|access-date=9 avqust 2014}}</ref> Eyni şəkildə rusların [[Qafqaz]] ərazisini işğal etməsi ilə buradakı müsəlmanlar Anadoluya köç etmək məcburiyyətində qaldı. İmperiyanın son dövründə millətçi üsyanların meydana çıxması ilə millətlər arasında müxtəlif etnik gərginliklər yaşandı və bu etnik gərginliklər "[[erməni problemi]]" kimi adlandırıldı.<ref name="britishcouncil.org1">{{cite web|title=Why Turkey hasn't forgotten about the First World War|url=https://www.britishcouncil.org/voices-magazine/why-turkey-hasnt-forgotten-about-first-world-war|website=britishcouncil.org|access-date=1 fevral 2017}}</ref> Sultan [[II Əbdülhəmid]]in [[Avtoritarizm|avtoritar]] hakimiyyətinə qarşı çıxmaq üçün inkişaf edən [[Gənc türklər]] hərəkatı 1908-ci ildə [[İkinci Məşrutiyyət|ikinci məşrutiyyət]]in elan olunması ilə nəticələnmişdir. 5 oktyabr 1908-ci ildə [[Bolqarıstan]]<nowiki/>da respublikanın elan olunması, 6 oktyabr 1908-ci ildə isə [[Bosniya böhranı|Avstriya-Macarıstanın Bosniyaya birtərəfli şəkildə qoşulması]] ölkədə xaosu daha da genişləndirdi. Daha sonra baş verən [[İtaliya-Osmanlı müharibəsi|Tripoli]] və [[Balkan müharibələri|Balkan Döyüşləri]] çox sayda insan və torpaq itkisi ilə nəticələnmişdir. 23 yanvar 1913-cü ildə [[Balkan müharibələri|Balkan müharibəsi]] zamanı baş vermiş [[Bab-ı Ali basqını]] diktator [[Üç Paşa]]nın hakimiyyəti ələ keçirməsinə səbəb oldu.<ref>{{cite book|url=https://www.bloomsbury.com/uk/ottoman-refugees-1878-1939-9781472515360/|title=Ottoman Refugees, 1878-1939: Migration in a Post-Imperial World|author=Isa Blumi|publisher=Bloomsbury Academic|year=2013|isbn=9781472515360}}</ref>


[[Osmanlı İmperiyası]] [[İttifaq dövlətləri]] ilə birlikdə [[Birinci Dünya müharibəsi|I Dünya Müharibəsinə]] girmiş, lakin müharibədən məğlub ayrılmışdır. Müharibə zamanı ermənilərlə etnik gərginliyin artması ilə qüvvəyə minən [[qaçqın qanunu]] ilə ermənilər [[Şərqi Anadolu regionu]]ndan [[Suriya]]ya köçürülmüşdür. Müxtəlif mənbələrə görə, 300.000—1.000.000 arası [[ermənilər|erməni]] köçürülmə nəticəsində həlak olmuşdur. Daha sonralar, bu ölümlər müxtəlif mənbələr tərəfindən [[erməni soyqırımı]] kimi mətbuatda əks edilmişdir.<ref>{{cite encyclopedia|url=http://global.britannica.com/EBchecked/topic/35323/Armenian-Genocide|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|title=Armenian Genocide|access-date=23 aprel 2015}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.umd.umich.edu/dept/armenian/facts/genocide.html|title=Fact Sheet: Armenian Genocide|publisher=University of Michigan|access-date=15 iyul 2010|archive-url=https://www.webcitation.org/5uOUtC9dV?url=http://www.umd.umich.edu/dept/armenian/facts/genocide.html|archive-date=21 noyabr 2010|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite book|last=Freedman|first=Jeri|title=The Armenian genocide|year=2009|publisher=Rosen Pub. Group|location=New York|isbn=978-1-4042-1825-3|url={{Google books |plainurl=yes |id=cuqxYldvClQC }}|edition=1st }}</ref><ref>Totten, Samuel, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs (eds.) ''Dictionary of Genocide''. Greenwood Publishing Group, 2008, səh. 19. {{ISBN|0-313-34642-9}}.</ref><ref>{{cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/turkey/11373115/Amal-Clooneys-latest-case-Why-Turkey-wont-talk-about-the-Armenian-genocide.html|title=ECHR: Why Turkey won't talk about the Armenian genocide|author=Raziye Akkoç|newspaper=The Daily Telegraph|date=15 oktyabr 2015|access-date=28 may 2016}}</ref> Lakin Türkiyə tərəfi bu hadisələrin soyqırım olmadığını, ermənilərin ölkədəki sabitliyi pozduğu və gərginlik yaratdıqları üçün deportasiya olunduğu fikrini müdafiə etmişdir. Ermənilərlə yanaşı, imperiyada müharibə davam edərkən [[yunanlar]]ın və [[Assuriyalılar|aysorlar]]ın qətlə yetirildiyi iddia edilmişdir.<ref name="Bloxham2005">{{cite book|author=Donald Bloxham|title=The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, And the Destruction of the Ottoman Armenians|url={{Google books |plainurl=yes |id=TSRkGNoEPFwC |page=150 }}|access-date=9 fevral 2013|year=2005|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-927356-0|page=150}}</ref><ref name=Levene>{{cite journal|last=Levene|first=Mark|title=Creating a Modern 'Zone of Genocide': The Impact of Nation- and State-Formation on Eastern Anatolia, 1878–1923|journal=Holocaust and Genocide Studies|date=Winter 1998|volume=12|issue=3|pages=393–433|url=http://hgs.oxfordjournals.org/cgi/content/abstract/12/3/393|doi=10.1093/hgs/12.3.393}}</ref><ref name="Ferguson">{{cite book|last=Ferguson|first=Niall|title=The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West|year=2007|publisher=Penguin Group|isbn=978-0-14-311239-6|page=180}}</ref> Müharibələrdən sonra imperiya parçalanmış və ərazisində müxtəlif dövlətlər qurulmuşdur. [[30 oktyabr]] [[1918]]-ci ildə Osmanlı İmperiyası, [[müttəfiq dövlətlər]] ilə [[Mudros müqaviləsi]]ni imzalanmışdır. [[10 avqust]] [[1920]]-ci ildə imzalanan [[Sevr müqaviləsi]] Osmanlı ərazisini Müttəfiq dövlətlər arasında bölüşdürmək üçün nəzərdə tutulmuş, lakin qüvvəyə minməmişdir.<ref name="Treaty of Sèvres">{{Cite web|url=http://net.lib.byu.edu/~rdh7/wwi/versa/sevres1.html|title=The Treaty of Sèvres, 1920|publisher=Harold B. Library, [[Brigham Young University]]}}</ref>
[[Osmanlı İmperiyası]] [[İttifaq dövlətləri]] ilə birlikdə [[Birinci Dünya müharibəsi|I Dünya Müharibəsinə]] girmiş, lakin müharibədən məğlub ayrılmışdır. Müharibə zamanı ermənilərlə etnik gərginliyin artması ilə qüvvəyə minən [[qaçqın qanunu]] ilə ermənilər [[Şərqi Anadolu regionu]]ndan [[Suriya]]ya köçürülmüşdür. Müxtəlif mənbələrə görə, 300.000–1.000.000 arası [[ermənilər|erməni]] köçürülmə nəticəsində həlak olmuşdur. Daha sonralar, bu ölümlər müxtəlif mənbələr tərəfindən [[erməni soyqırımı]] kimi mətbuatda əks edilmişdir.<ref>{{cite encyclopedia|url=http://global.britannica.com/EBchecked/topic/35323/Armenian-Genocide|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|title=Armenian Genocide|access-date=23 aprel 2015}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.umd.umich.edu/dept/armenian/facts/genocide.html|title=Fact Sheet: Armenian Genocide|publisher=University of Michigan|access-date=15 iyul 2010|archive-url=https://www.webcitation.org/5uOUtC9dV?url=http://www.umd.umich.edu/dept/armenian/facts/genocide.html|archive-date=21 noyabr 2010|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite book|last=Freedman|first=Jeri|title=The Armenian genocide|year=2009|publisher=Rosen Pub. Group|location=New York|isbn=978-1-4042-1825-3|url={{Google books |plainurl=yes |id=cuqxYldvClQC }}|edition=1st }}</ref><ref>Totten, Samuel, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs (eds.) ''Dictionary of Genocide''. Greenwood Publishing Group, 2008, səh. 19. {{ISBN|0-313-34642-9}}.</ref><ref>{{cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/turkey/11373115/Amal-Clooneys-latest-case-Why-Turkey-wont-talk-about-the-Armenian-genocide.html|title=ECHR: Why Turkey won't talk about the Armenian genocide|author=Raziye Akkoç|newspaper=The Daily Telegraph|date=15 oktyabr 2015|access-date=28 may 2016}}</ref> Lakin Türkiyə tərəfi bu hadisələrin soyqırım olmadığını, ermənilərin ölkədəki sabitliyi pozduğu və gərginlik yaratdıqları üçün deportasiya olunduğu fikrini müdafiə etmişdir. Ermənilərlə yanaşı, imperiyada müharibə davam edərkən [[yunanlar]]ın və [[Assuriyalılar|aysorlar]]ın qətlə yetirildiyi iddia edilmişdir.<ref name="Bloxham2005">{{cite book|author=Donald Bloxham|title=The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, And the Destruction of the Ottoman Armenians|url={{Google books |plainurl=yes |id=TSRkGNoEPFwC |page=150 }}|access-date=9 fevral 2013|year=2005|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-927356-0|page=150}}</ref><ref name=Levene>{{cite journal|last=Levene|first=Mark|title=Creating a Modern 'Zone of Genocide': The Impact of Nation- and State-Formation on Eastern Anatolia, 1878–1923|journal=Holocaust and Genocide Studies|date=Winter 1998|volume=12|issue=3|pages=393–433|url=http://hgs.oxfordjournals.org/cgi/content/abstract/12/3/393|doi=10.1093/hgs/12.3.393}}</ref><ref name="Ferguson">{{cite book|last=Ferguson|first=Niall|title=The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West|year=2007|publisher=Penguin Group|isbn=978-0-14-311239-6|page=180}}</ref> Müharibələrdən sonra imperiya parçalanmış və ərazisində müxtəlif dövlətlər qurulmuşdur. 30 oktyabr 1918-ci ildə Osmanlı İmperiyası, [[müttəfiq dövlətlər]] ilə [[Mudros müqaviləsi]]ni imzalanmışdır. 10 avqust 1920-ci ildə imzalanan [[Sevr müqaviləsi]] Osmanlı ərazisini Müttəfiq dövlətlər arasında bölüşdürmək üçün nəzərdə tutulmuş, lakin qüvvəyə minməmişdir.<ref name="Treaty of Sèvres">{{Cite web|url=http://net.lib.byu.edu/~rdh7/wwi/versa/sevres1.html|title=The Treaty of Sèvres, 1920|publisher=Harold B. Library, [[Brigham Young University]]}}</ref>


=== Türkiyə Respublikası ===
=== Türkiyə Respublikası ===
{{main|Türkiyə siyasi tarixi}}{{see also|Atatürk islahatları}}
{{main|Türkiyə siyasi tarixi}}{{see also|Atatürk islahatları}}
[[Şəkil:Mustafa Kemal Atatürk .jpg|thumb|216x216px|Türkiyə Respublikasının qurucusu və ilk prezidenti [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa Atatürk]]]]
[[Şəkil:Mustafa Kemal Atatürk .jpg|thumb|216x216px|Türkiyə Respublikasının qurucusu və ilk prezidenti [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa Atatürk]]]]
[[Birinci Dünya müharibəsi|Birinci Dünya Müharibəsi]]nin sonunda imzalanan [[Mudros müqaviləsi]]ndən sonra [[İstanbul]], [[İzmir]] və digər Osmanlı torpaqlarının xarici qüvvələr tərəfindən işğalı [[Türk Milli Hərəkatı]]nın ortaya çıxmasına səbəb oldu. [[19 may]] [[1919]]-cu ildə [[Çanaqqala müharibəsi|Çanaqqala döyüşü]]nün görkəmli simalarından biri olan [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]], [[Mustafa Kamalın Samsuna gəlişi|Samsuna gələrək]], [[Sevr müqaviləsi]] ilə irəli sürülən şərtləri ləğv etmiş və ölkənin bütün torpaqlarının bütövlüyünü qorumağı hədəfləyən [[Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi]]ni başlatmışdır.<ref name="Atatürk">{{Cite book|title=Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey|first=Andrew|last=Mango|publisher=Overlook|year=2000|isbn=978-1-58567-011-6|page=lxxviii}}</ref> [[18 sentyabr]] [[1922]]-ci ildə ölkədəki bütün düşmən qüvvələr qovulmuş və [[1920]]-ci il aprel ayından etibarən özünü ölkənin qanuni hökuməti elan edən [[Ankara Hökuməti]] tərəfindən Osmanlı mirası olan idarəetmə sistemini müasirləşdirilmiş və yeni respublika siyasi sisteminə keçid edilmişdir. [[1 noyabr]] tarixində isə [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi]] tərəfindən [[Osmanlı sultanlığının ləğvi|Osmanlı sultanlığı ləğv edilmiş]] və 623 illik rəsmi monarxiya dövləti olan Osmanlı tarixindən qalmış tozlu səhnələr silinmişdir.<ref name="18sep1922">{{cite book|last1=Heper, Criss|first1=Metin, Nur Bilge|title=Historical Dictionary of Turkey|url=https://books.google.com/?id=mKoanep9aBEC&pg=PA317&lpg=PA317&dq=18+september+1922+turkey#v=onepage&q=18%20september%201922%20turkey&f=false|publisher=Scarecrow Press|isbn=978-0-8108-6281-4|year=2009}}</ref> [[24 iyul]] [[1923]]-cü ildə imzalanan [[Lozanna müqaviləsi (1923)|Lozanna müqaviləsi]], [[Osmanlı İmperiyası]]nın xələfi olan Türkiyə Respublikasının beynəlxalq mühitdə tanınmasını təmin etmiş və [[29 oktyabr]] [[1923]]-cü ildə paytaxt [[Ankara]] olmaqla respublika elan edilmişdir. Lozanna müqaviləsinə əsasən baş tutan [[Türkiyə-Yunanıstan vətəndaş mübadiləsi]] ilə Türkiyədə yaşayan 1.1 milyon yunan və Yunanıstanda yaşayan 380 min türk yer dəyişdirmişdir.<ref name="Atatürk" /><ref>{{cite book|title=Political Islam and the Secular State in Turkey: Democracy, Reform and the Justice and Development Party|publisher=I.B. Tauris|date=2014|last=Axiarlis|first=Evangelia|p=11}}</ref><ref name="Clogg">{{cite book|last=Clogg|first=Richard|title=A Concise History of Greece|url={{Google books |plainurl=yes |id=H5pyUIY4THYC }}|access-date=9 fevral 2013|year=2002|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-00479-4|page=101}}</ref>[[Şəkil:Protect Your Republic Protest - 6 (2007-04-14) edit.jpg|left|thumb|230x230px|[[Anıtqəbir]] qarşısında [[Türkiyə bayrağı|Türk bayraq]]ları ilə [[Respublika etirazları]]]]
[[Birinci Dünya müharibəsi|Birinci Dünya Müharibəsi]]nin sonunda imzalanan [[Mudros müqaviləsi]]ndən sonra [[İstanbul]], [[İzmir]] və digər Osmanlı torpaqlarının xarici qüvvələr tərəfindən işğalı [[Türk Milli Hərəkatı]]nın ortaya çıxmasına səbəb oldu. 19 may 1919-cu ildə [[Çanaqqala müharibəsi|Çanaqqala döyüşü]]nün görkəmli simalarından biri olan [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]], [[Mustafa Kamalın Samsuna gəlişi|Samsuna gələrək]], [[Sevr müqaviləsi]] ilə irəli sürülən şərtləri ləğv etmiş və ölkənin bütün torpaqlarının bütövlüyünü qorumağı hədəfləyən [[Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi]]ni başlatmışdır.<ref name="Atatürk">{{Cite book|title=Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey|first=Andrew|last=Mango|publisher=Overlook|year=2000|isbn=978-1-58567-011-6|page=lxxviii}}</ref> 18 sentyabr 1922-ci ildə ölkədəki bütün düşmən qüvvələr qovulmuş və 1920-ci il aprel ayından etibarən özünü ölkənin qanuni hökuməti elan edən [[Ankara Hökuməti]] tərəfindən Osmanlı mirası olan idarəetmə sistemini müasirləşdirilmiş və yeni respublika siyasi sisteminə keçid edilmişdir. 1 noyabr tarixində isə [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi]] tərəfindən [[Osmanlı sultanlığının ləğvi|Osmanlı sultanlığı ləğv edilmiş]] və 623 illik rəsmi monarxiya dövləti olan Osmanlı tarixindən qalmış tozlu səhnələr silinmişdir.<ref name="18sep1922">{{cite book|last1=Heper, Criss|first1=Metin, Nur Bilge|title=Historical Dictionary of Turkey|url=https://books.google.com/?id=mKoanep9aBEC&pg=PA317&lpg=PA317&dq=18+september+1922+turkey#v=onepage&q=18%20september%201922%20turkey&f=false|publisher=Scarecrow Press|isbn=978-0-8108-6281-4|year=2009}}</ref> 24 iyul 1923-cü ildə imzalanan [[Lozanna müqaviləsi (1923)|Lozanna müqaviləsi]], [[Osmanlı İmperiyası]]nın xələfi olan Türkiyə Respublikasının beynəlxalq mühitdə tanınmasını təmin etmiş və 29 oktyabr 1923-cü ildə paytaxt [[Ankara]] olmaqla respublika elan edilmişdir. Lozanna müqaviləsinə əsasən baş tutan [[Türkiyə-Yunanıstan vətəndaş mübadiləsi]] ilə Türkiyədə yaşayan 1.1 milyon yunan və Yunanıstanda yaşayan 380 min türk yer dəyişdirmişdir.<ref name="Atatürk" /><ref>{{cite book|title=Political Islam and the Secular State in Turkey: Democracy, Reform and the Justice and Development Party|publisher=I.B. Tauris|date=2014|last=Axiarlis|first=Evangelia|p=11}}</ref><ref name="Clogg">{{cite book|last=Clogg|first=Richard|title=A Concise History of Greece|url={{Google books |plainurl=yes |id=H5pyUIY4THYC }}|access-date=9 fevral 2013|year=2002|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-00479-4|page=101}}</ref>[[Şəkil:Protect Your Republic Protest - 6 (2007-04-14) edit.jpg|left|thumb|230x230px|[[Anıtqəbir]] qarşısında [[Türkiyə bayrağı|Türk bayraq]]ları ilə [[Respublika etirazları]]]]
Türkiyə Respublikasının qurucusu və ilk prezidenti olan [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal]], ölkənin yeni və dünyəvi bir respublikaya çevrilməsini hədəfləyən bir çox islahatlar aparmışdır. [[1934]]-cü ildə çıxan soyad qanunu ilə "Atatürk" soyadını almışdır.<ref name="Atatürk" /><ref>{{cite web|url=http://blog.oup.com/2012/02/turkey-women-vote/|title=Turkey holds first election that allows women to vote|work=OUPblog|date=6 fevral 2012}}</ref> [[İkinci Dünya müharibəsi|II Dünya Müharibəsi]]ndə Türkiyə uzun müddət neytrallığını qorumuş, lakin müharibənin son aylarında [[23 fevral]] [[1945]]-ci ildə [[müttəfiq dövlətlər]]in tərəfinə keçmişdir.<ref name="BoweringCrone2012">{{cite book|author1=Gerhard Bowering|author2=Patricia Crone|author3=Wadad Kadi |author4=Devin J. Stewart |author5=Muhammad Qasim Zaman |author6=Mahan Mirza|title=The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought|url={{Google books |plainurl=yes |id=JHcZlo12SGoC |page=49 }}|access-date=14 avqust 2013|year=2012|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-3855-4|page=49|quote=Following the revolution, Mustafa Kemal became an important figure in the military ranks of the Ottoman Committee of Union and Progress (CUP) as a protégé&nbsp;... Although the sultanate had already been abolished in November 1922, the republic was founded in October 1923.&nbsp;... ambitious reform programme aimed at the creation of a modern, secular state and the construction of a new identity for its citizens.}}</ref> [[26 iyun]] [[1945]]-ci ildə [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı]]nın qurucu üzvlərindən biri olmuşdur.<ref>''League of Nations Treaty Series'', bur. 173, səh. 214-241.</ref> [[İkinci Dünya müharibəsi|II Dünya Müharibəsi]]ndən sonra, Türkiyənin, [[Yunanıstan]]da kommunist üsyanların yatırılması və [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı]]nın türk boğazlarında hərbi baza istəməsi kimi qarşılaşdığı çətinliklər [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-ın [[1947]]-ci ildə [[Trumen doktrinası]]nı elan etməsi ilə nəticələnmişdir.<ref>{{cite web|url=http://www.uncyprustalks.org/|title=UN Cyprus Talks|publisher=United Nations|access-date=1 fevral 2017}}</ref>
Türkiyə Respublikasının qurucusu və ilk prezidenti olan [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal]], ölkənin yeni və dünyəvi bir respublikaya çevrilməsini hədəfləyən bir çox islahatlar aparmışdır. 1934-cü ildə çıxan soyad qanunu ilə "Atatürk" soyadını almışdır.<ref name="Atatürk" /><ref>{{cite web|url=http://blog.oup.com/2012/02/turkey-women-vote/|title=Turkey holds first election that allows women to vote|work=OUPblog|date=6 fevral 2012}}</ref> [[İkinci Dünya müharibəsi|II Dünya Müharibəsi]]ndə Türkiyə uzun müddət neytrallığını qorumuş, lakin müharibənin son aylarında 23 fevral 1945-ci ildə [[müttəfiq dövlətlər]]in tərəfinə keçmişdir.<ref name="BoweringCrone2012">{{cite book|author1=Gerhard Bowering|author2=Patricia Crone|author3=Wadad Kadi |author4=Devin J. Stewart |author5=Muhammad Qasim Zaman |author6=Mahan Mirza|title=The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought|url={{Google books |plainurl=yes |id=JHcZlo12SGoC |page=49 }}|access-date=14 avqust 2013|year=2012|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-3855-4|page=49|quote=Following the revolution, Mustafa Kemal became an important figure in the military ranks of the Ottoman Committee of Union and Progress (CUP) as a protégé&nbsp;... Although the sultanate had already been abolished in November 1922, the republic was founded in October 1923.&nbsp;... ambitious reform programme aimed at the creation of a modern, secular state and the construction of a new identity for its citizens.}}</ref> 26 iyun 1945-ci ildə [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı]]nın qurucu üzvlərindən biri olmuşdur.<ref>''League of Nations Treaty Series'', bur. 173, səh. 214–241.</ref> [[İkinci Dünya müharibəsi|II Dünya Müharibəsi]]ndən sonra, Türkiyənin, [[Yunanıstan]]da kommunist üsyanların yatırılması və [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı]]nın türk boğazlarında hərbi baza istəməsi kimi qarşılaşdığı çətinliklər [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-ın 1947-ci ildə [[Trumen doktrinası]]nı elan etməsi ilə nəticələnmişdir.<ref>{{cite web|url=http://www.uncyprustalks.org/|title=UN Cyprus Talks|publisher=United Nations|access-date=1 fevral 2017}}</ref>


Türkiyə və Yunanıstanın təhlükəsizliyini təmin etməyi hədəfləyən [[doktrina]], hər iki ölkəni hərbi və iqtisadi dəstək ilə təmin etmişdir. [[1948]]-ci ildə Avropa iqtisadiyyatının yenidən qurulması planına [[Marşal planı|Marşal]] və [[İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı|OECD]] daxil edilmişdir. [[1961]]-ci ildə Türkiyə, [[İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı|OECD]]-nin qurucu üzvü olmuşdur.<ref>{{Cite book| publisher = Princeton University Press| isbn = 978-1-4008-8371-4| last = Hassan| first = Mona| title = Longing for the Lost Caliphate: A Transregional History| date = 2017-01-10 |url=https://books.google.com/books?id=pqqtDAAAQBAJ&pg=PA168}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13537110208428662|title=Reconfiguring the Turkish nation in the 1930s|journal=Nationalism and Ethnic Politics, 8:2|publisher=Yale University|author=Soner Çağaptay|year=2002|pages=67–82|doi=10.1080/13537110208428662}}</ref> [[Koreya müharibəsi]]nə [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı|Birləşmiş Millətlər]] qüvvələri ilə birlikdə qatılan Türkiyə, [[1952]]-ci ildə [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı]]na qarşı yaradılan [[NATO]] təşkilatına qatılmışdır.<ref name="Turkey_UN">{{cite web|url=https://www.un.org/Overview/growth.htm |title=Growth in United Nations membership (1945–2005) |publisher=United Nations |access-date=30 oktyabr 2006 |date=3 iyul 2006 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160117212320/http://www.un.org/Overview/growth.htm |archivedate=17 yanvar 2016 }}</ref> [[15 iyul]] [[1974]]-cü ildə [[Kipr]]də çevriliş baş vermişdir. Ölkədə [[EOKA-B]] fəaliyyətləri, [[Enozis]] planları və yaşanan cəmiyyətlərarası qarşıdurma şiddətinin artması, [[20 iyul]] [[1974]]-cü ildə [[Kipr Sülh Hərəkatı|Türkiyənin Kiprə qoşun yeritməsi]] ilə nəticələnmişdir. Doqquz il sonra, [[1961]]-ci ildə [[Şimali Kipr Türk Respublikası]] qurularaq ada ikiyə bölünmüşdür.<ref name="oecd.org">{{cite web|title=Members and partners|url=http://www.oecd.org/about/membersandpartners/list-oecd-member-countries.htm|website=OECD|access-date=9 avqust 2014}}</ref><ref>{{cite web |title=KIBRIS MESELESİNİN TARİHÇESİ, BM MÜZAKERELERİNİN BAŞLANGICI |url=http://www.mfa.gov.tr/kibris-meselesinin-tarihcesi_-bm-muzakerelerinin-baslangici.tr.mfa |website=T.C. Dışişleri Bakanlığı |accessdate=18 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=KIBRIS SORUNU’NUN KISA TARİHÇESİ VE GÜNÜMÜZ |url=https://add.org.tr/kibris-sorununun-kisa-tarihcesi-ve-gunumuz/ |website=Atatürkçü Düşünce Derneği |accessdate=18 may 2020 |language=tr}}</ref> [[1946]]-cı ildə [[Türkiyədə tək partiyalı dövr|Türkiyə Respublikasında tək partiyalı dövr]] sona çatmışdır.<ref name="TRPoliticsandMilitary">{{Cite book|title=Turkish Politics and the Military|first=William Mathew|last=Hale|publisher=Routledge|year=1994|isbn=978-0-415-02455-6|pages=[https://archive.org/details/turkishpoliticsm00hale/page/161 161, 215, 246]|url=https://archive.org/details/turkishpoliticsm00hale/page/161}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2012/04/13/world/middleeast/turkey-detains-military-leaders-for-role-in-1997-coup.html|newspaper=[[The New York Times]]|last=Arsu|first=Sebsem|title=Turkish Military Leaders Held for Role in '97 Coup|date=12 aprel 2012|access-date=11 avqust 2014}}</ref> Daha sonra, [[Türkiyədə çoxpartiyalı demokratiya dövrü|çoxpartiyalı demokratiya dövrü]] [[Türkiyədə dövlət çevrilişi (1960)|1960]], [[Türkiyədə dövlət çevrilişi (1971)|1971]], [[12 sentyabr hərbi çevrilişi|1980]] və [[Türkiyədə dövlət çevrilişi (1997)|1997]]-ci illərdə [[Dövlət çevrilişi|dövlət çevriliş]]ləri ilə müvəqqəti olaraq dayandırılmışdır.<ref name="Uslu2003">{{cite book|last=Uslu|first=Nasuh|title=The Cyprus question as an issue of Turkish foreign policy and Turkish-American relations, 1959–2003|url={{Google books |plainurl=yes |id=RYHWMKL2-CQC |page=119 }}|access-date=16 avqust 2011|year=2003|publisher=Nova Publishers|isbn=978-1-59033-847-6|page=119}}</ref> Həmçinin, [[2016]]-cı ilin [[iyul]] ayında [[Türkiyədə dövlət çevrilişinə cəhd (2016)|uğursuz çevriliş cəhdi]] baş tutmuşdur. [[1980]]-ci illərdə Türkiyə iqtisadiyyatının liberallaşdırılması ölkədə iqtisadi artıma və siyasi sabitliyə səbəb olmuşdur. [[1984]]-cü ildən bəri [[Kürdüstan Fəhlə Partiyası|PKK]], Türkiyə hökümətinə qarşı qiyam və hücum aksiyalarına başlamış, tərəflərin toqquşması nəticəsində rəsmi məlumatlara görə 40 mindən çox insan həyatını itirmişdir.<ref name="trnc">{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/1021835.stm|title=Timeline: Cyprus|publisher=BBC|access-date=25 dekabr 2006|date=12 dekabr 2006}}</ref> [[Human Rights Watch]] məlumatlarına görə, indiyə qədər [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri]] tərəfindən 3000-dən çox [[Kürdlər|kürd]] yaşayış məntəqəsi yandırılmış və minlərlə kürd öldürülmüşdür.<ref>{{cite news |title=What's driving unrest and protests in Turkey? |author1=Mullen, Jethro |author2=Cullinane, Susannah |url=http://www.cnn.com/2013/06/03/world/europe/turkey-conflict-explainer/?hpt=hp_t1 |newspaper=CNN |date=4 iyun 2013 |access-date=6 iyun 2013}}</ref> Həmçinin ölkədə kürdlər tərəfindən qurulan siyasi partiyaların çoxu ləğv edilmişdir.<ref>{{cite web|title=Turkey rounds up thousands of suspected participants in coup attempt|first1=Erin|last1=Cunningham|first2=Liz|last2=Sly|first3=Zeynep|last3=Karatas|url=https://www.washingtonpost.com/world/after-bloody-night-turkeys-president-declares-coup-attempt-foiled/2016/07/16/9b84151e-4af7-11e6-8dac-0c6e4accc5b1_story.html|work=The Washington Post|date=16 iyul 2016|access-date=17 iyul 2016}}</ref> Tərəflər arasında sülh danışıqları [[2012]]-ci ildə başlamış, lakin [[2015]]-ci ildə başa çatmışdır və vəziyyət daha da gərginləşmişdir. [[Taksim Gəzi Parkı|Gəzi parkı]]nda baş tutan tənzimləmələr səbəbilə [[2013]]-cü ildə başlayan etirazlar hökumət əleyhinə etirazlara çevrildi və bir çox vilayətə qısa müddətdə yayıldı.<ref name="nytimes.comxx">{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2017/04/13/magazine/inside-turkeys-purge.html|title=Inside Turkey's Purge|newspaper=The New York Times|access-date=6 may 2017|date=13 aprel 2017|last1=Hansen|first1=Suzy}}</ref><ref name="turkeypurge.com">{{cite web|title=Turkey Purge|url=https://turkeypurge.com/|website=turkeypurge.com|access-date=6 may 2017}}</ref> Lakin, etirazlar hökumət tərəfindən yatırıldı. Ölkədə [[2015]]-ci ilin [[iyun]] ayında keçirilən [[Türkiyədə parlament seçkiləri (iyun 2015)|parlament seçkiləri]]ndən sonra müxtəlif şəhərlərdə müşahidə olunan silahlı və bombalı hücumlar günü-gündən artaraq yüzlərlə mülki şəxsin ölümünə səbəb olmuşdur.<ref>{{cite news |title=Pence heads to Turkey as Erdogan rejects calls for ceasefire in Syria |url=https://www.dw.com/en/pence-heads-to-turkey-as-erdogan-rejects-calls-for-ceasefire-in-syria/a-50851292 |work=Deutsche Welle |date=16 oktyabr 2019}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://thedefensepost.com/2019/10/22/russia-turkey-syria-mou/|title=Full Text: Memorandum of Understanding between Turkey and Russia on northern Syria|date=22 oktyabr 2019|website=The Defense Post}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-syria-security-turkey-idUSKBN1XZ12M|title=Turkey not resuming military operation in northeast Syria: security source|date=25 noyabr 2019|via=www.reuters.com|newspaper=Reuters}}</ref><gallery mode="packed" heights="150px" style="text-align:center">
Türkiyə və Yunanıstanın təhlükəsizliyini təmin etməyi hədəfləyən [[doktrina]], hər iki ölkəni hərbi və iqtisadi dəstək ilə təmin etmişdir. 1948-ci ildə Avropa iqtisadiyyatının yenidən qurulması planına [[Marşal planı|Marşal]] və [[İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı|OECD]] daxil edilmişdir. 1961-ci ildə Türkiyə, [[İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı|OECD]]-nin qurucu üzvü olmuşdur.<ref>{{Cite book| publisher = Princeton University Press| isbn = 978-1-4008-8371-4| last = Hassan| first = Mona| title = Longing for the Lost Caliphate: A Transregional History| date = 2017-01-10 |url=https://books.google.com/books?id=pqqtDAAAQBAJ&pg=PA168}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13537110208428662|title=Reconfiguring the Turkish nation in the 1930s|journal=Nationalism and Ethnic Politics, 8:2|publisher=Yale University|author=Soner Çağaptay|year=2002|pages=67–82|doi=10.1080/13537110208428662}}</ref> [[Koreya müharibəsi]]nə [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı|Birləşmiş Millətlər]] qüvvələri ilə birlikdə qatılan Türkiyə, 1952-ci ildə [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı]]na qarşı yaradılan [[NATO]] təşkilatına qatılmışdır.<ref name="Turkey_UN">{{cite web|url=https://www.un.org/Overview/growth.htm |title=Growth in United Nations membership (1945–2005) |publisher=United Nations |access-date=30 oktyabr 2006 |date=3 iyul 2006 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160117212320/http://www.un.org/Overview/growth.htm |archivedate=17 yanvar 2016 }}</ref> 15 iyul 1974-cü ildə [[Kipr]]də çevriliş baş vermişdir. Ölkədə [[EOKA-B]] fəaliyyətləri, [[Enozis]] planları və yaşanan cəmiyyətlərarası qarşıdurma şiddətinin artması, 20 iyul 1974-cü ildə [[Kipr Sülh Hərəkatı|Türkiyənin Kiprə qoşun yeritməsi]] ilə nəticələnmişdir. Doqquz il sonra, 1961-ci ildə [[Şimali Kipr Türk Respublikası]] qurularaq ada ikiyə bölünmüşdür.<ref name="oecd.org">{{cite web|title=Members and partners|url=http://www.oecd.org/about/membersandpartners/list-oecd-member-countries.htm|website=OECD|access-date=9 avqust 2014}}</ref><ref>{{cite web |title=KIBRIS MESELESİNİN TARİHÇESİ, BM MÜZAKERELERİNİN BAŞLANGICI |url=http://www.mfa.gov.tr/kibris-meselesinin-tarihcesi_-bm-muzakerelerinin-baslangici.tr.mfa |website=T.C. Dışişleri Bakanlığı |accessdate=18 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=KIBRIS SORUNU’NUN KISA TARİHÇESİ VE GÜNÜMÜZ |url=https://add.org.tr/kibris-sorununun-kisa-tarihcesi-ve-gunumuz/ |website=Atatürkçü Düşünce Derneği |accessdate=18 may 2020 |language=tr}}</ref> 1946-cı ildə [[Türkiyədə tək partiyalı dövr|Türkiyə Respublikasında tək partiyalı dövr]] sona çatmışdır.<ref name="TRPoliticsandMilitary">{{Cite book|title=Turkish Politics and the Military|first=William Mathew|last=Hale|publisher=Routledge|year=1994|isbn=978-0-415-02455-6|pages=[https://archive.org/details/turkishpoliticsm00hale/page/161 161, 215, 246]|url=https://archive.org/details/turkishpoliticsm00hale/page/161}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2012/04/13/world/middleeast/turkey-detains-military-leaders-for-role-in-1997-coup.html|newspaper=[[The New York Times]]|last=Arsu|first=Sebsem|title=Turkish Military Leaders Held for Role in '97 Coup|date=12 aprel 2012|access-date=11 avqust 2014}}</ref> Daha sonra, [[Türkiyədə çoxpartiyalı demokratiya dövrü|çoxpartiyalı demokratiya dövrü]] [[Türkiyədə dövlət çevrilişi (1960)|1960]], [[Türkiyədə dövlət çevrilişi (1971)|1971]], [[12 sentyabr hərbi çevrilişi|1980]] və [[Türkiyədə dövlət çevrilişi (1997)|1997]]-ci illərdə [[Dövlət çevrilişi|dövlət çevriliş]]ləri ilə müvəqqəti olaraq dayandırılmışdır.<ref name="Uslu2003">{{cite book|last=Uslu|first=Nasuh|title=The Cyprus question as an issue of Turkish foreign policy and Turkish-American relations, 1959–2003|url={{Google books |plainurl=yes |id=RYHWMKL2-CQC |page=119 }}|access-date=16 avqust 2011|year=2003|publisher=Nova Publishers|isbn=978-1-59033-847-6|page=119}}</ref> Həmçinin, 2016-cı ilin iyul ayında [[Türkiyədə dövlət çevrilişinə cəhd (2016)|uğursuz çevriliş cəhdi]] baş tutmuşdur. 1980-ci illərdə Türkiyə iqtisadiyyatının liberallaşdırılması ölkədə iqtisadi artıma və siyasi sabitliyə səbəb olmuşdur. 1984-cü ildən bəri [[Kürdüstan Fəhlə Partiyası|PKK]], Türkiyə hökümətinə qarşı qiyam və hücum aksiyalarına başlamış, tərəflərin toqquşması nəticəsində rəsmi məlumatlara görə 40 mindən çox insan həyatını itirmişdir.<ref name="trnc">{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/1021835.stm|title=Timeline: Cyprus|publisher=BBC|access-date=25 dekabr 2006|date=12 dekabr 2006}}</ref> [[Human Rights Watch]] məlumatlarına görə, indiyə qədər [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri]] tərəfindən 3000-dən çox [[Kürdlər|kürd]] yaşayış məntəqəsi yandırılmış və minlərlə kürd öldürülmüşdür.<ref>{{cite news |title=What's driving unrest and protests in Turkey? |author1=Mullen, Jethro |author2=Cullinane, Susannah |url=http://www.cnn.com/2013/06/03/world/europe/turkey-conflict-explainer/?hpt=hp_t1 |newspaper=CNN |date=4 iyun 2013 |access-date=6 iyun 2013}}</ref> Həmçinin ölkədə kürdlər tərəfindən qurulan siyasi partiyaların çoxu ləğv edilmişdir.<ref>{{cite web|title=Turkey rounds up thousands of suspected participants in coup attempt|first1=Erin|last1=Cunningham|first2=Liz|last2=Sly|first3=Zeynep|last3=Karatas|url=https://www.washingtonpost.com/world/after-bloody-night-turkeys-president-declares-coup-attempt-foiled/2016/07/16/9b84151e-4af7-11e6-8dac-0c6e4accc5b1_story.html|work=The Washington Post|date=16 iyul 2016|access-date=17 iyul 2016}}</ref> Tərəflər arasında sülh danışıqları 2012-ci ildə başlamış, lakin 2015-ci ildə başa çatmışdır və vəziyyət daha da gərginləşmişdir. [[Taksim Gəzi Parkı|Gəzi parkı]]nda baş tutan tənzimləmələr səbəbilə 2013-cü ildə başlayan etirazlar hökumət əleyhinə etirazlara çevrildi və bir çox vilayətə qısa müddətdə yayıldı.<ref name="nytimes.comxx">{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2017/04/13/magazine/inside-turkeys-purge.html|title=Inside Turkey's Purge|newspaper=The New York Times|access-date=6 may 2017|date=13 aprel 2017|last1=Hansen|first1=Suzy}}</ref><ref name="turkeypurge.com">{{cite web|title=Turkey Purge|url=https://turkeypurge.com/|website=turkeypurge.com|access-date=6 may 2017}}</ref> Lakin, etirazlar hökumət tərəfindən yatırıldı. Ölkədə 2015-ci ilin iyun ayında keçirilən [[Türkiyədə parlament seçkiləri (iyun 2015)|parlament seçkiləri]]ndən sonra müxtəlif şəhərlərdə müşahidə olunan silahlı və bombalı hücumlar günü-gündən artaraq yüzlərlə mülki şəxsin ölümünə səbəb olmuşdur.<ref>{{cite news |title=Pence heads to Turkey as Erdogan rejects calls for ceasefire in Syria |url=https://www.dw.com/en/pence-heads-to-turkey-as-erdogan-rejects-calls-for-ceasefire-in-syria/a-50851292 |work=Deutsche Welle |date=16 oktyabr 2019}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://thedefensepost.com/2019/10/22/russia-turkey-syria-mou/|title=Full Text: Memorandum of Understanding between Turkey and Russia on northern Syria|date=22 oktyabr 2019|website=The Defense Post}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-syria-security-turkey-idUSKBN1XZ12M|title=Turkey not resuming military operation in northeast Syria: security source|date=25 noyabr 2019|via=www.reuters.com|newspaper=Reuters}}</ref><gallery mode="packed" heights="150px" style="text-align:center">
Şəkil:Dolmabahce Tor-2008-31-07.jpg|[[Dolmabağça sarayı]]
Şəkil:Dolmabahce Tor-2008-31-07.jpg|[[Dolmabağça sarayı]]
Şəkil:Celsus Library, Ephesus.jpg|[[Efes]]
Şəkil:Celsus Library, Ephesus.jpg|[[Efes]]
Sətir 158: Sətir 158:
{{əsas|Türkiyənin dövlət quruluşu}}{{Həmçinin bax|Türkiyədə seçkilər}}
{{əsas|Türkiyənin dövlət quruluşu}}{{Həmçinin bax|Türkiyədə seçkilər}}
[[Şəkil:Recep Tayyip Erdoğan, Poland.jpg|thumb|Türkiyə prezidenti [[Rəcəb Tayyib Ərdoğan]]]]
[[Şəkil:Recep Tayyip Erdoğan, Poland.jpg|thumb|Türkiyə prezidenti [[Rəcəb Tayyib Ərdoğan]]]]
[[1923]]-[[2018]] illəri arasında Türkiyə, [[parlament]] [[təmsilli demokratiya]]nın tətbiq olunduğu ölkə olmuşdur. [[2017 Türkiyə konstitusiya dəyişikliyi referandumu]]nun nəticəsində [[prezident respublikası]] sistemi qəbul edilmişdir. Yeni sistem [[2018]]-ci ildə [[2018 Türkiyə prezident seçkiləri|prezident seçkisi]] ilə qüvvəyə minmiş və prezidentə fərman vermək, kabinet təyin etmək, büdcə hazırlamaq, seçki çağırışı ilə parlamenti ləğv etmək, məhkəmələrə və bürokratiyaya siyasi təyinatlar etmək səlahiyyətləri daxil olmaqla tam nəzarət verilmişdir.<ref name="EconPres2018">{{cite journal|url=https://www.economist.com/europe/2018/06/30/erdogan-inaugurates-a-new-political-era-in-turkey|title=Recep Tayyip the First: Erdogan inaugurates a new political era in Turkey|journal=The Economist|date=28 iyun 2018}}</ref> Nazirlər şurası ilə birlikdə baş nazirlik də ləğv edilmiş və səlahiyyətləri birbaşa seçki yolu ilə 5 il müddətinə seçilən [[Rəcəb Tayyib Ərdoğan|prezidentə]] həvalə edilmişdir. [[Rəcəb Tayyib Ərdoğan]], [[2014]]-cü ildə xalqın səsverməsi ilə seçilən ilk prezidentdir. [[Türkiyə konstitusiyası|Türkiyə Konstitusiyası]], ölkənin qanuni sistemini, hökümətin əsas prinsiplərini unitar bir mərkəzi dövlət olaraq Türkiyəni əks etdirir.<ref>{{cite web |title=Yeni hükümet ve yeni Türkiye siyaseti |url=https://www.kurdistan24.net/tr/opinion/592dbfb9-94c6-4680-a075-c61f5d760d7d |website=www.kurdistan24.net |accessdate=16 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=2018 yılı Türkiye siyaseti açısından adeta bir fırtına gibi geçti |url=https://www.sozcu.com.tr/2018/gundem/2018-yili-turkiye-siyaset-acisindan-adeta-bir-firtina-gibi-gecti-2860500/ |website=www.sozcu.com.tr |accessdate=16 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye siyaseti üzerine elinde belgelerle konuşan' oluşum: Doğruluk Payı |url=https://haberler.boun.edu.tr/tr/haber/turkiye-siyaseti-uzerine-elinde-belgelerle-konusan-olusum-dogruluk-payi |website=[[Boğaziçi Universiteti]] |accessdate=16 may 2020 |date=10 yanvar 2019}}</ref>
1923–2018 illəri arasında Türkiyə, [[parlament]] [[təmsilli demokratiya]]nın tətbiq olunduğu ölkə olmuşdur. [[2017 Türkiyə konstitusiya dəyişikliyi referandumu]]nun nəticəsində [[prezident respublikası]] sistemi qəbul edilmişdir. Yeni sistem 2018-ci ildə [[2018 Türkiyə prezident seçkiləri|prezident seçkisi]] ilə qüvvəyə minmiş və prezidentə fərman vermək, kabinet təyin etmək, büdcə hazırlamaq, seçki çağırışı ilə parlamenti ləğv etmək, məhkəmələrə və bürokratiyaya siyasi təyinatlar etmək səlahiyyətləri daxil olmaqla tam nəzarət verilmişdir.<ref name="EconPres2018">{{cite journal|url=https://www.economist.com/europe/2018/06/30/erdogan-inaugurates-a-new-political-era-in-turkey|title=Recep Tayyip the First: Erdogan inaugurates a new political era in Turkey|journal=The Economist|date=28 iyun 2018}}</ref> Nazirlər şurası ilə birlikdə baş nazirlik də ləğv edilmiş və səlahiyyətləri birbaşa seçki yolu ilə 5 il müddətinə seçilən [[Rəcəb Tayyib Ərdoğan|prezidentə]] həvalə edilmişdir. [[Rəcəb Tayyib Ərdoğan]], 2014-cü ildə xalqın səsverməsi ilə seçilən ilk prezidentdir. [[Türkiyə konstitusiyası|Türkiyə Konstitusiyası]], ölkənin qanuni sistemini, hökümətin əsas prinsiplərini unitar bir mərkəzi dövlət olaraq Türkiyəni əks etdirir.<ref>{{cite web |title=Yeni hükümet ve yeni Türkiye siyaseti |url=https://www.kurdistan24.net/tr/opinion/592dbfb9-94c6-4680-a075-c61f5d760d7d |website=www.kurdistan24.net |accessdate=16 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=2018 yılı Türkiye siyaseti açısından adeta bir fırtına gibi geçti |url=https://www.sozcu.com.tr/2018/gundem/2018-yili-turkiye-siyaset-acisindan-adeta-bir-firtina-gibi-gecti-2860500/ |website=www.sozcu.com.tr |accessdate=16 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye siyaseti üzerine elinde belgelerle konuşan' oluşum: Doğruluk Payı |url=https://haberler.boun.edu.tr/tr/haber/turkiye-siyaseti-uzerine-elinde-belgelerle-konusan-olusum-dogruluk-payi |website=[[Boğaziçi Universiteti]] |accessdate=16 may 2020 |date=10 yanvar 2019}}</ref>


İcra səlahiyyəti prezident tərəfindən tətbiq olunduqda qanunvericilik səlahiyyəti [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi]] olan [[məclis]] [[parlament]]inə verilir.<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-44574919|title=Turkey elections: How powerful will the next Turkish president be?|publisher=BBC|author=Chris Morris|date=22 iyun 2018|work=BBC News}}</ref> Məhkəmə orqanları icra və qanunverici orqanlardan azad olmuş, lakin [[2007]], [[2010]] və [[2017]]-ci illərdə referendumlarda qüvvəyə minən konstitusiya dəyişiklikləri prezidentə və hakim siyasi partiyaya prokuror təyin etmək və ya vəzifədən azad etmək kimi daha böyük səlahiyyətlərin verilməsilə nəticələnmişdir.<ref>{{cite web |title=Türkiye Cumhuriyeti Tarihini İyi Anlamak İçin Okunması Gereken 14 Kitap |url=https://onedio.com/haber/turkiye-cumhuriyeti-tarihini-iyi-anlamak-icin-okunmasi-gereken-14-kitap-773259 |website=Onedio |accessdate=16 may 2020 |language=Turkish}}</ref> [[Konstitusiya Məhkəməsi (Türkiyə)|Konstitusiya məhkəməsi]] qanunların və konstitusiya qərarlarının uyğunluğu barədə qərar vermək məsuliyyəti daşıyır. İnzibati iddialar və digər yüksək vəzifəli şəxslər üçün [[Apelyasiya məhkəməsi|Ali Apelyasiya məhkəməsi]] fəaliyyət göstərir.<ref name="TR_Constit">{{cite web|url=http://www.byegm.gov.tr/mevzuat/anayasa/anayasa-ing.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070203170110/http://www.byegm.gov.tr/mevzuat/anayasa/anayasa-ing.htm|archivedate=3 fevral 2007|title=Turkish Constitution|author=Turkish Directorate General of Press and Information|publisher=Turkish Prime Minister's Office|access-date=16 dekabr 2006|date=17 oktyabr 2001}}</ref><ref>{{cite web |title=Temyiz nedir? Temyiz başvuru süresi nedir? |url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/temyiz-nedir-temyiz-basvuru-suresi-nedir-41011256 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=16 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Tarihçe |url=https://www.yargitay.gov.tr/tarihce |website=T.C. Yargıtay Başkanlığı |accessdate=16 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |last1=Şafak |first1=Yeni |title=Yüksek mahkeme karmaşasına çözüm Temyiz Mahkemesi |url=https://www.yenisafak.com/hayat/yuksek-mahkeme-karmasasina-cozum-temyiz-mahkemesi-490010 |website=Yeni Şafak |accessdate=16 may 2020 |language=tr-TR |date=21 fevral 2013}}</ref>
İcra səlahiyyəti prezident tərəfindən tətbiq olunduqda qanunvericilik səlahiyyəti [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi]] olan [[məclis]] [[parlament]]inə verilir.<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-44574919|title=Turkey elections: How powerful will the next Turkish president be?|publisher=BBC|author=Chris Morris|date=22 iyun 2018|work=BBC News}}</ref> Məhkəmə orqanları icra və qanunverici orqanlardan azad olmuş, lakin 2007, 2010 və 2017-ci illərdə referendumlarda qüvvəyə minən konstitusiya dəyişiklikləri prezidentə və hakim siyasi partiyaya prokuror təyin etmək və ya vəzifədən azad etmək kimi daha böyük səlahiyyətlərin verilməsilə nəticələnmişdir.<ref>{{cite web |title=Türkiye Cumhuriyeti Tarihini İyi Anlamak İçin Okunması Gereken 14 Kitap |url=https://onedio.com/haber/turkiye-cumhuriyeti-tarihini-iyi-anlamak-icin-okunmasi-gereken-14-kitap-773259 |website=Onedio |accessdate=16 may 2020 |language=Turkish}}</ref> [[Konstitusiya Məhkəməsi (Türkiyə)|Konstitusiya məhkəməsi]] qanunların və konstitusiya qərarlarının uyğunluğu barədə qərar vermək məsuliyyəti daşıyır. İnzibati iddialar və digər yüksək vəzifəli şəxslər üçün [[Apelyasiya məhkəməsi|Ali Apelyasiya məhkəməsi]] fəaliyyət göstərir.<ref name="TR_Constit">{{cite web|url=http://www.byegm.gov.tr/mevzuat/anayasa/anayasa-ing.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070203170110/http://www.byegm.gov.tr/mevzuat/anayasa/anayasa-ing.htm|archivedate=3 fevral 2007|title=Turkish Constitution|author=Turkish Directorate General of Press and Information|publisher=Turkish Prime Minister's Office|access-date=16 dekabr 2006|date=17 oktyabr 2001}}</ref><ref>{{cite web |title=Temyiz nedir? Temyiz başvuru süresi nedir? |url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/temyiz-nedir-temyiz-basvuru-suresi-nedir-41011256 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=16 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Tarihçe |url=https://www.yargitay.gov.tr/tarihce |website=T.C. Yargıtay Başkanlığı |accessdate=16 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |last1=Şafak |first1=Yeni |title=Yüksek mahkeme karmaşasına çözüm Temyiz Mahkemesi |url=https://www.yenisafak.com/hayat/yuksek-mahkeme-karmasasina-cozum-temyiz-mahkemesi-490010 |website=Yeni Şafak |accessdate=16 may 2020 |language=tr-TR |date=21 fevral 2013}}</ref>


Hər iki cins üçün [[ümumi seçki hüququ]], [[1933]]-cü ildən bəri Türkiyədə tətbiq olunur və 18 yaşına girmiş hər bir Türk vətəndaşı seçki hüququna malikdir. Türkiyədə 85 seçki bölgəsi var və bu seçki bölgələrindən namizəd olan 18 yaş üstü şəxslərdən 600-ü beş il aralıqlarla siyahı üsulu majoritar seçki sistemi yolu ilə millət vəkili seçilir.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/1466160.stm|title=Euro court backs Turkey Islamist ban|publisher=BBC|access-date=14 dekabr 2006|date=31 iyul 2001}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/2850601.stm|title=Turkey's Kurd party ban criticised|publisher=BBC|access-date=14 dekabr 2006|date=14 mart 2003}}</ref><ref name="BYEGM_TrPolSys">{{cite web|url=http://www.byegm.gov.tr/REFERENCES/Structure.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070203025134/http://www.byegm.gov.tr/REFERENCES/Structure.htm|archivedate=3 fevral 2007 |title=Political Structure of Turkey|author=Turkish Directorate General of Press and Information|publisher=Turkish Prime Minister's Office|access-date=14 dekabr 2006|date=24 avqust 2004}}</ref> Konstitusiya məhkəməsi anti-dünyəvi və ya separatist hesab etdiyi siyasi partiyaların dövlət maliyyəsini və ya tamamilə fəaliyyətlərini ləğv etmək hüququna malikdir. Ölkədə 10% [[seçki həddi]] tətbiq olunur.<ref name="FleetFaroqhi2008p357">{{cite book|author1=Kate Fleet|author2=Suraiya Faroqhi|author3=Reşat Kasaba|title=The Cambridge History of Turkey|url={{Google books |plainurl=yes |id=iOoGH4GckQgC |page=357 }} |access-date=13 iyun 2013|year= 2008|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-62096-3|pages=357–358}}</ref> [[1923]]-cü ildə respublikanın elan olunmasından bəri ölkənin [[Dünyəvilik|dünyəviliy]]i aktual bir mövzuya çevrilmişdir. Türkiyədə [[Islamçılıq|islamçılar]] və [[Atatürk islahatları|Atatürkün islahatları]]nı dəstəkləyən [[Atatürkçülük|atatürkçülər]], ictimai həyatında dinin uyğun rolu mövzusunda müzakirələr yaşayan iki əleyhdar tərəfdir. [[Atatürkçülük|Atatürkçülər]] dünyəvi konstitusiya demokratiyasının və qərbləşdirilmiş dünyəvi həyat tərzinin tərəfdarıdır.<ref>{{cite news|title=Turkey quickly sliding into authoritarian rule after move to increase Erdogan's powers|url=https://www.independent.co.uk/news/world/europe/turkey-increase-executive-powers-president-recep-tayyip-erdogan-authoritarian-rule-government-a7501666.html|newspaper=The Independent|access-date=9 yanvar 2017|date=30 dekabr 2016}}</ref><ref>{{cite news|last1=Chan|first1=Sewell|title=Turkey's Parliament Starts Debate on Expansion of President's Powers|url=https://www.nytimes.com/2017/01/09/world/middleeast/turkeys-parliament-starts-debate-on-expansion-of-presidents-powers.html|newspaper=The New York Times|access-date=9 yanvar 2017|date=9 yanvar 2017}}</ref><ref>{{cite news|last1=Dombey|first1=Daniel|title=Turkey's Erdogan lurches toward authoritarianism|url=https://www.ft.com/content/e89e8d74-cfc1-11e3-a2b7-00144feabdc0|newspaper=Financial Times|access-date=10 yanvar 2017}}</ref><ref>{{cite news|title=Can Turkey's Democracy Survive President Erdogan?|url=https://www.nytimes.com/2016/11/02/opinion/can-turkeys-democracy-survive-president-erdogan.html|newspaper=The New York Times|access-date=10 yanvar 2017|date=1 noyabr 2016|last1=Board|first1=The Editorial}}</ref> [[İqtisadiyyat]], [[təhsil]] və digər ictimai xidmətlərə dövlət sərmayesinin tərəfdarıdırlar.<ref>{{cite news|last1=Braun|first1=Stefan|title=Europarat sieht Türkei auf dem Weg in die Autokratie|url=http://www.sueddeutsche.de/politik/erdoan-autokratie-tendenz-in-tuerkei-1.3399343|publisher=Süddeutsche Zeitung|access-date=3 mart 2017|language=de|newspaper=Sueddeutsche.de|date=28 fevral 2017}}</ref><ref>{{cite news|title=EU: Bericht: Europarat sieht Türkei auf dem Weg in die Autokratie|url=http://www.zeit.de/news/2017-03/01/eu-bericht-europarat-sieht-tuerkei-auf-dem-weg-in-die-autokratie-01004203|newspaper=Die Zeit|access-date=3 mart 2017|date=1 mart 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170304035323/http://www.zeit.de/news/2017-03/01/eu-bericht-europarat-sieht-tuerkei-auf-dem-weg-in-die-autokratie-01004203|archive-date=4 mart 2017|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|title=Türkei: Europarat warnt vor drohender Autokratie|url=https://www.tagesschau.de/ausland/tuerkei-yuecel-105.html|publisher=Tagesschau|access-date=3 mart 2017|language=de-DE}}</ref> [[1980]]-ci illərdən bəri ölkədə gəlir bərabərsizliyinin və sinif ayrıseçkiliyinin artması, nəzəri olaraq səlahiyyət, ictimai həmrəylik və sosial ədalət öhdəliyini dəstəkləyən, lakin praktikada mübahisələrə səbəb olan İslam populizminə səbəb olmuşdur.<ref>{{cite news|title=The Latest: Turkey releases official referendum results|url=https://www.washingtonpost.com/world/europe/the-latest-turkey-releases-official-referendum-results/2017/04/27/d1239790-2b74-11e7-9081-f5405f56d3e4_story.html|newspaper=Washington Post|access-date=2 May 2017}}</ref><ref>{{cite web|title=Turkey referendum: Erdogan declares victory|url=http://edition.cnn.com/2017/04/16/europe/turkey-referendum-results-erdogan/|publisher=CNN|access-date=2 May 2017}}</ref><ref name="euronewsreferendum">{{cite web|title=Turkish constitutional referendum: TRexit from parliamentary democracy?|url=http://www.euronews.com/2017/03/13/view-turkish-constitutional-referendum-trexit-from-parliamentary-democracy|website=euronews.com|access-date=14 mart 2017}}</ref><ref name="independent.co.ukx">{{cite web|title=Turkey constitutional changes: what are they, how did they come about and how are they different?|url=https://www.independent.co.uk/news/world/europe/turkey-president-recep-tayyip-erdogan-referendum-constitutional-reform-a7539286.html|website=independent.co.uk|access-date=28 mart 2017|date=21 yanvar 2017}}</ref>
Hər iki cins üçün [[ümumi seçki hüququ]], 1933-cü ildən bəri Türkiyədə tətbiq olunur və 18 yaşına girmiş hər bir Türk vətəndaşı seçki hüququna malikdir. Türkiyədə 85 seçki bölgəsi var və bu seçki bölgələrindən namizəd olan 18 yaş üstü şəxslərdən 600-ü beş il aralıqlarla siyahı üsulu majoritar seçki sistemi yolu ilə millət vəkili seçilir.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/1466160.stm|title=Euro court backs Turkey Islamist ban|publisher=BBC|access-date=14 dekabr 2006|date=31 iyul 2001}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/2850601.stm|title=Turkey's Kurd party ban criticised|publisher=BBC|access-date=14 dekabr 2006|date=14 mart 2003}}</ref><ref name="BYEGM_TrPolSys">{{cite web|url=http://www.byegm.gov.tr/REFERENCES/Structure.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070203025134/http://www.byegm.gov.tr/REFERENCES/Structure.htm|archivedate=3 fevral 2007 |title=Political Structure of Turkey|author=Turkish Directorate General of Press and Information|publisher=Turkish Prime Minister's Office|access-date=14 dekabr 2006|date=24 avqust 2004}}</ref> Konstitusiya məhkəməsi anti-dünyəvi və ya separatist hesab etdiyi siyasi partiyaların dövlət maliyyəsini və ya tamamilə fəaliyyətlərini ləğv etmək hüququna malikdir. Ölkədə 10% [[seçki həddi]] tətbiq olunur.<ref name="FleetFaroqhi2008p357">{{cite book|author1=Kate Fleet|author2=Suraiya Faroqhi|author3=Reşat Kasaba|title=The Cambridge History of Turkey|url={{Google books |plainurl=yes |id=iOoGH4GckQgC |page=357 }} |access-date=13 iyun 2013|year= 2008|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-62096-3|pages=357–358}}</ref> 1923-cü ildə respublikanın elan olunmasından bəri ölkənin [[Dünyəvilik|dünyəviliy]]i aktual bir mövzuya çevrilmişdir. Türkiyədə [[Islamçılıq|islamçılar]] və [[Atatürk islahatları|Atatürkün islahatları]]nı dəstəkləyən [[Atatürkçülük|atatürkçülər]], ictimai həyatında dinin uyğun rolu mövzusunda müzakirələr yaşayan iki əleyhdar tərəfdir. [[Atatürkçülük|Atatürkçülər]] dünyəvi konstitusiya demokratiyasının və qərbləşdirilmiş dünyəvi həyat tərzinin tərəfdarıdır.<ref>{{cite news|title=Turkey quickly sliding into authoritarian rule after move to increase Erdogan's powers|url=https://www.independent.co.uk/news/world/europe/turkey-increase-executive-powers-president-recep-tayyip-erdogan-authoritarian-rule-government-a7501666.html|newspaper=The Independent|access-date=9 yanvar 2017|date=30 dekabr 2016}}</ref><ref>{{cite news|last1=Chan|first1=Sewell|title=Turkey's Parliament Starts Debate on Expansion of President's Powers|url=https://www.nytimes.com/2017/01/09/world/middleeast/turkeys-parliament-starts-debate-on-expansion-of-presidents-powers.html|newspaper=The New York Times|access-date=9 yanvar 2017|date=9 yanvar 2017}}</ref><ref>{{cite news|last1=Dombey|first1=Daniel|title=Turkey's Erdogan lurches toward authoritarianism|url=https://www.ft.com/content/e89e8d74-cfc1-11e3-a2b7-00144feabdc0|newspaper=Financial Times|access-date=10 yanvar 2017}}</ref><ref>{{cite news|title=Can Turkey's Democracy Survive President Erdogan?|url=https://www.nytimes.com/2016/11/02/opinion/can-turkeys-democracy-survive-president-erdogan.html|newspaper=The New York Times|access-date=10 yanvar 2017|date=1 noyabr 2016|last1=Board|first1=The Editorial}}</ref> [[İqtisadiyyat]], [[təhsil]] və digər ictimai xidmətlərə dövlət sərmayesinin tərəfdarıdırlar.<ref>{{cite news|last1=Braun|first1=Stefan|title=Europarat sieht Türkei auf dem Weg in die Autokratie|url=http://www.sueddeutsche.de/politik/erdoan-autokratie-tendenz-in-tuerkei-1.3399343|publisher=Süddeutsche Zeitung|access-date=3 mart 2017|language=de|newspaper=Sueddeutsche.de|date=28 fevral 2017}}</ref><ref>{{cite news|title=EU: Bericht: Europarat sieht Türkei auf dem Weg in die Autokratie|url=http://www.zeit.de/news/2017-03/01/eu-bericht-europarat-sieht-tuerkei-auf-dem-weg-in-die-autokratie-01004203|newspaper=Die Zeit|access-date=3 mart 2017|date=1 mart 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170304035323/http://www.zeit.de/news/2017-03/01/eu-bericht-europarat-sieht-tuerkei-auf-dem-weg-in-die-autokratie-01004203|archive-date=4 mart 2017|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|title=Türkei: Europarat warnt vor drohender Autokratie|url=https://www.tagesschau.de/ausland/tuerkei-yuecel-105.html|publisher=Tagesschau|access-date=3 mart 2017|language=de-DE}}</ref> 1980-ci illərdən bəri ölkədə gəlir bərabərsizliyinin və sinif ayrıseçkiliyinin artması, nəzəri olaraq səlahiyyət, ictimai həmrəylik və sosial ədalət öhdəliyini dəstəkləyən, lakin praktikada mübahisələrə səbəb olan İslam populizminə səbəb olmuşdur.<ref>{{cite news|title=The Latest: Turkey releases official referendum results|url=https://www.washingtonpost.com/world/europe/the-latest-turkey-releases-official-referendum-results/2017/04/27/d1239790-2b74-11e7-9081-f5405f56d3e4_story.html|newspaper=Washington Post|access-date=2 May 2017}}</ref><ref>{{cite web|title=Turkey referendum: Erdogan declares victory|url=http://edition.cnn.com/2017/04/16/europe/turkey-referendum-results-erdogan/|publisher=CNN|access-date=2 May 2017}}</ref><ref name="euronewsreferendum">{{cite web|title=Turkish constitutional referendum: TRexit from parliamentary democracy?|url=http://www.euronews.com/2017/03/13/view-turkish-constitutional-referendum-trexit-from-parliamentary-democracy|website=euronews.com|access-date=14 mart 2017}}</ref><ref name="independent.co.ukx">{{cite web|title=Turkey constitutional changes: what are they, how did they come about and how are they different?|url=https://www.independent.co.uk/news/world/europe/turkey-president-recep-tayyip-erdogan-referendum-constitutional-reform-a7539286.html|website=independent.co.uk|access-date=28 mart 2017|date=21 yanvar 2017}}</ref>


=== İnsan haqqları ===
=== İnsan haqqları ===
Sətir 175: Sətir 175:
| izah2 = 21-ci İstabul ləyaqət yürüyüşü çərçivəsində [[LGBT]] plakatları
| izah2 = 21-ci İstabul ləyaqət yürüyüşü çərçivəsində [[LGBT]] plakatları
}}
}}
Türkiyədə insan haqqları, beynəlxalq mühitdə qınanlımış və müxtəlif müzakirələrin əsas mövzusu olmuşdur. [[1998]]—[[2008]] illəri arasında [[Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi]] tərəfindən xüsusilə azad yaşamaq hüququ olmaqla ümumi insan haqları pozuntuları və azadlıq pozuntuları səbəbiylə Türkiyə əleyhinə 1.600 qərar alınmışdır.<ref>{{cite web|url=http://www.europarl.europa.eu/en/pressroom/content/20101025IPR90072|title=Human rights in Turkey: still a long way to go to meet accession criteria|publisher=European Parliament Human Rights committee|date=26 oktyabr 2010|access-date=9 fevral 2013}}</ref> [[Kürdlər|Kürd]], [[qadın]], [[LGBT]] hüquqları və [[mətbuat azadlığı]] kimi digər məsələlər də böyük mübahisələrə səbəb olmuşdur.<ref name="ETCHR1">{{cite news|title=European Court of Human Rights: Turkey Ranks First in Violations in between 1959–2011|url=http://bianet.org/english/human-rights/138337-turkey-ranks-first-in-violations-in-between-1959-2011|accessdate=29 dekabr 2015|work=Bianet – Bagimsiz Iletisim Agi}}</ref><ref name="AnnualETCHR">{{cite journal|title=Annual report|date=2014|issue=The European Court of Human Rights|url=http://echr.coe.int/Documents/Annual_Report_2014_ENG.pdf|accessdate=29 dekabr 2015}}</ref><ref>{{cite book|last1=McKiernan|first1=Kevin|title=The Kurds: A People in Search of Their Homeland|date=2006|publisher=St. Martin's Press|location=New York|isbn=978-0-312-32546-6|page=[https://archive.org/details/kurdspeopleinsea00mcki/page/130 130]|edition=1st|url=https://archive.org/details/kurdspeopleinsea00mcki|url-access=registration}}</ref><ref>{{cite book|last1=Neuberger|first1=Benyamin|editor1-last=Bengio|editor1-first=Ofra|title=Kurdish Awakening: Nation Building in a Fragmented Homeland|date=2014|publisher=Univ of Texas Press|location=[S.l.]|isbn=978-0-292-75813-1|page=27 |url=https://books.google.com/books?id=caCDBAAAQBAJ}}</ref> Son zamanlarda Türkiyədə qeydə alınan insan haqqları pozuntuları, [[Avropa İttifaqı|Avropa Birliyi]] üzvlüyünə bir maneə olaraq qalmağa davam edir.<ref>{{cite book|last1=Eder|first1=Mine|editor1-last=Lust|editor1-first=Ellen|title=The Middle East|date=2016|publisher=CQ Press|isbn=978-1-5063-2930-7|edition=14|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Q_nlCgAAQBAJ|chapter=Turkey|quote=The Turkish military responded with a ferocious counterinsurgency campaign that led to the deaths of nearly 40,000 people, most of them Turkish Kurdish civilians, and the displacement of more than three million Kurds from southeastern Turkey.}}</ref><ref name=amnesty1>{{cite web |title=Damning evidence of war crimes by Turkish forces and allies in Syria |url=https://www.amnesty.org/en/latest/news/2019/10/syria-damning-evidence-of-war-crimes-and-other-violations-by-turkish-forces-and-their-allies/ |website=Amnesty International |date=18 oktyabr 2019}}</ref>
Türkiyədə insan haqqları, beynəlxalq mühitdə qınanlımış və müxtəlif müzakirələrin əsas mövzusu olmuşdur. 1998–2008 illəri arasında [[Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi]] tərəfindən xüsusilə azad yaşamaq hüququ olmaqla ümumi insan haqları pozuntuları və azadlıq pozuntuları səbəbiylə Türkiyə əleyhinə 1.600 qərar alınmışdır.<ref>{{cite web|url=http://www.europarl.europa.eu/en/pressroom/content/20101025IPR90072|title=Human rights in Turkey: still a long way to go to meet accession criteria|publisher=European Parliament Human Rights committee|date=26 oktyabr 2010|access-date=9 fevral 2013}}</ref> [[Kürdlər|Kürd]], [[qadın]], [[LGBT]] hüquqları və [[mətbuat azadlığı]] kimi digər məsələlər də böyük mübahisələrə səbəb olmuşdur.<ref name="ETCHR1">{{cite news|title=European Court of Human Rights: Turkey Ranks First in Violations in between 1959–2011|url=http://bianet.org/english/human-rights/138337-turkey-ranks-first-in-violations-in-between-1959-2011|accessdate=29 dekabr 2015|work=Bianet – Bagimsiz Iletisim Agi}}</ref><ref name="AnnualETCHR">{{cite journal|title=Annual report|date=2014|issue=The European Court of Human Rights|url=http://echr.coe.int/Documents/Annual_Report_2014_ENG.pdf|accessdate=29 dekabr 2015}}</ref><ref>{{cite book|last1=McKiernan|first1=Kevin|title=The Kurds: A People in Search of Their Homeland|date=2006|publisher=St. Martin's Press|location=New York|isbn=978-0-312-32546-6|page=[https://archive.org/details/kurdspeopleinsea00mcki/page/130 130]|edition=1st|url=https://archive.org/details/kurdspeopleinsea00mcki|url-access=registration}}</ref><ref>{{cite book|last1=Neuberger|first1=Benyamin|editor1-last=Bengio|editor1-first=Ofra|title=Kurdish Awakening: Nation Building in a Fragmented Homeland|date=2014|publisher=Univ of Texas Press|location=[S.l.]|isbn=978-0-292-75813-1|page=27 |url=https://books.google.com/books?id=caCDBAAAQBAJ}}</ref> Son zamanlarda Türkiyədə qeydə alınan insan haqqları pozuntuları, [[Avropa İttifaqı|Avropa Birliyi]] üzvlüyünə bir maneə olaraq qalmağa davam edir.<ref>{{cite book|last1=Eder|first1=Mine|editor1-last=Lust|editor1-first=Ellen|title=The Middle East|date=2016|publisher=CQ Press|isbn=978-1-5063-2930-7|edition=14|chapter-url=https://books.google.com/books?id=Q_nlCgAAQBAJ|chapter=Turkey|quote=The Turkish military responded with a ferocious counterinsurgency campaign that led to the deaths of nearly 40,000 people, most of them Turkish Kurdish civilians, and the displacement of more than three million Kurds from southeastern Turkey.}}</ref><ref name=amnesty1>{{cite web |title=Damning evidence of war crimes by Turkish forces and allies in Syria |url=https://www.amnesty.org/en/latest/news/2019/10/syria-damning-evidence-of-war-crimes-and-other-violations-by-turkish-forces-and-their-allies/ |website=Amnesty International |date=18 oktyabr 2019}}</ref>
[[Şəkil:2013 Taksim Gezi Park protests, Fox TV broadcast van at Taksim Square on 4th June 2013.JPG|left|thumb|199x199px|[[2013-cü il Gəzi parkı etirazları|Gəzi parkı etirazları]] zamanı zərər verilmiş [[Fox (Türkiyə)|FOX]] yayım avtomobili]]
[[Şəkil:2013 Taksim Gezi Park protests, Fox TV broadcast van at Taksim Square on 4th June 2013.JPG|left|thumb|199x199px|[[2013-cü il Gəzi parkı etirazları|Gəzi parkı etirazları]] zamanı zərər verilmiş [[Fox (Türkiyə)|FOX]] yayım avtomobili]]
[[Jurnalistləri Müdafiə Komitəsi]]ndən verilən məlumata görə, illərdir ölkəni idarə edən [[Ədalət və İnkişaf Partiyası|AKP]] hökuməti dünyada mətbuat azadlığı baxımından ən böyük təzyiqlərdən birini tətbiq edir.<ref>{{cite book|last=Zürcher|first=Erik J.|title=Turkey A Modern History, Revised Edition|url=https://books.google.com/books?id=qaC24BFy4JQC&pg=PA263|year=2004|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-1-85043-399-6|page=263}}</ref> Ölkədəki bir çox jurnalist [[ergenekon]], [[Balyuzak yarımadası|balyoz]] kimi müxtəlif iddialar və [[2016]]-cı ildə baş vermiş [[Türkiyədə dövlət çevrilişinə cəhd (2016)|çevriliş cəhdindən]] sonra aparılan təmizlik çərçivəsində "terrorizm" və "dövlət əleyhinə fəaliyyət" ittihamları ilə həbs olunmuşdur.<ref>{{cite news|title=Lice'nin Fis köyünde PKK'nın kuruluşunu kutladılar|url=http://www.milliyet.com.tr/lice-nin-fis-ilcesinde-pkk-nin-gundem-1975981/|accessdate=2 iyul 2015|work=Hürriyet Daily News|date=27 noyabr 2014}}</ref><ref>"[https://www.reuters.com/article/us-turkey-security-newspaper/turkish-court-orders-release-of-journalists-during-their-trial-idUSKCN1GL2OR Turkish court orders release of journalists during their trial]". Reuters. 9 mart 2018.</ref> Jurnalistlərə qarşı "türkçülüyü alçaltmaq" və "məhkəmə sisteminə təsir göstərmək" ittihamları ilə müxtəlif iddialar irəli sürülmüş və hökumətin mətbuatda özünütənzərəni gizlətdiyi iddia edilmişdir.<ref>{{cite book|last1=White|first1=Paul|title=The PKK: Coming Down from the Mountains|date=2015|publisher=Zed Books Ltd.|isbn=978-1-78360-040-3|url=https://books.google.com/?id=5hBkDgAAQBAJ&pg=PT79&lpg=PT79&dq=PKK+autonomy+and#v=onepage&q=PKK%20autonomy%20and&f=false|accessdate=24 iyul 2017|language=en}}</ref><ref>{{cite book|last1=Stanton|first1=Jessica A.|title=Violence and Restraint in Civil War: Civilian Targeting in the Shadow of International Law|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-06910-7|page=217|url=https://books.google.com/?id=1NX4DAAAQBAJ&pg=PA217&lpg=PA217&dq=PKK+demands+autonomy#v=onepage&q=PKK%20demands%20autonomy&f=false|accessdate=24 iyul 2017|language=en}}</ref><ref>{{cite news|last1=France-Presse|first1=Agence|title=Turkish lecturer to be put on trial for posing exam question on PKK leader|url=https://www.theguardian.com/world/2016/feb/03/turkish-lecturer-to-be-put-on-trial-for-posing-exam-question-on-pkk-leader|accessdate=24 iyul 2017|work=The Guardian|date=2 fevral 2016}}</ref><ref>{{cite news|title=Ever closer to independence|url=https://www.economist.com/news/international/21644167-iraqs-kurds-are-independent-all-name-they-must-play-their-cards-cleverly-if-they|accessdate=24 iyul 2017|work=The Economist}}</ref> [[2013]]-ci ildə [[Jurnalistləri Qoruma Komitəsi]], Türkiyədə 211 jurnalistin həbs olunduğunu hesabat edərək ölkənin bu rəqəmlə ən çox jurnalist həbs edən ölkə sıralamasında [[İran]], [[Eritreya]] və [[Çin Xalq Respublikası|Çin]]i keçərək üst hissələrə yerləşdirdiyini bildirmişdir.<ref name="ETCHR1">{{cite news|title=European Court of Human Rights: Turkey Ranks First in Violations in between 1959–2011|url=http://bianet.org/english/human-rights/138337-turkey-ranks-first-in-violations-in-between-1959-2011|accessdate=29 dekabr 2015|work=Bianet – Bagimsiz Iletisim Agi}}</ref><ref name="AnnualETCHR">{{cite journal|title=Annual report|date=2014|issue=The European Court of Human Rights|url=http://echr.coe.int/Documents/Annual_Report_2014_ENG.pdf|accessdate=29 dekabr 2015}}</ref> Digər tərəfdən [[Freemuse]], doqquz musiqiçinin əsərlərinə görə həbs olunduğunu və musiqiçilərin həbsi baxımından ölkənin [[Rusiya]] və [[Çin Xalq Respublikası|Çin]]dən sonra üçüncü sırada olduğunu müəyyən etmişdir.<ref name="hum1">{{cite journal|title=The European Court of Human Rights: Case of Benzer and others v. Turkey|date=24 mart 2014|issue=Procedure|page=3|url=http://hudoc.echr.coe.int/app/conversion/pdf/?library=ECHR&id=001-128036&filename=001-128036.pdf}}</ref><ref name="tort1">{{cite journal|title=The prohibition of torture|date=2003|issue=Torturing|pages=11, 13|url=http://www.echr.coe.int/LibraryDocs/HR%20handbooks/handbook06_en.pdf|accessdate=29 dekabr 2015}}</ref><ref>{{cite book|title=Human Rights Watch|publisher=Human Rights Watch|page=[https://archive.org/details/humanrightswatch00huma_0/page/7 7]|url=https://archive.org/details/humanrightswatch00huma_0|url-access=registration|year=1998}}</ref> Köhnə [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] [[ABŞ Dövlət Departamenti|Dövlət Departamenti]] spikeri [[Filip Krouley]], "Türkiyədə jurnalistlərə qarşı təhdid ehtiva edən meyllər haqqında böyük narahatlıqlarının olduğunu" bildirmişdir.<ref>{{cite book|last1=Gunes|first1=Cengiz|last2=Zeydanlioğlu|first2=Welat|title=The Kurdish question in Turkey : new perspectives on violence, representation, and reconciliation|date=2014|publisher=Taylor and Francis|location=Hoboken, NJ|isbn=978-1-135-14063-2|page=98 |url=https://books.google.com/books?id=UVn7AAAAQBAJ}}</ref><ref>{{Cite journal|url=http://www.echr.coe.int/Documents/FS_Police_arrest_ENG.pdf|title=Police arrest and assistance of a lawyer}}</ref><ref>{{cite news|title=Justice Comes from European Court for a Kurdish Journalist|url=http://www.khrp.org/khrp-news/news-archive/2000-news/189-justice-comes-from-european-court-for-a-murdered-kurdish-journalist.html |accessdate=1 yanvar 2016}}</ref> Türkiyə, [[Freedom House]] tərəfindən "Qismən azad" sinfində qiymətləndirilmişdir.<ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-turkey-security/turkey-orders-70-army-officers-detained-over-gulen-links-cnn-turk-idUSKBN1H50QN |title=Turkey orders 70 army officers detained over Gulen links – CNN Turk |agency=Reuters|date=29 mart 2018}}</ref><ref>{{cite news |title=Turkey arrests German for spreading Kurdish propaganda: Anadolu |url=https://www.reuters.com/article/us-germany-turkey-security/turkey-arrests-german-for-spreading-kurdish-propaganda-anadolu-idUSKBN1KF2ZX |agency=Reuters |date=25 iyul 2018}}</ref> [[2016]]-cı ilin [[iyun]]unda [[Avropa Şurası Parlament Assambleyası]]nın, "Türkiyədə Demokratik İdarələrin fəaliyyəti" layihəsi çərçivəsində ölkədə araşdırmalar aparılmış və bir çox demokratik təşkilatların fəaliyyəti barədə ciddi şübhələr olduğunu irəli sürmüşdür.<ref name="tfsoa">{{cite web |last1=Trew |first1=Bel |title=Turkey faces scrutiny over alleged use of chemical weapons on children in Syria |url=https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/syria-turkey-ceasefire-war-crimes-middle-east-a9161586.html |website=The Independent |date=18 oktyabr 2019}}</ref><ref name="taowc">{{cite web |last1=Haddad |first1=Tareq |title=Turkey accused of war crimes after suspected white phosphorus use against civilian Kurds in Syria |url=https://www.newsweek.com/turkey-accused-war-crimes-suspected-white-phosphorous-chemical-weapons-use-against-kurds-syria-1466248 |website=Newsweek |date=18 oktyabr 2019}}</ref><ref name="TRT-World-07-11-2019">{{cite web|url=https://www.trtworld.com/turkey/chemical-weapons-watchdog-turkey-did-not-use-white-phosphorus-in-syria-31204|title=Chemical weapons watchdog: Turkey did not use white phosphorus in Syria|publisher=TRT World|date=7 noyabr 2019}}</ref>
[[Jurnalistləri Müdafiə Komitəsi]]ndən verilən məlumata görə, illərdir ölkəni idarə edən [[Ədalət və İnkişaf Partiyası|AKP]] hökuməti dünyada mətbuat azadlığı baxımından ən böyük təzyiqlərdən birini tətbiq edir.<ref>{{cite book|last=Zürcher|first=Erik J.|title=Turkey A Modern History, Revised Edition|url=https://books.google.com/books?id=qaC24BFy4JQC&pg=PA263|year=2004|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-1-85043-399-6|page=263}}</ref> Ölkədəki bir çox jurnalist [[ergenekon]], [[Balyuzak yarımadası|balyoz]] kimi müxtəlif iddialar və 2016-cı ildə baş vermiş [[Türkiyədə dövlət çevrilişinə cəhd (2016)|çevriliş cəhdindən]] sonra aparılan təmizlik çərçivəsində "terrorizm" və "dövlət əleyhinə fəaliyyət" ittihamları ilə həbs olunmuşdur.<ref>{{cite news|title=Lice'nin Fis köyünde PKK'nın kuruluşunu kutladılar|url=http://www.milliyet.com.tr/lice-nin-fis-ilcesinde-pkk-nin-gundem-1975981/|accessdate=2 iyul 2015|work=Hürriyet Daily News|date=27 noyabr 2014}}</ref><ref>"[https://www.reuters.com/article/us-turkey-security-newspaper/turkish-court-orders-release-of-journalists-during-their-trial-idUSKCN1GL2OR Turkish court orders release of journalists during their trial]". Reuters. 9 mart 2018.</ref> Jurnalistlərə qarşı "türkçülüyü alçaltmaq" və "məhkəmə sisteminə təsir göstərmək" ittihamları ilə müxtəlif iddialar irəli sürülmüş və hökumətin mətbuatda özünütənzərəni gizlətdiyi iddia edilmişdir.<ref>{{cite book|last1=White|first1=Paul|title=The PKK: Coming Down from the Mountains|date=2015|publisher=Zed Books Ltd.|isbn=978-1-78360-040-3|url=https://books.google.com/?id=5hBkDgAAQBAJ&pg=PT79&lpg=PT79&dq=PKK+autonomy+and#v=onepage&q=PKK%20autonomy%20and&f=false|accessdate=24 iyul 2017|language=en}}</ref><ref>{{cite book|last1=Stanton|first1=Jessica A.|title=Violence and Restraint in Civil War: Civilian Targeting in the Shadow of International Law|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-06910-7|page=217|url=https://books.google.com/?id=1NX4DAAAQBAJ&pg=PA217&lpg=PA217&dq=PKK+demands+autonomy#v=onepage&q=PKK%20demands%20autonomy&f=false|accessdate=24 iyul 2017|language=en}}</ref><ref>{{cite news|last1=France-Presse|first1=Agence|title=Turkish lecturer to be put on trial for posing exam question on PKK leader|url=https://www.theguardian.com/world/2016/feb/03/turkish-lecturer-to-be-put-on-trial-for-posing-exam-question-on-pkk-leader|accessdate=24 iyul 2017|work=The Guardian|date=2 fevral 2016}}</ref><ref>{{cite news|title=Ever closer to independence|url=https://www.economist.com/news/international/21644167-iraqs-kurds-are-independent-all-name-they-must-play-their-cards-cleverly-if-they|accessdate=24 iyul 2017|work=The Economist}}</ref> 2013-ci ildə [[Jurnalistləri Qoruma Komitəsi]], Türkiyədə 211 jurnalistin həbs olunduğunu hesabat edərək ölkənin bu rəqəmlə ən çox jurnalist həbs edən ölkə sıralamasında [[İran]], [[Eritreya]] və [[Çin Xalq Respublikası|Çin]]i keçərək üst hissələrə yerləşdirdiyini bildirmişdir.<ref name="ETCHR1">{{cite news|title=European Court of Human Rights: Turkey Ranks First in Violations in between 1959–2011|url=http://bianet.org/english/human-rights/138337-turkey-ranks-first-in-violations-in-between-1959-2011|accessdate=29 dekabr 2015|work=Bianet – Bagimsiz Iletisim Agi}}</ref><ref name="AnnualETCHR">{{cite journal|title=Annual report|date=2014|issue=The European Court of Human Rights|url=http://echr.coe.int/Documents/Annual_Report_2014_ENG.pdf|accessdate=29 dekabr 2015}}</ref> Digər tərəfdən [[Freemuse]], doqquz musiqiçinin əsərlərinə görə həbs olunduğunu və musiqiçilərin həbsi baxımından ölkənin [[Rusiya]] və [[Çin Xalq Respublikası|Çin]]dən sonra üçüncü sırada olduğunu müəyyən etmişdir.<ref name="hum1">{{cite journal|title=The European Court of Human Rights: Case of Benzer and others v. Turkey|date=24 mart 2014|issue=Procedure|page=3|url=http://hudoc.echr.coe.int/app/conversion/pdf/?library=ECHR&id=001-128036&filename=001-128036.pdf}}</ref><ref name="tort1">{{cite journal|title=The prohibition of torture|date=2003|issue=Torturing|pages=11, 13|url=http://www.echr.coe.int/LibraryDocs/HR%20handbooks/handbook06_en.pdf|accessdate=29 dekabr 2015}}</ref><ref>{{cite book|title=Human Rights Watch|publisher=Human Rights Watch|page=[https://archive.org/details/humanrightswatch00huma_0/page/7 7]|url=https://archive.org/details/humanrightswatch00huma_0|url-access=registration|year=1998}}</ref> Köhnə [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] [[ABŞ Dövlət Departamenti|Dövlət Departamenti]] spikeri [[Filip Krouley]], "Türkiyədə jurnalistlərə qarşı təhdid ehtiva edən meyllər haqqında böyük narahatlıqlarının olduğunu" bildirmişdir.<ref>{{cite book|last1=Gunes|first1=Cengiz|last2=Zeydanlioğlu|first2=Welat|title=The Kurdish question in Turkey : new perspectives on violence, representation, and reconciliation|date=2014|publisher=Taylor and Francis|location=Hoboken, NJ|isbn=978-1-135-14063-2|page=98 |url=https://books.google.com/books?id=UVn7AAAAQBAJ}}</ref><ref>{{Cite journal|url=http://www.echr.coe.int/Documents/FS_Police_arrest_ENG.pdf|title=Police arrest and assistance of a lawyer}}</ref><ref>{{cite news|title=Justice Comes from European Court for a Kurdish Journalist|url=http://www.khrp.org/khrp-news/news-archive/2000-news/189-justice-comes-from-european-court-for-a-murdered-kurdish-journalist.html |accessdate=1 yanvar 2016}}</ref> Türkiyə, [[Freedom House]] tərəfindən "Qismən azad" sinfində qiymətləndirilmişdir.<ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-turkey-security/turkey-orders-70-army-officers-detained-over-gulen-links-cnn-turk-idUSKBN1H50QN |title=Turkey orders 70 army officers detained over Gulen links – CNN Turk |agency=Reuters|date=29 mart 2018}}</ref><ref>{{cite news |title=Turkey arrests German for spreading Kurdish propaganda: Anadolu |url=https://www.reuters.com/article/us-germany-turkey-security/turkey-arrests-german-for-spreading-kurdish-propaganda-anadolu-idUSKBN1KF2ZX |agency=Reuters |date=25 iyul 2018}}</ref> 2016-cı ilin iyununda [[Avropa Şurası Parlament Assambleyası]]nın, "Türkiyədə Demokratik İdarələrin fəaliyyəti" layihəsi çərçivəsində ölkədə araşdırmalar aparılmış və bir çox demokratik təşkilatların fəaliyyəti barədə ciddi şübhələr olduğunu irəli sürmüşdür.<ref name="tfsoa">{{cite web |last1=Trew |first1=Bel |title=Turkey faces scrutiny over alleged use of chemical weapons on children in Syria |url=https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/syria-turkey-ceasefire-war-crimes-middle-east-a9161586.html |website=The Independent |date=18 oktyabr 2019}}</ref><ref name="taowc">{{cite web |last1=Haddad |first1=Tareq |title=Turkey accused of war crimes after suspected white phosphorus use against civilian Kurds in Syria |url=https://www.newsweek.com/turkey-accused-war-crimes-suspected-white-phosphorous-chemical-weapons-use-against-kurds-syria-1466248 |website=Newsweek |date=18 oktyabr 2019}}</ref><ref name="TRT-World-07-11-2019">{{cite web|url=https://www.trtworld.com/turkey/chemical-weapons-watchdog-turkey-did-not-use-white-phosphorus-in-syria-31204|title=Chemical weapons watchdog: Turkey did not use white phosphorus in Syria|publisher=TRT World|date=7 noyabr 2019}}</ref>


=== Hüquq ===
=== Hüquq ===
Sətir 185: Sətir 185:
Türkiyə hüquq sisteminin böyük bir hissəsi [[Avropa]]<nowiki/>dan əsinlənmişdir. Öhdəliklər Məcəlləsi və Türkiyə Mülki Məcəlləsi, [[İsveçrə]] hüquq sisteminin [[Türkiyə mədəniyyəti|türk mədəniyyəti]]nə uyğunlaşdırılması ilə hazırlanmışdır. İnzibati Hüquq qaydaları [[Fransa]]dakı eyniadlı sistemə, Cinayət Məcəlləsi isə [[İtaliya]] məhkəmə sisteminə əsaslanmışdır.<ref name=mymerhaba.com>{{cite web|title=Turkish Legal System|url=http://www.mymerhaba.com/Turkish-Legal-System-in-Turkey-213.html|website=mymerhaba.com/|access-date=14 avqust 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140922212352/http://www.mymerhaba.com/Turkish-Legal-System-in-Turkey-213.html|archive-date=22 sentyabr 2014|url-status=dead}}</ref> Türkiyədə [[güclər ayrılığı]] prinsipi mənimsənilmişdir. Bu prinsipə uyğun olaraq məhkəmə sistemindən yalnız Türk millətinə fəaliyyət göstərən müstəqil məhkəmələr istifadə edə bilər.<ref>{{cite web |title=Türk Hukuku'nun Gelişim Sürecinde Hukuk Sistemleri Kılavuz Olmalı |url=http://panorama.khas.edu.tr/turk-hukukunun-gelisim-surecinde-hukuk-sistemleri-kilavuz-olmali-236 |website=panorama.khas.edu.tr |accessdate=16 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |last1=Ulusoy |first1=Erol |title=Modern Türk Hukunun Oluşumu ve Gelişimi Tarihçesi |url=http://archiv.jura.uni-saarland.de/turkish/Ulusoy.html |website=archiv.jura.uni-saarland.de |publisher=Rechtsanwalt und Dozent an der Universität Marmara in Istanbul (Lehrbeauftragter der Universität Bielefeld) |accessdate=16 may 2020}}</ref> Məhkəmələrin müstəqilliyi və quruluşu, hakim və prokurorların səlahiyyət müddəti ərzində təhlükəsizliklərinin təmin edilməsi, hakim və prokurorların vəzifələri, hərbi məhkəmələr və quruluşu, yüksək məhkəmələrin səlahiyyət və vəzifələri [[Türkiyə Konstitusiyası]] tərəfindən müəyyən edilir.<ref name=uhdigm.adalet.gov.tr>{{cite web|title=The Judicial System of Turkey|url=http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/THE_JUDICIAL_SYSTEM_OF_TURKEY_AND_ORGANISATION_OF_THE_MINISTRY_OF_JUSTICE.pdf|website=uhdigm.adalet.gov.tr/|publisher=Ministry of Justice|access-date=14 avqut 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20160303211859/http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/THE_JUDICIAL_SYSTEM_OF_TURKEY_AND_ORGANISATION_OF_THE_MINISTRY_OF_JUSTICE.pdf|archive-date=3 mart 2016|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye'nin Avrupa Birliği Üyeliği ve Türk Hukuk Sistemi |url=https://www.ab.gov.tr/files/Uzmanl%C4%B1k%20Tezleri/osman_duzel.pdf |website=[[Avropa İttifaqı]] |accessdate=16 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |last1=Evrim |first1=Çağdaş |title=Türk aydınlatma haraketinde hukuk anlayışı {{!}} Türkiye'de hukukun laikleşmesi |url=https://www.mevzuatdergisi.com/1999/08a/04.htm |website=www.mevzuatdergisi.com |accessdate=16 may 2020 |language=tr |date=10 avqust 1999}}</ref>
Türkiyə hüquq sisteminin böyük bir hissəsi [[Avropa]]<nowiki/>dan əsinlənmişdir. Öhdəliklər Məcəlləsi və Türkiyə Mülki Məcəlləsi, [[İsveçrə]] hüquq sisteminin [[Türkiyə mədəniyyəti|türk mədəniyyəti]]nə uyğunlaşdırılması ilə hazırlanmışdır. İnzibati Hüquq qaydaları [[Fransa]]dakı eyniadlı sistemə, Cinayət Məcəlləsi isə [[İtaliya]] məhkəmə sisteminə əsaslanmışdır.<ref name=mymerhaba.com>{{cite web|title=Turkish Legal System|url=http://www.mymerhaba.com/Turkish-Legal-System-in-Turkey-213.html|website=mymerhaba.com/|access-date=14 avqust 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140922212352/http://www.mymerhaba.com/Turkish-Legal-System-in-Turkey-213.html|archive-date=22 sentyabr 2014|url-status=dead}}</ref> Türkiyədə [[güclər ayrılığı]] prinsipi mənimsənilmişdir. Bu prinsipə uyğun olaraq məhkəmə sistemindən yalnız Türk millətinə fəaliyyət göstərən müstəqil məhkəmələr istifadə edə bilər.<ref>{{cite web |title=Türk Hukuku'nun Gelişim Sürecinde Hukuk Sistemleri Kılavuz Olmalı |url=http://panorama.khas.edu.tr/turk-hukukunun-gelisim-surecinde-hukuk-sistemleri-kilavuz-olmali-236 |website=panorama.khas.edu.tr |accessdate=16 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |last1=Ulusoy |first1=Erol |title=Modern Türk Hukunun Oluşumu ve Gelişimi Tarihçesi |url=http://archiv.jura.uni-saarland.de/turkish/Ulusoy.html |website=archiv.jura.uni-saarland.de |publisher=Rechtsanwalt und Dozent an der Universität Marmara in Istanbul (Lehrbeauftragter der Universität Bielefeld) |accessdate=16 may 2020}}</ref> Məhkəmələrin müstəqilliyi və quruluşu, hakim və prokurorların səlahiyyət müddəti ərzində təhlükəsizliklərinin təmin edilməsi, hakim və prokurorların vəzifələri, hərbi məhkəmələr və quruluşu, yüksək məhkəmələrin səlahiyyət və vəzifələri [[Türkiyə Konstitusiyası]] tərəfindən müəyyən edilir.<ref name=uhdigm.adalet.gov.tr>{{cite web|title=The Judicial System of Turkey|url=http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/THE_JUDICIAL_SYSTEM_OF_TURKEY_AND_ORGANISATION_OF_THE_MINISTRY_OF_JUSTICE.pdf|website=uhdigm.adalet.gov.tr/|publisher=Ministry of Justice|access-date=14 avqut 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20160303211859/http://www.uhdigm.adalet.gov.tr/THE_JUDICIAL_SYSTEM_OF_TURKEY_AND_ORGANISATION_OF_THE_MINISTRY_OF_JUSTICE.pdf|archive-date=3 mart 2016|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye'nin Avrupa Birliği Üyeliği ve Türk Hukuk Sistemi |url=https://www.ab.gov.tr/files/Uzmanl%C4%B1k%20Tezleri/osman_duzel.pdf |website=[[Avropa İttifaqı]] |accessdate=16 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |last1=Evrim |first1=Çağdaş |title=Türk aydınlatma haraketinde hukuk anlayışı {{!}} Türkiye'de hukukun laikleşmesi |url=https://www.mevzuatdergisi.com/1999/08a/04.htm |website=www.mevzuatdergisi.com |accessdate=16 may 2020 |language=tr |date=10 avqust 1999}}</ref>
[[Şəkil:Mahkeme.jpg|thumb|220x220px|Türkiyədə [[məhkəmə]] salonu]]
[[Şəkil:Mahkeme.jpg|thumb|220x220px|Türkiyədə [[məhkəmə]] salonu]]
[[Türkiyə Konstitusiyası]]<nowiki/>nın 142-ci maddəsinə görə məhkəmələrin quruluşu, vəzifə və səlahiyyətləri sadəcə dövlət tərəfindən idarə oluna bilər.<ref>{{cite web |title=Türkiye Nasıl Bir Hukuk Devletidir? |url=https://m.bianet.org/bianet/siyaset/171435-turkiye-nasil-bir-hukuk-devletidir |website=Bianet |accessdate=16 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Monizm-Düalizm İkileminde Türk Hukuk Sistemi: Uluslararası Hukuka Bakış Üzerine Doktrinel Uzlaşmazlığın Nedenleri ve AB Hukuku Işığında Bir Değerlendirme |url=https://www.lexpera.com.tr/makaleler/monizm-dualizm-ikileminde-turk-hukuk-sistemi-uluslararasi-hukuka-bakis-uzerine-doktrinel |website=LEXPERA |accessdate=16 may 2020 |language=tr}}</ref> Bu və əlaqədar digər konstitusiya maddələri istiqamətində Türkiyədəki məhkəmə sistemi, m''ühakimə məhkəmələri'', ''idarə məhkəmələri'' və ''hərbi məhkəmələr'' olmaqla üç əsas başlıq altında toplanır. Hər başlıqda yüksək səviyyəli məhkəmələr və yüksək hökmlər mövcuddur. Ölkədəki inzibati mübahisələrin həlli üçün ''Mübahisələr Məhkəməsi'' yaradılmışdır.<ref name=uhdigm.adalet.gov.tr /><ref>{{cite web|title=General Directorate of Judicial Records|url=http://www.adlisicil.adalet.gov.tr/resmiistatistik.html#|website=adlisicil.adalet.gov|access-date=25 noyabr 2016}}</ref> Türkiyədə hüquq-mühafizə qüvvələri [[Türkiyə polisi|Ümumi Təhlükəsizlik Müdirliyi]] və [[Jandarma (Türkiyə)|Ümumi Jandarma Komandirliyi]] kimi müxtəlif vahidlərə ayrılmışdır. Bütün bu qüvvələr [[Türkiyə prezidentlərinin siyahısı|Türkiyə Respublikası Prezidenti]]<nowiki/>nə və ya [[Türkiyə Cümhuriyyəti Daxili İşlər Nazirliyi|Daxili İşlər Nazirliyi]]nə bağlı olaraq hərəkət edirlər. [[Türkiyə Cümhuriyyəti Ədliyyə Nazirliyi|Ədliyyə Nazirliyi]] tərəfindən [[1 noyabr]] [[2008]]-ci ildə açıqlanan hesabata görə, Türkiyə həbsxanalarında məhkumların sayı 100.000 nəfəri keçmiş və bu rəqəm [[2000]]-ci ildəkinə nisbətən iki dəfə çox olmuşdur.<ref name="EU2015">{{cite web|url=http://www.ab.gov.tr/files/5%20Ekim/2015_turkey_report.pdf|title=European Commission: Turkey 2015 report|work=European Commission|date=10 noyabr 2015|access-date=6 iyul 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160818052601/http://www.ab.gov.tr/files/5%20Ekim/2015_turkey_report.pdf|archive-date=18 avqust 2016|url-status=dead}}</ref><ref name="EP2016">{{cite web|url=http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//NONSGML+TA+P8-TA-2016-0133+0+DOC+PDF+V0//EN|title=European Parliament resolution of 14 april 2016 on the 2015 report on Turkey|work=European Parliament|date=14 aprel 2016|access-date=6 iyul 2016}}</ref><ref name="TI2016">{{cite web|url=http://www.transparency.org/news/pressrelease/turkeys_institutions_are_failing_to_comply_with_good_governance_principles|title=Turkey's institutions are failing to comply with good governance principles and combat corruption|work=Transparency International|date=7 aprel 2016|access-date=6 iyul 2016}}</ref><ref>{{cite magazine|url=http://europe.newsweek.com/zaman-newspaper-turkey-free-speech-477859|title=As ISIS attacks mount, Turkey steps up its war on free speech|magazine=Newsweek|date=6 iyul 2016|access-date=6 iyul 2016}}</ref>
[[Türkiyə Konstitusiyası]]<nowiki/>nın 142-ci maddəsinə görə məhkəmələrin quruluşu, vəzifə və səlahiyyətləri sadəcə dövlət tərəfindən idarə oluna bilər.<ref>{{cite web |title=Türkiye Nasıl Bir Hukuk Devletidir? |url=https://m.bianet.org/bianet/siyaset/171435-turkiye-nasil-bir-hukuk-devletidir |website=Bianet |accessdate=16 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Monizm-Düalizm İkileminde Türk Hukuk Sistemi: Uluslararası Hukuka Bakış Üzerine Doktrinel Uzlaşmazlığın Nedenleri ve AB Hukuku Işığında Bir Değerlendirme |url=https://www.lexpera.com.tr/makaleler/monizm-dualizm-ikileminde-turk-hukuk-sistemi-uluslararasi-hukuka-bakis-uzerine-doktrinel |website=LEXPERA |accessdate=16 may 2020 |language=tr}}</ref> Bu və əlaqədar digər konstitusiya maddələri istiqamətində Türkiyədəki məhkəmə sistemi, m''ühakimə məhkəmələri'', ''idarə məhkəmələri'' və ''hərbi məhkəmələr'' olmaqla üç əsas başlıq altında toplanır. Hər başlıqda yüksək səviyyəli məhkəmələr və yüksək hökmlər mövcuddur. Ölkədəki inzibati mübahisələrin həlli üçün ''Mübahisələr Məhkəməsi'' yaradılmışdır.<ref name=uhdigm.adalet.gov.tr /><ref>{{cite web|title=General Directorate of Judicial Records|url=http://www.adlisicil.adalet.gov.tr/resmiistatistik.html#|website=adlisicil.adalet.gov|access-date=25 noyabr 2016}}</ref> Türkiyədə hüquq-mühafizə qüvvələri [[Türkiyə polisi|Ümumi Təhlükəsizlik Müdirliyi]] və [[Jandarma (Türkiyə)|Ümumi Jandarma Komandirliyi]] kimi müxtəlif vahidlərə ayrılmışdır. Bütün bu qüvvələr [[Türkiyə prezidentlərinin siyahısı|Türkiyə Respublikası Prezidenti]]<nowiki/>nə və ya [[Türkiyə Cümhuriyyəti Daxili İşlər Nazirliyi|Daxili İşlər Nazirliyi]]nə bağlı olaraq hərəkət edirlər. [[Türkiyə Cümhuriyyəti Ədliyyə Nazirliyi|Ədliyyə Nazirliyi]] tərəfindən 1 noyabr 2008-ci ildə açıqlanan hesabata görə, Türkiyə həbsxanalarında məhkumların sayı 100.000 nəfəri keçmiş və bu rəqəm 2000-ci ildəkinə nisbətən iki dəfə çox olmuşdur.<ref name="EU2015">{{cite web|url=http://www.ab.gov.tr/files/5%20Ekim/2015_turkey_report.pdf|title=European Commission: Turkey 2015 report|work=European Commission|date=10 noyabr 2015|access-date=6 iyul 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160818052601/http://www.ab.gov.tr/files/5%20Ekim/2015_turkey_report.pdf|archive-date=18 avqust 2016|url-status=dead}}</ref><ref name="EP2016">{{cite web|url=http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//NONSGML+TA+P8-TA-2016-0133+0+DOC+PDF+V0//EN|title=European Parliament resolution of 14 april 2016 on the 2015 report on Turkey|work=European Parliament|date=14 aprel 2016|access-date=6 iyul 2016}}</ref><ref name="TI2016">{{cite web|url=http://www.transparency.org/news/pressrelease/turkeys_institutions_are_failing_to_comply_with_good_governance_principles|title=Turkey's institutions are failing to comply with good governance principles and combat corruption|work=Transparency International|date=7 aprel 2016|access-date=6 iyul 2016}}</ref><ref>{{cite magazine|url=http://europe.newsweek.com/zaman-newspaper-turkey-free-speech-477859|title=As ISIS attacks mount, Turkey steps up its war on free speech|magazine=Newsweek|date=6 iyul 2016|access-date=6 iyul 2016}}</ref>


=== Xarici əlaqələr ===
=== Xarici əlaqələr ===
{{əsas|Türkiyə xarici siyasəti}}
{{əsas|Türkiyə xarici siyasəti}}
[[Şəkil:EU and Turkey Locator Map.png|thumb|1963-cü ildən bəri [[Avropa İqtisadi Birliyi|AİB]]-in ortaq üzvü olan və [[1995]]-ci ildə [[Avropa Birliyi Gömrük Birliyi|AB Gömrük Birliyinə]] qatılan Türkiyə, [[2005]]-ci ildə [[Avropa İttifaqı]]na tam üzvlük müzakirələrinə başladı.]]
[[Şəkil:EU and Turkey Locator Map.png|thumb|1963-cü ildən bəri [[Avropa İqtisadi Birliyi|AİB]]-in ortaq üzvü olan və 1995-ci ildə [[Avropa Birliyi Gömrük Birliyi|AB Gömrük Birliyinə]] qatılan Türkiyə, 2005-ci ildə [[Avropa İttifaqı]]na tam üzvlük müzakirələrinə başladı.]]
Türkiyə, [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı]]nın ([[1945]]), [[İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı|OECD]] ([[1961]]), [[İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı]] ([[1969]]), [[Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı|ATƏT]] ([[1973]]), [[İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı|İƏT]] ([[1985]]), [[Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı|QDİƏT]] ([[1992]]), [[D-8]] ([[1997]]) və [[G20|G-20]] ([[1999]]) kimi beynəlxalq təşkilatların qurucu üzvlərindən biridir.<ref name=ministryofforeign3>{{cite web|title=The United Nations Organization and Turkey|url=http://www.mfa.gov.tr/the-united-nations-organization-and-turkey.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 iyun 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140715030146/http://www.mfa.gov.tr/the-united-nations-organization-and-turkey.en.mfa|archive-date=15 iyul 2014|url-status=dead}}</ref><ref name=ministryofforeign1>{{cite web|title=Turkey's Relations with the Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD)|url=http://www.mfa.gov.tr/oecd.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 iyun 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140715010252/http://www.mfa.gov.tr/oecd.en.mfa|archive-date=15 iyul 2014|url-status=dead}}</ref><ref name=ministryofforeign4>{{cite web|title=The Republic of Turkey and The Organization of The Islamic Conference|url=http://www.mfa.gov.tr/the-islamic-conference--_oic_.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 iyun 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140714191159/http://www.mfa.gov.tr/the-islamic-conference--_oic_.en.mfa|archive-date=14 iyul 2014|url-status=dead}}</ref><ref name=ministryofforeign5>{{cite web|title=The Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE)|url=http://www.mfa.gov.tr/turkey-and-the-organization-for-security-and-cooperation-in-europe-osce.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 iyun 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140715012824/http://www.mfa.gov.tr/turkey-and-the-organization-for-security-and-cooperation-in-europe-osce.en.mfa|archive-date=15 iyul 2014|url-status=dead}}</ref><ref name=ministryofforeign6>{{cite web|title=Turkey's relations with the Economic Cooperation Organization (ECO)|url=http://www.mfa.gov.tr/turkey-and-the-economic-cooperation-organization-_eco_.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 iyun 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140516050116/http://www.mfa.gov.tr/turkey-and-the-economic-cooperation-organization-_eco_.en.mfa|archive-date=16 May 2014|url-status=dead}}</ref> [[1951]]—[[1952]], [[1954]]—[[1955]], [[1961]] və [[2009]]—[[2010]]-cu illər arasında [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası|Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Təhlükəsizlik Şurası]]nın müvəqqəti üzvü kimi xidmət etmişdir.<ref name=ministryofforeign7>{{cite web|title=The Black Sea Economic Cooperation Organization (BSEC)|url=http://www.mfa.gov.tr/the-black-sea-economic-cooperation-organization-_bsec_.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 iyun 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140715024106/http://www.mfa.gov.tr/the-black-sea-economic-cooperation-organization-_bsec_.en.mfa|archive-date=15 iyul 2014|url-status=dead}}</ref><ref name=ministryofforeign8>{{cite web|title=D8|url=http://www.mfa.gov.tr/_d-8_.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 iyun 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140715034921/http://www.mfa.gov.tr/_d-8_.en.mfa|archive-date=15 iyul 2014|url-status=dead}}</ref><ref name=ministryofforeign2>{{cite web|title=G-20|url=http://www.mfa.gov.tr/g-20-en.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 iyun 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140715034200/http://www.mfa.gov.tr/g-20-en.en.mfa|archive-date=15 iyul 2014|url-status=dead}}</ref><ref name="Hürriyet UN Security">{{cite web|url=http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=10149253&tarih=2008-10-17|title=Türkiye'nin üyeliği kabul edildi |work=Hürriyet Daily News|date=17 oktyabr 2008|access-date=1 noyabr 2010}}</ref><ref name="AFGTUR">{{Cite web|url=http://english.peopledaily.com.cn/90883/7839137.html|title=SCO accepts Afghanistan as observer, Turkey dialogue partner|publisher=Xinhua|date=7 iyun 2012|access-date=7 iyun 2012}}</ref><ref name=turkeyjoin>{{cite web|url=http://www.mfa.gov.tr/no_-253_-26-september-2013_-press-release-on-turkey_s-membership-to--the-asia-cooperation-dialogue.en.mfa|title=No: 253, 26 sentyabr 2013, Press Release on Turkey's Membership to the Asia Cooperation Dialogue|date=26 sentyabr 2013|access-date=26 oktyabr 2013|publisher=Ministry of Foreign Affairs of Turkey}}</ref> Ənənəvi qərb istiqamətlənməsinə uyğun olaraq, Avropa ilə münasibətlər həmişə Türkiyə xarici siyasətinin mərkəzi olmuşdur. [[1949]]-cu ildə [[Avropa Şurası]]nın üzvü olan ölkə [[1963]]-cü ildə Avropa İqtisadi Birliyi ilə tərəfdaşlıq əlaqələri qurmuşdur. Uzun illər davam edən siyasi danışıqlardan sonra Türkiyə [[1987]]-ci ildə EEC-ə tam üzv olmaq üçün müraciət etmiş, [[1992]]-ci ildə [[Qərbi Avropa Birliyi]]nin ortaq üzvü olmuş, [[1995]]-ci ildə [[Avropa Birliyi Gömrük İttifaqı]]na qoşulmuş, [[2005]]-ci ildə isə [[Avropa İttifaqı|Avropa Birliyi]] ilə tam üzvlük danışıqlarına başlamışdır.<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-30111043|title=Erdogan's 'New Turkey' drifts towards isolation|author=Mark Lowen|publisher=BBC|date=20 noyabr 2014|access-date=22 noyabr 2014|work=BBC News}}</ref><ref>{{cite news |url=http://weekly.ahram.org.eg/News/12392/21/Gulf-allies-and-%E2%80%98Army-of-Conquest%E2%80%99.aspx |title=Gulf allies and 'Army of Conquest' |author=Gareth Porter |newspaper=[[Al-Ahram Weekly]] |date=28 May 2015|author-link=Gareth Porter }}</ref><ref>"[http://www.ibtimes.co.uk/syria-saudi-turkish-alliance-backs-conquest-army-rebels-defeat-bashar-al-assad-1500212 Syria: Saudi-Turkish alliance backs 'Conquest Army' rebels to defeat Bashar al-Assad]". ''[[International Business Times]]''</ref> Türkiyənin [[Kipr böhranı|Kipr problemi]]ndə Avropa Birliyi üzvlərinin əksinə [[Şimali Kipr Türk Respublikası]]nı dəstəkləməsi, Avropa Birliyi ilə əlaqələrini çətinləşdirir və ölkənin birliyə daxil olması üçün üzvlük məlumat prosesində əhəmiyyətli bir maneə olmağa davam edir. Bu gün, Avropa Birliyi üzvlüyü Türkiyə tərəfindən strateji bir hədəf və dövlət siyasəti olaraq qəbul edilir.<ref name="Mardell">{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6170749.stm |title=Turkey's EU membership bid stalls|first=Mark|last=Mardell|authorlink=Mark Mardell|publisher=BBC|access-date=17 dekabr 2006|date=11 dekabr 2006}}</ref>
Türkiyə, [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı]]nın (1945), [[İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı|OECD]] (1961), [[İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı]] (1969), [[Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı|ATƏT]] (1973), [[İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı|İƏT]] (1985), [[Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı|QDİƏT]] (1992), [[D-8]] (1997) və [[G20|G-20]] (1999) kimi beynəlxalq təşkilatların qurucu üzvlərindən biridir.<ref name=ministryofforeign3>{{cite web|title=The United Nations Organization and Turkey|url=http://www.mfa.gov.tr/the-united-nations-organization-and-turkey.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 iyun 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140715030146/http://www.mfa.gov.tr/the-united-nations-organization-and-turkey.en.mfa|archive-date=15 iyul 2014|url-status=dead}}</ref><ref name=ministryofforeign1>{{cite web|title=Turkey's Relations with the Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD)|url=http://www.mfa.gov.tr/oecd.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 iyun 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140715010252/http://www.mfa.gov.tr/oecd.en.mfa|archive-date=15 iyul 2014|url-status=dead}}</ref><ref name=ministryofforeign4>{{cite web|title=The Republic of Turkey and The Organization of The Islamic Conference|url=http://www.mfa.gov.tr/the-islamic-conference--_oic_.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 iyun 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140714191159/http://www.mfa.gov.tr/the-islamic-conference--_oic_.en.mfa|archive-date=14 iyul 2014|url-status=dead}}</ref><ref name=ministryofforeign5>{{cite web|title=The Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE)|url=http://www.mfa.gov.tr/turkey-and-the-organization-for-security-and-cooperation-in-europe-osce.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 iyun 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140715012824/http://www.mfa.gov.tr/turkey-and-the-organization-for-security-and-cooperation-in-europe-osce.en.mfa|archive-date=15 iyul 2014|url-status=dead}}</ref><ref name=ministryofforeign6>{{cite web|title=Turkey's relations with the Economic Cooperation Organization (ECO)|url=http://www.mfa.gov.tr/turkey-and-the-economic-cooperation-organization-_eco_.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 iyun 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140516050116/http://www.mfa.gov.tr/turkey-and-the-economic-cooperation-organization-_eco_.en.mfa|archive-date=16 May 2014|url-status=dead}}</ref> 1951–1952, 1954–1955, 1961 və 2009–2010-cu illər arasında [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası|Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Təhlükəsizlik Şurası]]nın müvəqqəti üzvü kimi xidmət etmişdir.<ref name=ministryofforeign7>{{cite web|title=The Black Sea Economic Cooperation Organization (BSEC)|url=http://www.mfa.gov.tr/the-black-sea-economic-cooperation-organization-_bsec_.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 iyun 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140715024106/http://www.mfa.gov.tr/the-black-sea-economic-cooperation-organization-_bsec_.en.mfa|archive-date=15 iyul 2014|url-status=dead}}</ref><ref name=ministryofforeign8>{{cite web|title=D8|url=http://www.mfa.gov.tr/_d-8_.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 iyun 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140715034921/http://www.mfa.gov.tr/_d-8_.en.mfa|archive-date=15 iyul 2014|url-status=dead}}</ref><ref name=ministryofforeign2>{{cite web|title=G-20|url=http://www.mfa.gov.tr/g-20-en.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 iyun 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140715034200/http://www.mfa.gov.tr/g-20-en.en.mfa|archive-date=15 iyul 2014|url-status=dead}}</ref><ref name="Hürriyet UN Security">{{cite web|url=http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=10149253&tarih=2008-10-17|title=Türkiye'nin üyeliği kabul edildi |work=Hürriyet Daily News|date=17 oktyabr 2008|access-date=1 noyabr 2010}}</ref><ref name="AFGTUR">{{Cite web|url=http://english.peopledaily.com.cn/90883/7839137.html|title=SCO accepts Afghanistan as observer, Turkey dialogue partner|publisher=Xinhua|date=7 iyun 2012|access-date=7 iyun 2012}}</ref><ref name=turkeyjoin>{{cite web|url=http://www.mfa.gov.tr/no_-253_-26-september-2013_-press-release-on-turkey_s-membership-to--the-asia-cooperation-dialogue.en.mfa|title=No: 253, 26 sentyabr 2013, Press Release on Turkey's Membership to the Asia Cooperation Dialogue|date=26 sentyabr 2013|access-date=26 oktyabr 2013|publisher=Ministry of Foreign Affairs of Turkey}}</ref> Ənənəvi qərb istiqamətlənməsinə uyğun olaraq, Avropa ilə münasibətlər həmişə Türkiyə xarici siyasətinin mərkəzi olmuşdur. 1949-cu ildə [[Avropa Şurası]]nın üzvü olan ölkə 1963-cü ildə Avropa İqtisadi Birliyi ilə tərəfdaşlıq əlaqələri qurmuşdur. Uzun illər davam edən siyasi danışıqlardan sonra Türkiyə 1987-ci ildə EEC-ə tam üzv olmaq üçün müraciət etmiş, 1992-ci ildə [[Qərbi Avropa Birliyi]]nin ortaq üzvü olmuş, 1995-ci ildə [[Avropa Birliyi Gömrük İttifaqı]]na qoşulmuş, 2005-ci ildə isə [[Avropa İttifaqı|Avropa Birliyi]] ilə tam üzvlük danışıqlarına başlamışdır.<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-30111043|title=Erdogan's 'New Turkey' drifts towards isolation|author=Mark Lowen|publisher=BBC|date=20 noyabr 2014|access-date=22 noyabr 2014|work=BBC News}}</ref><ref>{{cite news |url=http://weekly.ahram.org.eg/News/12392/21/Gulf-allies-and-%E2%80%98Army-of-Conquest%E2%80%99.aspx |title=Gulf allies and 'Army of Conquest' |author=Gareth Porter |newspaper=[[Al-Ahram Weekly]] |date=28 May 2015|author-link=Gareth Porter }}</ref><ref>"[http://www.ibtimes.co.uk/syria-saudi-turkish-alliance-backs-conquest-army-rebels-defeat-bashar-al-assad-1500212 Syria: Saudi-Turkish alliance backs 'Conquest Army' rebels to defeat Bashar al-Assad]". ''[[International Business Times]]''</ref> Türkiyənin [[Kipr böhranı|Kipr problemi]]ndə Avropa Birliyi üzvlərinin əksinə [[Şimali Kipr Türk Respublikası]]nı dəstəkləməsi, Avropa Birliyi ilə əlaqələrini çətinləşdirir və ölkənin birliyə daxil olması üçün üzvlük məlumat prosesində əhəmiyyətli bir maneə olmağa davam edir. Bu gün, Avropa Birliyi üzvlüyü Türkiyə tərəfindən strateji bir hədəf və dövlət siyasəti olaraq qəbul edilir.<ref name="Mardell">{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6170749.stm |title=Turkey's EU membership bid stalls|first=Mark|last=Mardell|authorlink=Mark Mardell|publisher=BBC|access-date=17 dekabr 2006|date=11 dekabr 2006}}</ref>


Türkiyənin xarici əlaqələrinin bir digər təyin edici ünsürü [[Amerika Birləşmiş Ştatları]]<nowiki/>dır.<ref name=foreignaffairs.com>{{cite journal|title=False Friends. Why the United States Is Getting Tough With Turkey|url=http://www.foreignaffairs.com/articles/140952/michael-j-koplow/false-friends|journal=Foreign Affairs|access-date=6 aprel 2015|date=20 fevral 2014}}</ref><ref name=fas.org>{{cite web|title=Turkey: Background and U.S. Relations|url=https://fas.org/sgp/crs/mideast/R41368.pdf|website=fas.org|access-date=6 aprel 2015}}</ref> [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı]]nın meydana gətirdiyi ortaq təhdid səbəbiylə Türkiyə, [[1952]]-ci ildə [[NATO]]-ya üzv olmuş və [[Soyuq müharibə]] ərzində [[Vaşinqton şəhəri|Vaşinqton]] hökuməti ilə yaxın ikitərəfli əlaqələr qurmuşdur.<ref name="Truman Doctrine">{{Cite book|url={{Google books |plainurl=yes |id=ID4E3Lm8TsgC |page=134 }}|title=Outposts and Allies: U.S. Army Logistics in the Cold War, 1945–1953|last=Huston|first=James A.|publisher=Susquehanna University Press|year=1988|isbn=978-0-941664-84-4|page=134}}</ref> Türkiyə, Avropa Birliyi ilə siyasi danışıqlara başlaması kimi əhəmiyyətli mövzular da daxil olmaq üzrə Amerika Birləşmiş Ştatlarının siyasi, iqtisadi və diplomatik dəstəyindən faydalanmışdır. [[Soyuq müharibə]]<nowiki/>dən sonra Türkiyənin geostrateji əhəmiyyəti, [[Orta Şərq]], [[Qafqaz]] və [[Balkan yarımadası|Balkan]] regionlarına yayılmağa başlamışdır.
Türkiyənin xarici əlaqələrinin bir digər təyin edici ünsürü [[Amerika Birləşmiş Ştatları]]<nowiki/>dır.<ref name=foreignaffairs.com>{{cite journal|title=False Friends. Why the United States Is Getting Tough With Turkey|url=http://www.foreignaffairs.com/articles/140952/michael-j-koplow/false-friends|journal=Foreign Affairs|access-date=6 aprel 2015|date=20 fevral 2014}}</ref><ref name=fas.org>{{cite web|title=Turkey: Background and U.S. Relations|url=https://fas.org/sgp/crs/mideast/R41368.pdf|website=fas.org|access-date=6 aprel 2015}}</ref> [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı]]nın meydana gətirdiyi ortaq təhdid səbəbiylə Türkiyə, 1952-ci ildə [[NATO]]-ya üzv olmuş və [[Soyuq müharibə]] ərzində [[Vaşinqton şəhəri|Vaşinqton]] hökuməti ilə yaxın ikitərəfli əlaqələr qurmuşdur.<ref name="Truman Doctrine">{{Cite book|url={{Google books |plainurl=yes |id=ID4E3Lm8TsgC |page=134 }}|title=Outposts and Allies: U.S. Army Logistics in the Cold War, 1945–1953|last=Huston|first=James A.|publisher=Susquehanna University Press|year=1988|isbn=978-0-941664-84-4|page=134}}</ref> Türkiyə, Avropa Birliyi ilə siyasi danışıqlara başlaması kimi əhəmiyyətli mövzular da daxil olmaq üzrə Amerika Birləşmiş Ştatlarının siyasi, iqtisadi və diplomatik dəstəyindən faydalanmışdır. [[Soyuq müharibə]]<nowiki/>dən sonra Türkiyənin geostrateji əhəmiyyəti, [[Orta Şərq]], [[Qafqaz]] və [[Balkan yarımadası|Balkan]] regionlarına yayılmağa başlamışdır.
[[Şəkil:Stamps of Azerbaijan, 2013-1099.jpg|thumb|[[Azərbaycan]] [[poçt markası]]nda [[Heydər Əliyev]] və [[Süleyman Dəmirəl]], [[2013]]]]
[[Şəkil:Stamps of Azerbaijan, 2013-1099.jpg|thumb|[[Azərbaycan]] [[poçt markası]]nda [[Heydər Əliyev]] və [[Süleyman Dəmirəl]], 2013]]
[[1991]]-ci ildə [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı]]nın dağılmasından sonra [[Türkdilli dövlətlər]] müstəqillik əldə etdilər.<ref name=edoc.hu-berlin.de>{{cite book|last1=Mitrovic|first1=Marija|title=Turkish Foreign Policy towards the Balkans|url=http://edoc.hu-berlin.de/series/getmaseries/2014-10/PDF/10.pdf|website=edoc.hu-berlin.de|access-date=9 avqust 2014|publisher=Humboldt-Universität zu Berlin, Philosophische Fakultät III, Institut für Sozialwissenschaften|date=24 mart 2014}}</ref> Türkiyə, [[Ön Asiya|Ön]] və [[Mərkəzi Asiya|Orta Asiya]]da yerləşən bu respublikalar ilə ikitərəfli əlaqələrini, aralarında olan dərin mədəni və dil əlaqələri səbəbiylə irəlilətmək səyi içərisinə girmişdir.<ref>{{cite web |last1=Ziya Öniş |first1=ŞuhnazYılmaz |title=Turkey-EU-US Triangle in Perspective: Transformation or Continuity? |url=http://istanbul2004.ku.edu.tr/syilmaz/public_html/doc/03.pdf |website=istanbul2004.ku.edu.tr/ |access-date=4 avqust 2014 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140316111719/http://istanbul2004.ku.edu.tr/syilmaz/public_html/doc/03.pdf |archivedate=16 mart 2014 }}</ref><ref name="Bal2004">{{cite book|author=İdris Bal|title=Turkish Foreign Policy in Post Cold War Era|url={{Google books |plainurl=yes |id=vDzjkrTDKjYC |page=269 }} |access-date=15 iyun 2013|year=2004|publisher=Universal-Publishers|isbn=978-1-58112-423-1|page=269}}</ref> Xüsusilə [[Azərbaycan–Türkiyə münasibətləri|Azərbaycan—Türkiyə əlaqələri]], hər iki dövlət üçün də olduqca əhəmiyyətlidir. [[Bakı]]dan [[Ceyhan]]a qədər uzanan [[Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri|Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri]], [[Xəzər dənizi]]ndəki nefti qlobal bazara köçürməyi təmin edir və Türkiyənin xarici siyasətinin əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil edir. [[Azərbaycan]] və [[Ermənistan]] arasında davam edən [[Qarabağ müharibəsi]]ndə [[Azərbaycan]]<nowiki/>ı dəstəkləyən Türkiyə, müharibənin başlanğıc illərindən bu yana [[Ermənistan]] ilə mövcud olan sərhəd qapılarını bağlı tutmuşdur.<ref>{{cite book|last=Elanchenny|first=Susae|title=Breaking the Ice The Role of Civil Society and Media in Turkey-Armenia Relations An Evaluation of the 'Dialogue-Building between Turkey and Armenia' Project|date=2010|publisher=Istanbul Kültür University|location=Istanbul|isbn=978-605-4233-80-9|page=9|url={{Google books |plainurl=yes |id=9chOD205h2YC }} }}</ref> Hal-hazırda, [[Ədalət və İnkişaf Partiyası|Ədalət və İnkişaf partiyası]]nın hakimiyyəti dövrü, Türkiyəni [[Neo-Osmançılıq]] dövrü olaraq adlandırmış və ölkənin siyasi gücü, strateji mövqeyinə bağlı olaraq [[Yaxın Şərq]]də daha da artmışdır. Bu siyasətlər Türkiyə ətrafındakı ərəb ölkələri ilə problemlər yaşamasına gətirib çıxarmışdır. [[Suriyada vətəndaş müharibəsi]]ndən sonra [[Suriya]] ilə, [[Məhəmməd Mürsi]]nin devrilməsindən sonra isə [[Misir]] ilə Türkiyə əlaqələri pozulmuşdur.<ref name=ministryofforeign>{{cite web|title=Turkey's Relations with NATO|url=http://www.mfa.gov.tr/nato.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 iyun 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141022051313/http://www.mfa.gov.tr/nato.en.mfa|archive-date=22 oktyabr 2014|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url= http://www.carnegieendowment.org/publications/index.cfm?fa=view&id=22209|title= Turkey's Middle East Policies: Between Neo-Ottomanism and Kemalism|last=Taşpınar|first=Ömer|access-date=5 iyun 2010|date=sentyabr 2008|publisher=Carnegie Endowment for International Peace}}</ref><ref>{{Cite book|last= Murinson|first=Alexander|title= Turkey's Entente with Israel and Azerbaijan: State Identity and Security in the Middle East and Caucasus (Routledge Studies in Middle Eastern Politics)|publisher=Routledge|date=2009|page=119|isbn=978-0-415-77892-3}}</ref>
1991-ci ildə [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı]]nın dağılmasından sonra [[Türkdilli dövlətlər]] müstəqillik əldə etdilər.<ref name=edoc.hu-berlin.de>{{cite book|last1=Mitrovic|first1=Marija|title=Turkish Foreign Policy towards the Balkans|url=http://edoc.hu-berlin.de/series/getmaseries/2014-10/PDF/10.pdf|website=edoc.hu-berlin.de|access-date=9 avqust 2014|publisher=Humboldt-Universität zu Berlin, Philosophische Fakultät III, Institut für Sozialwissenschaften|date=24 mart 2014}}</ref> Türkiyə, [[Ön Asiya|Ön]] və [[Mərkəzi Asiya|Orta Asiya]]da yerləşən bu respublikalar ilə ikitərəfli əlaqələrini, aralarında olan dərin mədəni və dil əlaqələri səbəbiylə irəlilətmək səyi içərisinə girmişdir.<ref>{{cite web |last1=Ziya Öniş |first1=ŞuhnazYılmaz |title=Turkey-EU-US Triangle in Perspective: Transformation or Continuity? |url=http://istanbul2004.ku.edu.tr/syilmaz/public_html/doc/03.pdf |website=istanbul2004.ku.edu.tr/ |access-date=4 avqust 2014 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140316111719/http://istanbul2004.ku.edu.tr/syilmaz/public_html/doc/03.pdf |archivedate=16 mart 2014 }}</ref><ref name="Bal2004">{{cite book|author=İdris Bal|title=Turkish Foreign Policy in Post Cold War Era|url={{Google books |plainurl=yes |id=vDzjkrTDKjYC |page=269 }} |access-date=15 iyun 2013|year=2004|publisher=Universal-Publishers|isbn=978-1-58112-423-1|page=269}}</ref> Xüsusilə [[Azərbaycan–Türkiyə münasibətləri|Azərbaycan—Türkiyə əlaqələri]], hər iki dövlət üçün də olduqca əhəmiyyətlidir. [[Bakı]]dan [[Ceyhan]]a qədər uzanan [[Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri|Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri]], [[Xəzər dənizi]]ndəki nefti qlobal bazara köçürməyi təmin edir və Türkiyənin xarici siyasətinin əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil edir. [[Azərbaycan]] və [[Ermənistan]] arasında davam edən [[Qarabağ müharibəsi]]ndə [[Azərbaycan]]<nowiki/>ı dəstəkləyən Türkiyə, müharibənin başlanğıc illərindən bu yana [[Ermənistan]] ilə mövcud olan sərhəd qapılarını bağlı tutmuşdur.<ref>{{cite book|last=Elanchenny|first=Susae|title=Breaking the Ice The Role of Civil Society and Media in Turkey-Armenia Relations An Evaluation of the 'Dialogue-Building between Turkey and Armenia' Project|date=2010|publisher=Istanbul Kültür University|location=Istanbul|isbn=978-605-4233-80-9|page=9|url={{Google books |plainurl=yes |id=9chOD205h2YC }} }}</ref> Hal-hazırda, [[Ədalət və İnkişaf Partiyası|Ədalət və İnkişaf partiyası]]nın hakimiyyəti dövrü, Türkiyəni [[Neo-Osmançılıq]] dövrü olaraq adlandırmış və ölkənin siyasi gücü, strateji mövqeyinə bağlı olaraq [[Yaxın Şərq]]də daha da artmışdır. Bu siyasətlər Türkiyə ətrafındakı ərəb ölkələri ilə problemlər yaşamasına gətirib çıxarmışdır. [[Suriyada vətəndaş müharibəsi]]ndən sonra [[Suriya]] ilə, [[Məhəmməd Mürsi]]nin devrilməsindən sonra isə [[Misir]] ilə Türkiyə əlaqələri pozulmuşdur.<ref name=ministryofforeign>{{cite web|title=Turkey's Relations with NATO|url=http://www.mfa.gov.tr/nato.en.mfa|website=mfa.gov.tr|access-date=12 iyun 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141022051313/http://www.mfa.gov.tr/nato.en.mfa|archive-date=22 oktyabr 2014|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url= http://www.carnegieendowment.org/publications/index.cfm?fa=view&id=22209|title= Turkey's Middle East Policies: Between Neo-Ottomanism and Kemalism|last=Taşpınar|first=Ömer|access-date=5 iyun 2010|date=sentyabr 2008|publisher=Carnegie Endowment for International Peace}}</ref><ref>{{Cite book|last= Murinson|first=Alexander|title= Turkey's Entente with Israel and Azerbaijan: State Identity and Security in the Middle East and Caucasus (Routledge Studies in Middle Eastern Politics)|publisher=Routledge|date=2009|page=119|isbn=978-0-415-77892-3}}</ref>


Türkiyə, [[1950]]-ci ildən bu yana [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı|Birləşmiş Millətlər]] və [[NATO]] bünyəsi daxilində beynəlxalq sahədə müxtəlif güclərin qorunmasına köməkçi olmuşdur.<ref>{{cite web|url=http://www.euronews.com/2013/10/04/syria-ratchets-up-tension-with-turkey-warning-it-of-dangers-of-rebel-support/|title=Syria ratchets up tension with Turkey – warning it of dangers of rebel support|date=4 oktyabr 2013|publisher=Euronews}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.businessweek.com/ap/2013-08-16/turkey-egypt-recall-ambassadors |title=Turkey, Egypt recall envoys in wake of violence |date=16 avqust 2013 |publisher=Bloomberg |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130928233432/http://www.businessweek.com/ap/2013-08-16/turkey-egypt-recall-ambassadors |archivedate=28 sentyabr 2013 }}</ref> [[Somali]] və keçmiş [[Yuqoslaviya]]da sülh mühitinin qorunub saxlanmasına dəstək vermiş, [[Körfəz müharibəsi|Birinci Körfəz müharibəsi]]ndə koalisiya qüvvələrini dəstəkləmişdir.<ref>{{cite web|url=http://www.turkishweekly.net/op-ed/3216/on-relations-between-turkey-and-egypt.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20141005012801/http://www.turkishweekly.net/op-ed/3216/on-relations-between-turkey-and-egypt.html|url-status=dead|archive-date=5 oktyabr 2014|title=On Relations between Turkey and Egypt|author=Yaşar Yakış|publisher=Turkish Weekly|date=29 sentyabr 2014|access-date=19 noyabr 2014}}</ref> Bundan əlavə, mövcudluğu mübahisəli olsa da, [[Şimali Kipr Türk Respublikası]]nın ərazisində 36 min ehtiyat əsgərə sahibdir.<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-36639834|title=Israel and Turkey end rift over Gaza flotilla killings|publisher=BBC|date=27 iyun 2016|access-date=27 iyun 2016|work=BBC News}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/2014/10/29/cyprus-energy-turkey-idUSL5N0SO3LK20141029|title=Greece, Egypt, Cyprus urge Turkey to quit gas search off island|newspaper=Reuters|date=29 oktyabr 2014|access-date=19 noyabr 2014}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/2014/11/08/egypt-energy-cyprus-greece-idUSL6N0SY0FW20141108|title=Egypt, Greece, Cyprus pledge to boost energy cooperation|newspaper=Reuters|date=8 noyabr 2014|access-date=19 noyabr 2014}}</ref> [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-ın [[Əfqanıstan]]dakı [[Əfqanıstan müharibəsi (2001-2014)|sabitlik gücü]] [[2001]]-ci ildən bəri [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı|BMT]] rəsmisi və [[NATO]] rəhbərliyi altında Beynəlxalq Təhlükəsizliyə Yardım Qüvvələrinin bir hissəsidir.<ref>{{cite web|url=http://www.mfa.gov.tr/policy-of-zero-problems-with-our-neighbors.en.mfa|title=Policy of Zero Problems with our Neighbors|publisher=Turkish Ministry of Foreign Affairs|access-date=19 noyabr 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141022050726/http://www.mfa.gov.tr/policy-of-zero-problems-with-our-neighbors.en.mfa|archive-date=22 oktyabr 2014|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite magazine|url=https://foreignpolicy.com/2013/08/22/how-turkey-went-from-zero-problems-to-zero-friends/|title=How Turkey Went From 'Zero Problems' to Zero Friends|author=Piotr Zalewsky|magazine=Foreign Policy|date=22 avqust 2013|access-date=19 noyabr 2014}}</ref> [[2003]]-cü ildən bəri Türkiyə, [[Avropa korpusu]]na əsgər personalı təmin edir və Avropa İttifaqının müharibə qruplarında iştirak edir.<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-38449551|title=Syria conflict: Turkey and Russia 'agree ceasefire plan'|publisher=BBC|date=28 dekabr 2016|work=BBC News}}</ref><ref>{{cite web|url=http://edition.cnn.com/2016/12/28/middleeast/syria-ceasefire-russia-turkey/|title=Turkey and Russia agree on draft Syria ceasefire, report says|publisher=CNN|date=28 dekabr 2016}}</ref><ref>{{cite web|url=http://edition.cnn.com/2016/12/29/middleeast/syria-ceasefire-russia-turkey-analysis/|title=How Russia and Turkey brokered peace in Syria – and sidelined the US|publisher=CNN|date=30 dekabr 2016}}</ref>
Türkiyə, 1950-ci ildən bu yana [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı|Birləşmiş Millətlər]] və [[NATO]] bünyəsi daxilində beynəlxalq sahədə müxtəlif güclərin qorunmasına köməkçi olmuşdur.<ref>{{cite web|url=http://www.euronews.com/2013/10/04/syria-ratchets-up-tension-with-turkey-warning-it-of-dangers-of-rebel-support/|title=Syria ratchets up tension with Turkey – warning it of dangers of rebel support|date=4 oktyabr 2013|publisher=Euronews}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.businessweek.com/ap/2013-08-16/turkey-egypt-recall-ambassadors |title=Turkey, Egypt recall envoys in wake of violence |date=16 avqust 2013 |publisher=Bloomberg |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130928233432/http://www.businessweek.com/ap/2013-08-16/turkey-egypt-recall-ambassadors |archivedate=28 sentyabr 2013 }}</ref> [[Somali]] və keçmiş [[Yuqoslaviya]]da sülh mühitinin qorunub saxlanmasına dəstək vermiş, [[Körfəz müharibəsi|Birinci Körfəz müharibəsi]]ndə koalisiya qüvvələrini dəstəkləmişdir.<ref>{{cite web|url=http://www.turkishweekly.net/op-ed/3216/on-relations-between-turkey-and-egypt.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20141005012801/http://www.turkishweekly.net/op-ed/3216/on-relations-between-turkey-and-egypt.html|url-status=dead|archive-date=5 oktyabr 2014|title=On Relations between Turkey and Egypt|author=Yaşar Yakış|publisher=Turkish Weekly|date=29 sentyabr 2014|access-date=19 noyabr 2014}}</ref> Bundan əlavə, mövcudluğu mübahisəli olsa da, [[Şimali Kipr Türk Respublikası]]nın ərazisində 36 min ehtiyat əsgərə sahibdir.<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-36639834|title=Israel and Turkey end rift over Gaza flotilla killings|publisher=BBC|date=27 iyun 2016|access-date=27 iyun 2016|work=BBC News}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/2014/10/29/cyprus-energy-turkey-idUSL5N0SO3LK20141029|title=Greece, Egypt, Cyprus urge Turkey to quit gas search off island|newspaper=Reuters|date=29 oktyabr 2014|access-date=19 noyabr 2014}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/2014/11/08/egypt-energy-cyprus-greece-idUSL6N0SY0FW20141108|title=Egypt, Greece, Cyprus pledge to boost energy cooperation|newspaper=Reuters|date=8 noyabr 2014|access-date=19 noyabr 2014}}</ref> [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-ın [[Əfqanıstan]]dakı [[Əfqanıstan müharibəsi (2001-2014)|sabitlik gücü]] 2001-ci ildən bəri [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı|BMT]] rəsmisi və [[NATO]] rəhbərliyi altında Beynəlxalq Təhlükəsizliyə Yardım Qüvvələrinin bir hissəsidir.<ref>{{cite web|url=http://www.mfa.gov.tr/policy-of-zero-problems-with-our-neighbors.en.mfa|title=Policy of Zero Problems with our Neighbors|publisher=Turkish Ministry of Foreign Affairs|access-date=19 noyabr 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141022050726/http://www.mfa.gov.tr/policy-of-zero-problems-with-our-neighbors.en.mfa|archive-date=22 oktyabr 2014|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite magazine|url=https://foreignpolicy.com/2013/08/22/how-turkey-went-from-zero-problems-to-zero-friends/|title=How Turkey Went From 'Zero Problems' to Zero Friends|author=Piotr Zalewsky|magazine=Foreign Policy|date=22 avqust 2013|access-date=19 noyabr 2014}}</ref> 2003-cü ildən bəri Türkiyə, [[Avropa korpusu]]na əsgər personalı təmin edir və Avropa İttifaqının müharibə qruplarında iştirak edir.<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-38449551|title=Syria conflict: Turkey and Russia 'agree ceasefire plan'|publisher=BBC|date=28 dekabr 2016|work=BBC News}}</ref><ref>{{cite web|url=http://edition.cnn.com/2016/12/28/middleeast/syria-ceasefire-russia-turkey/|title=Turkey and Russia agree on draft Syria ceasefire, report says|publisher=CNN|date=28 dekabr 2016}}</ref><ref>{{cite web|url=http://edition.cnn.com/2016/12/29/middleeast/syria-ceasefire-russia-turkey-analysis/|title=How Russia and Turkey brokered peace in Syria – and sidelined the US|publisher=CNN|date=30 dekabr 2016}}</ref>


=== Ordu ===
=== Ordu ===
{{main|Türkiyə Silahlı Qüvvələri}}
{{main|Türkiyə Silahlı Qüvvələri}}
[[Türkiyə Silahlı Qüvvələri]], [[NATO]] üzvü ölkələr arasında [[ABŞ Silahlı Qüvvələri]]ndən sonra gələn ən böyük ikinci hərbi gücdür və [[2011]] [[NATO]] siyahıyaalmasına görə təxmini 495.000 aktiv hərbçiyə sahibdir.<ref name="TSK_Organisation">{{cite web|url=http://www.tsk.mil.tr/eng/genel_konular/savunmaorganizasyonu.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090218082358/http://www.tsk.mil.tr/eng/genel_konular/savunmaorganizasyonu.htm|archivedate=18 fevral 2009|title=Turkish Armed Forces Defense Organization|author=Türkiyə Respublikası Silahlı Qüvvələri Baş Qərargahı|authorlink=Türkiyə Respublikası Silahlı Qüvvələri Baş Qərargahı|publisher=Turkish Armed Forces|access-date=15 dekabr 2006|year=2006}}</ref> [[Almaniya]], [[Belçika]], [[Niderland]] və [[İtaliya]] ilə birlikdə [[NATO]]-nun nüvə paylaşma siyasətinin bir hissəsi olan beş ölkədən biridir. [[İncirlik Hərbi Hava Bazası]]nda 90 ədəd [[B61|B61 nüvə bombası]]<nowiki/>na sahibdir və bunların da 40-ı [[Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri]] tərəfindən, nüvə qarşıdurması vəziyyətində NATO-dan təsdiq alınması şərti ilə istifadə edilə bilər.<ref name="TSK_Organisation" /><ref name="SavunmaSanayiST-2">{{cite web|url=https://www.savunmasanayist.com/deniz-kuvvetlerinden-tcg-trakya-aciklamasi/|title=Deniz Kuvvetlerinden TCG Trakya açıklaması|author=Anıl Şahin|publisher=SavunmaSanayiST.com|date=14 fevral 2019}}</ref><ref name="DenizHaber1">{{cite web|url=https://www.denizhaber.com/guncel/tcg-trakya-ne-zaman-bitecek-h81915.html|title=TCG Trakya ne zaman bitecek?|author=Ahmet Doğan|publisher=DenizHaber.com|date=9 noyabr 2019}}</ref> [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri]] üç hissədən ibarətdir: [[Türkiyə Quru Qoşunları|Quru Qoşunları]], [[Türk Dəniz Qüvvələri|Hərbi Dəniz Qüvvələri]] və [[Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri|Hərbi Hava Qüvvələri]].<ref name="TSK_Organisation" /><ref>{{cite web|url=http://www.unhcr.org/home/RSDCOI/3c1622484.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061122042609/http://www.unhcr.org/home/RSDCOI/3c1622484.pdf|archivedate=22 noyabr 2006|title=Turkey/Military service|author=United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), Directorate for Movements of Persons, Migration and Consular Affairs – Asylum and Migration Division|authorlink=UNESCO|publisher=UNHCR|access-date=27 dekabr 2006|date=iyul 2001}}</ref> Daxili təhlükəsizlik və hərbi funksiyaları təmin edən [[Jandarma (Türkiyə)|Jandarma]] və [[Türkiyə Sahil Mühafizə Xidməti|Sahil Mühafizəsi]], sülh dövründə [[Türkiyə Cümhuriyyəti Daxili İşlər Nazirliyi|Daxili İşlər Nazirliyi]]nə, müharibə dövründə isə Quru və Dəniz hərbi qüvvələrinə bağlıdır.<ref>{{cite web|url=http://www.ebco-beoc.eu/|title=EBCO: European Bureau for Conscientious Objection|publisher=Ebco-beoc.eu|access-date=4 sentyabr 2010}}</ref> [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri]]nə əmr və rəhbərlik edən ən yüksək səviyyəli quruluş olan [[Türkiyə Respublikası Silahlı Qüvvələri Baş Qərargahı|Baş Qərargah]] rəisi prezident tərəfindən təyin edilir və baş nazir qarşısında cavabdehdir.<ref>{{cite web|title=Financial and Economic Data Relating to NATO Defence|url=http://www.nato.int/nato_static/assets/pdf/pdf_2012_04/20120413_PR_CP_2012_047_rev1.pdf|publisher=NATO|access-date=16 iyun 2013|date=13 aprel 2012}}</ref> Nazirlər Şurası, milli təhlükəsizlik və ölkənin müdafiəsi üçün lazımi silahlı qüvvələrin hazırlanması üçün parlament qarşısında cavabdehdir. Lakin müharibə elan etmə, xarici ölkələrə əsgər göndərilməsi və ya xarici ölkə əsgərlərinin Türkiyəyə gətirilməsinə icazə vermə səlahiyyətləri yalnız [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|məclis]]ə aiddir.<ref name="TSK_Organisation" /><ref>{{cite news|url=http://www.spiegel.de/international/germany/0,1518,618550,00.html|title=Der Spiegel: ''Foreign Minister Wants US Nukes out of Germany'' (10 aprel 2009)|work=Der Spiegel|date=30 mart 2009|access-date=1 noyabr 2010}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.nrdc.org/nuclear/euro/euro_pt1.pdf |title=NRDC: U.S. Nuclear Weapons in Europe |publisher=Natural Resources Defense Council, 2005 |author=Hans M. Kristensen |access-date=1 noyabr 2010 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110101060355/http://www.nrdc.org/nuclear/euro/euro_pt1.pdf |archivedate=1 yanvar 2011 }}</ref> Sağlamlıq problemi olmayan hər bir Türkiyə vətəndaşı üçün təhsili və iş yerindən asılı olaraq üç həftədən bir ilədək müddətli hərbi xidmət keçməsi məcburidir. Türkiyədə [[Vicdanlı etirazçı|vicdani rədd]] tətbiqi yoxdur və əsgərlik yerinə digər alternativ təqdim edilmir. Türk Silahlı Qüvvələrinin [[Albaniya]]da, [[İraq]]da, [[Qətər]]də, və [[Somali]]də xarici hərbi bazaları var.<ref name="LarrabeeLesser94">{{cite book|last=Larrabee|first=F. Stephen|last2=Lesser|first2=Ian O.|title=Turkish foreign policy in an age of uncertainty|year=2003|location=Santa Monica|publisher=Rand Corporation|url=https://archive.org/details/turkishforeignpo00larr|url-access=registration|quote=albania.|isbn=978-0-8330-3404-5|pages=[https://archive.org/details/turkishforeignpo00larr/page/94 94]|ref=harv}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.hurriyetdailynews.com/what-is-turkey-doing-in-iraq.aspx?pageID=449&nID=104733&NewsCatID=466|title=What is Turkey doing in Iraq?|newspaper=Hürriyet Daily News|date=8 oktyabr 2016}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-qatar-turkey-military-idUSKCN0XP2IT|title=Seeing shared threats, Turkey sets up military base in Qatar|newspaper=Reuters|date=28 aprel 2016}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.trtworld.com/turkey/turkey-to-open-it-s-largest-military-base-in-somalia-10967|title=Turkey to open its largest military base in Somalia|publisher=TRT World|date=30 sentyabr 2017}}</ref>
[[Türkiyə Silahlı Qüvvələri]], [[NATO]] üzvü ölkələr arasında [[ABŞ Silahlı Qüvvələri]]ndən sonra gələn ən böyük ikinci hərbi gücdür və 2011 [[NATO]] siyahıyaalmasına görə təxmini 495.000 aktiv hərbçiyə sahibdir.<ref name="TSK_Organisation">{{cite web|url=http://www.tsk.mil.tr/eng/genel_konular/savunmaorganizasyonu.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090218082358/http://www.tsk.mil.tr/eng/genel_konular/savunmaorganizasyonu.htm|archivedate=18 fevral 2009|title=Turkish Armed Forces Defense Organization|author=Türkiyə Respublikası Silahlı Qüvvələri Baş Qərargahı|authorlink=Türkiyə Respublikası Silahlı Qüvvələri Baş Qərargahı|publisher=Turkish Armed Forces|access-date=15 dekabr 2006|year=2006}}</ref> [[Almaniya]], [[Belçika]], [[Niderland]] və [[İtaliya]] ilə birlikdə [[NATO]]-nun nüvə paylaşma siyasətinin bir hissəsi olan beş ölkədən biridir. [[İncirlik Hərbi Hava Bazası]]nda 90 ədəd [[B61|B61 nüvə bombası]]<nowiki/>na sahibdir və bunların da 40-ı [[Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri]] tərəfindən, nüvə qarşıdurması vəziyyətində NATO-dan təsdiq alınması şərti ilə istifadə edilə bilər.<ref name="TSK_Organisation" /><ref name="SavunmaSanayiST-2">{{cite web|url=https://www.savunmasanayist.com/deniz-kuvvetlerinden-tcg-trakya-aciklamasi/|title=Deniz Kuvvetlerinden TCG Trakya açıklaması|author=Anıl Şahin|publisher=SavunmaSanayiST.com|date=14 fevral 2019}}</ref><ref name="DenizHaber1">{{cite web|url=https://www.denizhaber.com/guncel/tcg-trakya-ne-zaman-bitecek-h81915.html|title=TCG Trakya ne zaman bitecek?|author=Ahmet Doğan|publisher=DenizHaber.com|date=9 noyabr 2019}}</ref> [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri]] üç hissədən ibarətdir: [[Türkiyə Quru Qoşunları|Quru Qoşunları]], [[Türk Dəniz Qüvvələri|Hərbi Dəniz Qüvvələri]] və [[Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri|Hərbi Hava Qüvvələri]].<ref name="TSK_Organisation" /><ref>{{cite web|url=http://www.unhcr.org/home/RSDCOI/3c1622484.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061122042609/http://www.unhcr.org/home/RSDCOI/3c1622484.pdf|archivedate=22 noyabr 2006|title=Turkey/Military service|author=United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), Directorate for Movements of Persons, Migration and Consular Affairs – Asylum and Migration Division|authorlink=UNESCO|publisher=UNHCR|access-date=27 dekabr 2006|date=iyul 2001}}</ref> Daxili təhlükəsizlik və hərbi funksiyaları təmin edən [[Jandarma (Türkiyə)|Jandarma]] və [[Türkiyə Sahil Mühafizə Xidməti|Sahil Mühafizəsi]], sülh dövründə [[Türkiyə Cümhuriyyəti Daxili İşlər Nazirliyi|Daxili İşlər Nazirliyi]]nə, müharibə dövründə isə Quru və Dəniz hərbi qüvvələrinə bağlıdır.<ref>{{cite web|url=http://www.ebco-beoc.eu/|title=EBCO: European Bureau for Conscientious Objection|publisher=Ebco-beoc.eu|access-date=4 sentyabr 2010}}</ref> [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri]]nə əmr və rəhbərlik edən ən yüksək səviyyəli quruluş olan [[Türkiyə Respublikası Silahlı Qüvvələri Baş Qərargahı|Baş Qərargah]] rəisi prezident tərəfindən təyin edilir və baş nazir qarşısında cavabdehdir.<ref>{{cite web|title=Financial and Economic Data Relating to NATO Defence|url=http://www.nato.int/nato_static/assets/pdf/pdf_2012_04/20120413_PR_CP_2012_047_rev1.pdf|publisher=NATO|access-date=16 iyun 2013|date=13 aprel 2012}}</ref> Nazirlər Şurası, milli təhlükəsizlik və ölkənin müdafiəsi üçün lazımi silahlı qüvvələrin hazırlanması üçün parlament qarşısında cavabdehdir. Lakin müharibə elan etmə, xarici ölkələrə əsgər göndərilməsi və ya xarici ölkə əsgərlərinin Türkiyəyə gətirilməsinə icazə vermə səlahiyyətləri yalnız [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|məclis]]ə aiddir.<ref name="TSK_Organisation" /><ref>{{cite news|url=http://www.spiegel.de/international/germany/0,1518,618550,00.html|title=Der Spiegel: ''Foreign Minister Wants US Nukes out of Germany'' (10 aprel 2009)|work=Der Spiegel|date=30 mart 2009|access-date=1 noyabr 2010}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.nrdc.org/nuclear/euro/euro_pt1.pdf |title=NRDC: U.S. Nuclear Weapons in Europe |publisher=Natural Resources Defense Council, 2005 |author=Hans M. Kristensen |access-date=1 noyabr 2010 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110101060355/http://www.nrdc.org/nuclear/euro/euro_pt1.pdf |archivedate=1 yanvar 2011 }}</ref> Sağlamlıq problemi olmayan hər bir Türkiyə vətəndaşı üçün təhsili və iş yerindən asılı olaraq üç həftədən bir ilədək müddətli hərbi xidmət keçməsi məcburidir. Türkiyədə [[Vicdanlı etirazçı|vicdani rədd]] tətbiqi yoxdur və əsgərlik yerinə digər alternativ təqdim edilmir. Türk Silahlı Qüvvələrinin [[Albaniya]]da, [[İraq]]da, [[Qətər]]də, və [[Somali]]də xarici hərbi bazaları var.<ref name="LarrabeeLesser94">{{cite book|last=Larrabee|first=F. Stephen|last2=Lesser|first2=Ian O.|title=Turkish foreign policy in an age of uncertainty|year=2003|location=Santa Monica|publisher=Rand Corporation|url=https://archive.org/details/turkishforeignpo00larr|url-access=registration|quote=albania.|isbn=978-0-8330-3404-5|pages=[https://archive.org/details/turkishforeignpo00larr/page/94 94]|ref=harv}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.hurriyetdailynews.com/what-is-turkey-doing-in-iraq.aspx?pageID=449&nID=104733&NewsCatID=466|title=What is Turkey doing in Iraq?|newspaper=Hürriyet Daily News|date=8 oktyabr 2016}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-qatar-turkey-military-idUSKCN0XP2IT|title=Seeing shared threats, Turkey sets up military base in Qatar|newspaper=Reuters|date=28 aprel 2016}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.trtworld.com/turkey/turkey-to-open-it-s-largest-military-base-in-somalia-10967|title=Turkey to open its largest military base in Somalia|publisher=TRT World|date=30 sentyabr 2017}}</ref>


[[Forbes (jurnal)|Forbes]] jurnalının verdiyi məlumata görə, [[2016]] [[Qlobal Sülh İndeksi]], Türkiyə, əsasən, "qonşuları ilə münasibətləri getdikcə gərginləşdiyinə görə" dünyanın 163 ölkə arasında 145-ci yeri tutmuşdur.<ref name="forbes.comq">{{cite web|title=The World's Most And Least Peaceful Countries in 2016|url=https://www.forbes.com/sites/monicawang/2016/06/17/the-worlds-most-and-least-peaceful-countries-in-2016/#3d4ae44d644f|website=forbes.com|access-date=5 aprel 2017}}</ref>
[[Forbes (jurnal)|Forbes]] jurnalının verdiyi məlumata görə, 2016 [[Qlobal Sülh İndeksi]], Türkiyə, əsasən, "qonşuları ilə münasibətləri getdikcə gərginləşdiyinə görə" dünyanın 163 ölkə arasında 145-ci yeri tutmuşdur.<ref name="forbes.comq">{{cite web|title=The World's Most And Least Peaceful Countries in 2016|url=https://www.forbes.com/sites/monicawang/2016/06/17/the-worlds-most-and-least-peaceful-countries-in-2016/#3d4ae44d644f|website=forbes.com|access-date=5 aprel 2017}}</ref>
<gallery mode="packed" heights="150px" style="text-align:center">
<gallery mode="packed" heights="150px" style="text-align:center">
Şəkil:Turkish soldiers conduct patrol on outside Manbij, Syria.jpg|Türk ordusu [[Suriya]]nın [[Mənbic]] şəhərində
Şəkil:Turkish soldiers conduct patrol on outside Manbij, Syria.jpg|Türk ordusu [[Suriya]]nın [[Mənbic]] şəhərində
Sətir 289: Sətir 289:
Üç tərəfdən də dənizlə: qərbdən [[Egey dənizi]], şimalda [[Qara dəniz]] və cənubda [[Aralıq dənizi]], şimal-qərbdən isə [[Mərmərə dənizi]] ilə əhatə olunmuşdur.<ref>{{cite web |title=Geography of Turkey, Aegean, Black sea, Marmara and Istanbul |url=http://www.turizm.net/turkey/info/geography.html |website=www.turizm.net |accessdate=10 may 2020}}</ref> Türkiyənin Avropadakı hissəsi olan Şərqi Frakiya [[Yunanıstan]] və [[Bolqarıstan]] ilə, Asiya hissəsi adlanan Anadolu isə [[Suriya]], [[İraq]], [[İran]], [[Azərbaycan]], [[Ermənistan]] və [[Gürcüstan]] ilə həmsərhəddir. Anadolu dar sahil düzənliyi ilə əhatə olunmuş yüksək mərkəzli platformadır. Şimalda [[Koroğlu dağı|Koroğlu]] və [[Şimali Anadolu dağları]], cənubda [[Tavr dağları]] ilə əhatə olunmuşdur. Türkiyənin şərqinə getdikcə yüksəklik artır və bura [[Fərat]], [[Dəclə]], [[Araz]] kimi müxtəlif çayların qaynağıdır. 5,137 metr yüksəkliyindəki Türkiyənin ən yüksək dağı olan [[Ağrı dağı]] və ən böyük gölü olan [[Van gölü]] də [[Şərqi Anadolu regionu|Şərqi Anadolu]]da yer alır.<ref>{{cite web |title=Türkiye - Coğrafi Özellikleri |url=http://www.cografya.gen.tr/siyasi/devletler/turkiye.htm |website=www.cografya.gen.tr |accessdate=10 may 2020}}</ref>
Üç tərəfdən də dənizlə: qərbdən [[Egey dənizi]], şimalda [[Qara dəniz]] və cənubda [[Aralıq dənizi]], şimal-qərbdən isə [[Mərmərə dənizi]] ilə əhatə olunmuşdur.<ref>{{cite web |title=Geography of Turkey, Aegean, Black sea, Marmara and Istanbul |url=http://www.turizm.net/turkey/info/geography.html |website=www.turizm.net |accessdate=10 may 2020}}</ref> Türkiyənin Avropadakı hissəsi olan Şərqi Frakiya [[Yunanıstan]] və [[Bolqarıstan]] ilə, Asiya hissəsi adlanan Anadolu isə [[Suriya]], [[İraq]], [[İran]], [[Azərbaycan]], [[Ermənistan]] və [[Gürcüstan]] ilə həmsərhəddir. Anadolu dar sahil düzənliyi ilə əhatə olunmuş yüksək mərkəzli platformadır. Şimalda [[Koroğlu dağı|Koroğlu]] və [[Şimali Anadolu dağları]], cənubda [[Tavr dağları]] ilə əhatə olunmuşdur. Türkiyənin şərqinə getdikcə yüksəklik artır və bura [[Fərat]], [[Dəclə]], [[Araz]] kimi müxtəlif çayların qaynağıdır. 5,137 metr yüksəkliyindəki Türkiyənin ən yüksək dağı olan [[Ağrı dağı]] və ən böyük gölü olan [[Van gölü]] də [[Şərqi Anadolu regionu|Şərqi Anadolu]]da yer alır.<ref>{{cite web |title=Türkiye - Coğrafi Özellikleri |url=http://www.cografya.gen.tr/siyasi/devletler/turkiye.htm |website=www.cografya.gen.tr |accessdate=10 may 2020}}</ref>


Türkiyə, [[Aralıq dənizi regionu|Aralıq dənizi]], [[Şərqi Anadolu regionu|Şərqi Anadolu]], [[Egey regionu|Egey]], [[Cənub-şərqi Anadolu regionu|Cənub-şərqi Anadolu]], [[Mərkəzi Anadolu regionu|Mərkəzi Anadolu]], [[Qara dəniz]] və [[Mərmərə regionu|Mərmərə]] olmaq üzərə 7 coğrafi regiona bölünmüşdür. Dar bir arx kimi görünən [[Qara dəniz regionu]], Şimali Anadolu boyunca nizamsız olaraq uzanır və ölkənin ümumi ərazisinin altıda birini təşkil edir.<ref>{{cite web |title=Türkiye'nin Coğrafi Yapısı-Türkiye Bilgi Bankası |url=http://www.tbb.gen.tr/turkce/cografya/index.html |website=www.tbb.gen.tr |accessdate=10 may 2020}}</ref> Şərqə doğru irəlilənilən zaman düzənlik sahələrin artmasına paralel olaraq hündürlüyün artdığı da görülür.<ref>{{cite web |title=NASA Earth Observatory - Newsroom |url=http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/NewImages/images.php3?img_id=4996 |website=earthobservatory.nasa.gov |accessdate=10 may 2020 |language=en |date=10 may 2020}}</ref> Türkiyə yer formalarının müxtəlifliyi, minlərlə ildir bölgənin ərazisini şəkilləndirən yerin hərəkətliliyinin bir nəticəsidir. Üzərində sönmüş vulkanlar var və [[zəlzələ]]lər hələ də tez-tez baş verir.<ref>{{cite web |title=Türkiyenin Coğrafi Konumu |url=https://www.turkcebilgi.com/t%C3%BCrkiyenin_co%C4%9Frafi_konumu |website=www.turkcebilgi.com |publisher=Türkiye'nin Coğrafi Konumu ve Özellikleri Türkiye Kuzey Yarım Küre'de, eski dünya karalarının birbirine en çok yaklaştıkları stratejik bir bölgede yer alır. Buna bağlı olarak matematiksel ve özel konumu ülkenin sosyal, politik ve ekonomik durumu üzerinde etkili olmaktadır. |accessdate=10 may 2020}}</ref> [[Dardanel]] və [[Bosfor]], ölkədəki qırılma xətlərinin əsas enerji mənbəyidir. Ölkənin şimalında və şərqində zəlzələlərə səbəb olan böyük qırılma xətləri var. [[1999]]-cu ildə [[Şimali Anadolu qırılma xətti]]ndə meydana gələn [[İzmit zəlzələsi (1999)|böyük Mərmərə zəlzələsi]] minlərlə insanın ölümünə səbəb olmuşdur.<ref>{{cite web |title=Türkiye’nin coğrafi özellikleri, Türkiye’deki karasal iklim özelliklerinin çeşitlilik göstermesinde nasıl bir etkiye sahiptir? |url=https://www.egitimsistem.com/turkiyenin-cografi-ozellikleri-turkiyedeki-karasal-iklim-ozelliklerinin-72464h.htm |website=Eğitim Sistem |accessdate=10 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye Coğrafyası, türkiye coğrafi özellikleri {{!}} Çokbilgi.com - Türkçe ve Edebiyat Güncesi |url=https://turk-dunyasi.cokbilgi.com/turkiye-cografyasi/ |website=turk-dunyasi.cokbilgi.com |accessdate=10 may 2020}}</ref>
Türkiyə, [[Aralıq dənizi regionu|Aralıq dənizi]], [[Şərqi Anadolu regionu|Şərqi Anadolu]], [[Egey regionu|Egey]], [[Cənub-şərqi Anadolu regionu|Cənub-şərqi Anadolu]], [[Mərkəzi Anadolu regionu|Mərkəzi Anadolu]], [[Qara dəniz]] və [[Mərmərə regionu|Mərmərə]] olmaq üzərə 7 coğrafi regiona bölünmüşdür. Dar bir arx kimi görünən [[Qara dəniz regionu]], Şimali Anadolu boyunca nizamsız olaraq uzanır və ölkənin ümumi ərazisinin altıda birini təşkil edir.<ref>{{cite web |title=Türkiye'nin Coğrafi Yapısı-Türkiye Bilgi Bankası |url=http://www.tbb.gen.tr/turkce/cografya/index.html |website=www.tbb.gen.tr |accessdate=10 may 2020}}</ref> Şərqə doğru irəlilənilən zaman düzənlik sahələrin artmasına paralel olaraq hündürlüyün artdığı da görülür.<ref>{{cite web |title=NASA Earth Observatory - Newsroom |url=http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/NewImages/images.php3?img_id=4996 |website=earthobservatory.nasa.gov |accessdate=10 may 2020 |language=en |date=10 may 2020}}</ref> Türkiyə yer formalarının müxtəlifliyi, minlərlə ildir bölgənin ərazisini şəkilləndirən yerin hərəkətliliyinin bir nəticəsidir. Üzərində sönmüş vulkanlar var və [[zəlzələ]]lər hələ də tez-tez baş verir.<ref>{{cite web |title=Türkiyenin Coğrafi Konumu |url=https://www.turkcebilgi.com/t%C3%BCrkiyenin_co%C4%9Frafi_konumu |website=www.turkcebilgi.com |publisher=Türkiye'nin Coğrafi Konumu ve Özellikleri Türkiye Kuzey Yarım Küre'de, eski dünya karalarının birbirine en çok yaklaştıkları stratejik bir bölgede yer alır. Buna bağlı olarak matematiksel ve özel konumu ülkenin sosyal, politik ve ekonomik durumu üzerinde etkili olmaktadır. |accessdate=10 may 2020}}</ref> [[Dardanel]] və [[Bosfor]], ölkədəki qırılma xətlərinin əsas enerji mənbəyidir. Ölkənin şimalında və şərqində zəlzələlərə səbəb olan böyük qırılma xətləri var. 1999-cu ildə [[Şimali Anadolu qırılma xətti]]ndə meydana gələn [[İzmit zəlzələsi (1999)|böyük Mərmərə zəlzələsi]] minlərlə insanın ölümünə səbəb olmuşdur.<ref>{{cite web |title=Türkiye’nin coğrafi özellikleri, Türkiye’deki karasal iklim özelliklerinin çeşitlilik göstermesinde nasıl bir etkiye sahiptir? |url=https://www.egitimsistem.com/turkiyenin-cografi-ozellikleri-turkiyedeki-karasal-iklim-ozelliklerinin-72464h.htm |website=Eğitim Sistem |accessdate=10 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye Coğrafyası, türkiye coğrafi özellikleri {{!}} Çokbilgi.com - Türkçe ve Edebiyat Güncesi |url=https://turk-dunyasi.cokbilgi.com/turkiye-cografyasi/ |website=turk-dunyasi.cokbilgi.com |accessdate=10 may 2020}}</ref>


=== Biomüxtəliflilik ===
=== Biomüxtəliflilik ===
Sətir 301: Sətir 301:
{{əsas|Türkiyə iqlimi}}
{{əsas|Türkiyə iqlimi}}
[[Şəkil:Turkey Köppen.svg|thumb|Köppen iqlim sinifləndirilməsinə əsasən Türkiyənin xəritəsi]]
[[Şəkil:Turkey Köppen.svg|thumb|Köppen iqlim sinifləndirilməsinə əsasən Türkiyənin xəritəsi]]
Türkiyədə üç fərqli iqlim tipinə rast gəlinməkdədir. Ümumiyyətlə [[Egey dənizi]] və [[Aralıq dənizi]] sahillərində görülən [[Aralıq dənizi iqlimi]]ndə yay isti və quru, qışı isti və yağışlıdır. Təbii bitki örtüyü [[makvis]]dir. [[Qara dəniz]] sahillərində görülən [[Dəniz iqlimi|dəniz iqlim tipi]] hər fəsildə yağıntının müşahidə olunmasına təkan verir.<ref>{{cite web |title=Köppen-Geiger İklim Sınıflandırmasına Göre Türkiye’nin İklim Tipleri |url=https://cdn.istanbul.edu.tr/file/1CD58DF90A/15B5E34F358942598395E5BE7EA8EC49?doi=10.26650/JGEOG295515 |website=[[İstanbul Universiteti]] |accessdate=10 may 2020}}</ref> Təbii bitki örtüyü isə [[meşə]]lərdir. Qara dəniz sahilləri, Türkiyənin il ərzində ən yüksək yağış alan tək bölgəsidir və [[Qara dəniz regionu|Şərqi Qara dəniz]] bölməsi illik 2000-2500 millimetr yağıntı alır.<ref>{{cite web |title=Türkiye’de Görülen İklim Tipleri ve Özellikleri Nelerdir |url=https://www.neoldu.com/turkiye-iklim-tur-cesit-ozellik-37970h.htm |website=NeOldu.com |accessdate=10 may 2020 |language=tr |date=29 oktyabr 2019}}</ref> [[Egey dənizi]] ilə [[Qara dəniz]]i birləşdirən Mərmərə dənizinin sahillərində keçid iqlim tiplərinə rast gəlinir. Dənizin cənubunda [[Aralıq dənizi mətbəxi|Aralıq dənizi]], şimalda [[Qara dəniz iqlimi|Qara dəniz]] və şimal-qərbdə isə [[kontinental iqlim]] müşahidə olunur. Qar yağışı demək olar ki, hər il Mərmərə və Qara dəniz regionlarıdna müşahidə olunsa da, qar yerdə sadəcə bir neçə gün qalır. Qara dəniz və Aralıq dənizindəki sahillərə paralel olaraq dağlar dənizlərdən gələn mülayim hava kütlələrinin daxili hissələrə çatmasına mane olur.<ref>{{cite web |title=Türkiye’de Görülen İklim Tipleri - Mühendis Beyinler |url=https://www.muhendisbeyinler.net/turkiyede-gorulen-iklim-tipleri/ |website=www.muhendisbeyinler.net |accessdate=10 may 2020 |language=tr}}</ref>
Türkiyədə üç fərqli iqlim tipinə rast gəlinməkdədir. Ümumiyyətlə [[Egey dənizi]] və [[Aralıq dənizi]] sahillərində görülən [[Aralıq dənizi iqlimi]]ndə yay isti və quru, qışı isti və yağışlıdır. Təbii bitki örtüyü [[makvis]]dir. [[Qara dəniz]] sahillərində görülən [[Dəniz iqlimi|dəniz iqlim tipi]] hər fəsildə yağıntının müşahidə olunmasına təkan verir.<ref>{{cite web |title=Köppen-Geiger İklim Sınıflandırmasına Göre Türkiye’nin İklim Tipleri |url=https://cdn.istanbul.edu.tr/file/1CD58DF90A/15B5E34F358942598395E5BE7EA8EC49?doi=10.26650/JGEOG295515 |website=[[İstanbul Universiteti]] |accessdate=10 may 2020}}</ref> Təbii bitki örtüyü isə [[meşə]]lərdir. Qara dəniz sahilləri, Türkiyənin il ərzində ən yüksək yağış alan tək bölgəsidir və [[Qara dəniz regionu|Şərqi Qara dəniz]] bölməsi illik 2000–2500 millimetr yağıntı alır.<ref>{{cite web |title=Türkiye’de Görülen İklim Tipleri ve Özellikleri Nelerdir |url=https://www.neoldu.com/turkiye-iklim-tur-cesit-ozellik-37970h.htm |website=NeOldu.com |accessdate=10 may 2020 |language=tr |date=29 oktyabr 2019}}</ref> [[Egey dənizi]] ilə [[Qara dəniz]]i birləşdirən Mərmərə dənizinin sahillərində keçid iqlim tiplərinə rast gəlinir. Dənizin cənubunda [[Aralıq dənizi mətbəxi|Aralıq dənizi]], şimalda [[Qara dəniz iqlimi|Qara dəniz]] və şimal-qərbdə isə [[kontinental iqlim]] müşahidə olunur. Qar yağışı demək olar ki, hər il Mərmərə və Qara dəniz regionlarıdna müşahidə olunsa da, qar yerdə sadəcə bir neçə gün qalır. Qara dəniz və Aralıq dənizindəki sahillərə paralel olaraq dağlar dənizlərdən gələn mülayim hava kütlələrinin daxili hissələrə çatmasına mane olur.<ref>{{cite web |title=Türkiye’de Görülen İklim Tipleri - Mühendis Beyinler |url=https://www.muhendisbeyinler.net/turkiyede-gorulen-iklim-tipleri/ |website=www.muhendisbeyinler.net |accessdate=10 may 2020 |language=tr}}</ref>


[[Mərkəzi Anadolu regionu|Mərkəzi Anadolu]], [[Şərqi Anadolu regionu|Şərqi Anadolu]] və [[Cənub-şərqi Anadolu regionu|Cənub-Şərqi Anadolu]] regionlarında, kontinental iqlimə rast gəlinir.<ref>{{cite web |title=Climate of Turkey |url=https://web.archive.org/web/20140328192740/http://www.dmi.gov.tr/files/en-US/climateofturkey.pdf |website=General Directorate of Meteorology |accessdate=10 may 2020}}</ref> İllik və gündəlik temperatur fərqləri bu iqlimdə yüksəkdir. Yay ayları isti və quru, qış ayları isə soyuq və qarlı keçir. Şərq hissələrdə qış ayları olduqca sərtdir. [[Şərqi Anadolu regionu|Şərqi Anadolu]]da havanın temperaturu −30 °C və −40 °C qədər enə bilər və ildə ən az 120 gün qarlı keçir. Qərbdə qış temperaturu orta hesabla 1 °C olaraq müşahidə olunur. Yay ayları ölkə boyu isti və quru olsa da, ümumiyyətlə iyul və avqust ən quraq aylardır. May ayı isə ən çox yağıntının alındığı aydır və gün ərzində temperatur 30°C-dən yuxarı qalxa bilər.
[[Mərkəzi Anadolu regionu|Mərkəzi Anadolu]], [[Şərqi Anadolu regionu|Şərqi Anadolu]] və [[Cənub-şərqi Anadolu regionu|Cənub-Şərqi Anadolu]] regionlarında, kontinental iqlimə rast gəlinir.<ref>{{cite web |title=Climate of Turkey |url=https://web.archive.org/web/20140328192740/http://www.dmi.gov.tr/files/en-US/climateofturkey.pdf |website=General Directorate of Meteorology |accessdate=10 may 2020}}</ref> İllik və gündəlik temperatur fərqləri bu iqlimdə yüksəkdir. Yay ayları isti və quru, qış ayları isə soyuq və qarlı keçir. Şərq hissələrdə qış ayları olduqca sərtdir. [[Şərqi Anadolu regionu|Şərqi Anadolu]]da havanın temperaturu −30 °C və −40 °C qədər enə bilər və ildə ən az 120 gün qarlı keçir. Qərbdə qış temperaturu orta hesabla 1 °C olaraq müşahidə olunur. Yay ayları ölkə boyu isti və quru olsa da, ümumiyyətlə iyul və avqust ən quraq aylardır. May ayı isə ən çox yağıntının alındığı aydır və gün ərzində temperatur 30°C-dən yuxarı qalxa bilər.
Sətir 331: Sətir 331:
|2019 |83154997
|2019 |83154997
}}
}}
[[Ünvana əsaslanan əhali qeydiyyat sistemi]] nəticəsində əldə edilən məlumatlara görə [[31 dekabr]] [[2019]] etibarilə Türkiyə əhalisi 83 milyon 154 min 997 nəfərdir. Bu rəqəm ilk rəsmi siyahıyaalma edildiyi zaman, [[1927]]-ci ildə 13,6 milyon olmuşdur. [[2017]]-ci ildə bu göstərici [[2016]]-cı ilə nisbətən 995 min çox, ölkənin əhalisinin artım tempi isə 12,4[[Promil|‰]] olmuşdur.<ref name=2011stat>{{cite web|url=http://www.turkstat.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=10736|title=The Results of Address Based Population Registration System, 2011|publisher=Turkish Statistical Institute|access-date=15 fevral 2012}}</ref> Əhalinin 92,5%-i il və ilçə mərkəzlərində yaşayır. Türkiyədə hər km² başına ortalama 105 adam düşür. Əhalinin 67,9%-i 15-64 yaş qruplarında, 23,6%-i 0-14 yaş qrupundadır. Əhalinin təqribən 8,5%-i 65 yaş və daha yuxarı yaş qrupunda yer alır.<ref>{{cite web|author=Turkish Statistical Institute|authorlink=Turkish Statistical Institute|publisher=Turkish Statistical Institute|url=http://www.turkstat.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=6178|title=Population statistics in 2009|access-date=28 yanvar 2010|year=2010}}</ref> [[Əhalinin orta yaşına görə ölkələrin siyahısı|Əhalinin ortalama yaşı]] 31.4-dür. Türkiyənin ən inkişaf etmiş və ən sıx şəhəri [[İstanbul]]dur. Bununla yanaşı, [[İstanbul]] [[Avropa]]nın üçüncü, dünyanın isə ən böyük 34-cü şəhəri statusuna da malikdir.<ref>{{cite book |year=1996 |chapter=Population |chapterurl=http://countrystudies.us/turkey/24.htm |editor1-last=Metz |editor1-first=Helen Chapin |title=Turkey: A Country Study |series=Area handbook series |edition=fifth |location=Washington, DC |publisher=US GPO for the [[Federal Research Division|Federal Research Division of the Library of Congress]] |isbn=978-0-8444-0864-4 |lccn=95049612 |url=https://archive.org/details/turkeycountrystu00metz }}</ref><ref>{{Cite book|title=Daily Life in Ancient and Modern Istanbul|page=51|first=Robert|last=Bator}}</ref><ref>{{Cite book|title=Remote Sensing of Urban and Suburban Areas|page=295|first1=Tarek|last1=Rashed|first2=Carsten|last2=Jürgens|isbn=978-1-4020-4385-7|year=2010}}</ref> Türkiyə Konstitusiyasının 66-cı maddəsi, "Türkiyə Respublikasına vətəndaşlıq əlaqəsi ilə bağlı olan" hər kəsi, bir "türk" olaraq adlandırır. Bu səbəblə, Türkiyədə hüquqi mənada türk sözü, bir etnik mənşəyi ifadə etməkdən çox ölkənin vətəndaşı olan hər kəsi ifadə edir. Ölkənin böyük əksəriyyətinin etnik mənşəyi türkdür.<ref name="yenisafak1">{{cite web|last1=Albayrak|first1=Özlem|title=Herkes Türk müdür, Türk mü olmalıdır? – Is everyone Turk or should be Turk?|url=http://yenisafak.com.tr/yazarlar/OzlemAlbayrak/herkes-turk-mudur-turk-mu-olmalidir/36991|website=yenisafak.com|access-date=18 iyun 2014|date=29 mart 2013}}</ref> [[Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi|CIA]]-ya əsasən ölkə əhalisindəki Türklərin nisbəti 70-75%, Kondaya əsasən 76% və konsensusa əsasən 77%-dir.<ref name="mutlu">{{cite journal |doi=10.1017/S0020743800063819 |title=Ethnic Kurds in Turkey: A Demographic Study |journal=International Journal of Middle East Studies |volume=28 |issue=4 |pages=517–541 |year=1996 |last1=Mutlu |first1=Servet }}</ref> Əhalinin etnik yayılmasına aid bir çox məlumatların olmasına baxmayaraq, Türkiyə tərəfindən açıqlanan rəsmi əhali sayıları etnik mənşəyə aid rəqəmlər vermədiyi üçün rəsmi məlumatlar mövcud deyil. Aparılan siyahıyaalmalara görə Türkiyədə [[albanlar]], [[azərbaycanlılar]], [[ərəblər]], [[bosniyalılar]], [[Adıqlar|çərkəzlər]], [[qaraçılar]], [[gürcülər]], [[Hemşinlilər|həmşinlilər]], [[lazlar]], [[pomaklar]], [[suriyalılar]] və [[zazalar]] daxil olmaqla bir çox etnik qrup yaşasa da, ölkədə rəsmi olaraq tanınan azlıqlar yalnız [[ermənilər]], [[yunanlar]] və [[yəhudilər]]dir. [[Lozanna müqaviləsi (1923)|Lozanna müqaviləsi]] ilə 3 azlıq rəsmən tanınmışdır.<ref name="Turkey_Ethnic_groups">{{Cite book|title=The other languages of Europe: Demographic, Sociolinguistic and Educational Perspectives|first=Guus|last=Extra|author2=Gorter, Durk |publisher=Multilingual Matters|year=2001|isbn=978-1-85359-509-7|url={{Google books |plainurl=yes |id=hvmy_skUPNYC |page=RA1-PA422 }} }}</ref>[[Şəkil:Kurdistan of Turkey (CIA).png|thumb|Türkiyədə [[kürd]]lərin çoxluq təşkil etdiyi ərazilər|left]]
[[Ünvana əsaslanan əhali qeydiyyat sistemi]] nəticəsində əldə edilən məlumatlara görə 31 dekabr 2019 etibarilə Türkiyə əhalisi 83 milyon 154 min 997 nəfərdir. Bu rəqəm ilk rəsmi siyahıyaalma edildiyi zaman, 1927-ci ildə 13,6 milyon olmuşdur. 2017-ci ildə bu göstərici 2016-cı ilə nisbətən 995 min çox, ölkənin əhalisinin artım tempi isə 12,4[[Promil|‰]] olmuşdur.<ref name=2011stat>{{cite web|url=http://www.turkstat.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=10736|title=The Results of Address Based Population Registration System, 2011|publisher=Turkish Statistical Institute|access-date=15 fevral 2012}}</ref> Əhalinin 92,5%-i il və ilçə mərkəzlərində yaşayır. Türkiyədə hər km² başına ortalama 105 adam düşür. Əhalinin 67,9%-i 15–64 yaş qruplarında, 23,6%-i 0–14 yaş qrupundadır. Əhalinin təqribən 8,5%-i 65 yaş və daha yuxarı yaş qrupunda yer alır.<ref>{{cite web|author=Turkish Statistical Institute|authorlink=Turkish Statistical Institute|publisher=Turkish Statistical Institute|url=http://www.turkstat.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=6178|title=Population statistics in 2009|access-date=28 yanvar 2010|year=2010}}</ref> [[Əhalinin orta yaşına görə ölkələrin siyahısı|Əhalinin ortalama yaşı]] 31.4-dür. Türkiyənin ən inkişaf etmiş və ən sıx şəhəri [[İstanbul]]dur. Bununla yanaşı, [[İstanbul]] [[Avropa]]nın üçüncü, dünyanın isə ən böyük 34-cü şəhəri statusuna da malikdir.<ref>{{cite book |year=1996 |chapter=Population |chapterurl=http://countrystudies.us/turkey/24.htm |editor1-last=Metz |editor1-first=Helen Chapin |title=Turkey: A Country Study |series=Area handbook series |edition=fifth |location=Washington, DC |publisher=US GPO for the [[Federal Research Division|Federal Research Division of the Library of Congress]] |isbn=978-0-8444-0864-4 |lccn=95049612 |url=https://archive.org/details/turkeycountrystu00metz }}</ref><ref>{{Cite book|title=Daily Life in Ancient and Modern Istanbul|page=51|first=Robert|last=Bator}}</ref><ref>{{Cite book|title=Remote Sensing of Urban and Suburban Areas|page=295|first1=Tarek|last1=Rashed|first2=Carsten|last2=Jürgens|isbn=978-1-4020-4385-7|year=2010}}</ref> Türkiyə Konstitusiyasının 66-cı maddəsi, "Türkiyə Respublikasına vətəndaşlıq əlaqəsi ilə bağlı olan" hər kəsi, bir "türk" olaraq adlandırır. Bu səbəblə, Türkiyədə hüquqi mənada türk sözü, bir etnik mənşəyi ifadə etməkdən çox ölkənin vətəndaşı olan hər kəsi ifadə edir. Ölkənin böyük əksəriyyətinin etnik mənşəyi türkdür.<ref name="yenisafak1">{{cite web|last1=Albayrak|first1=Özlem|title=Herkes Türk müdür, Türk mü olmalıdır? – Is everyone Turk or should be Turk?|url=http://yenisafak.com.tr/yazarlar/OzlemAlbayrak/herkes-turk-mudur-turk-mu-olmalidir/36991|website=yenisafak.com|access-date=18 iyun 2014|date=29 mart 2013}}</ref> [[Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi|CIA]]-ya əsasən ölkə əhalisindəki Türklərin nisbəti 70–75%, Kondaya əsasən 76% və konsensusa əsasən 77%-dir.<ref name="mutlu">{{cite journal |doi=10.1017/S0020743800063819 |title=Ethnic Kurds in Turkey: A Demographic Study |journal=International Journal of Middle East Studies |volume=28 |issue=4 |pages=517–541 |year=1996 |last1=Mutlu |first1=Servet }}</ref> Əhalinin etnik yayılmasına aid bir çox məlumatların olmasına baxmayaraq, Türkiyə tərəfindən açıqlanan rəsmi əhali sayıları etnik mənşəyə aid rəqəmlər vermədiyi üçün rəsmi məlumatlar mövcud deyil. Aparılan siyahıyaalmalara görə Türkiyədə [[albanlar]], [[azərbaycanlılar]], [[ərəblər]], [[bosniyalılar]], [[Adıqlar|çərkəzlər]], [[qaraçılar]], [[gürcülər]], [[Hemşinlilər|həmşinlilər]], [[lazlar]], [[pomaklar]], [[suriyalılar]] və [[zazalar]] daxil olmaqla bir çox etnik qrup yaşasa da, ölkədə rəsmi olaraq tanınan azlıqlar yalnız [[ermənilər]], [[yunanlar]] və [[yəhudilər]]dir. [[Lozanna müqaviləsi (1923)|Lozanna müqaviləsi]] ilə 3 azlıq rəsmən tanınmışdır.<ref name="Turkey_Ethnic_groups">{{Cite book|title=The other languages of Europe: Demographic, Sociolinguistic and Educational Perspectives|first=Guus|last=Extra|author2=Gorter, Durk |publisher=Multilingual Matters|year=2001|isbn=978-1-85359-509-7|url={{Google books |plainurl=yes |id=hvmy_skUPNYC |page=RA1-PA422 }} }}</ref>[[Şəkil:Kurdistan of Turkey (CIA).png|thumb|Türkiyədə [[kürd]]lərin çoxluq təşkil etdiyi ərazilər|left]]
Türklərdən sonra ölkədə yaşayan ən böyük etnik qrup [[Kürdlər|kürd]]lərdir. Kürdlərin əhalidə nisbəti [[Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi|CIA]] hesabatına görə 18%, Kondaya görə 15% və konsensusa görə 14% təşkil edir. [[Kürdlər]] ölkənin [[Türkiyə Kürdüstanı]] olaraq da bilinən şərq və cənub-şərq hissələrində cəmlənmişdir.<ref>{{cite book|last1=Edgecomb|first1=Diane|last2=Ahmed|first2=Mohammed M.A.|last3=Özel|first3=Çeto|title=A fire in my heart: Kurdish tales|date=2007|publisher=Libraries Unlimited|location=Westport, CT|isbn=978-1-59158-437-7|page=xv|url=https://books.google.com/books?id=7-0SAQAAIAAJ|quote=The outlines of the map of Kurdistan were taken from two sources: first, a map produced by the CIA in 1992 depicting areas with a Kurdish majority.}}</ref><ref>{{Cite book| publisher = Cambridge University Press| isbn = 978-1-139-45236-6| last = Migdal| first = Joel S.| title = Boundaries and Belonging: States and Societies in the Struggle to Shape Identities and Local Practices|year=2004|url=https://books.google.com/books?id=pbmTC-Nm8nEC&pg=PA129}}</ref><ref name=kirisci>{{Cite book| publisher = Routledge| isbn = 978-1-135-21770-9| last1 = Kirisci| first1 = Kemal| last2 = Winrow| first2 = Gareth M.| title = The Kurdish Question and Turkey: An Example of a Trans-state Ethnic Conflict| date = 5 noyabr 2013 |url=https://books.google.com/books?id=zdT9AQAAQBAJ&pg=PA119}}</ref> Kürd əhalisi [[Tuncəli]], [[Bingöl ili|Bingöl]], [[Muş ili|Muş]], [[Ağrı ili|Ağrı]], [[İğdır ili|İğdır]], [[Elazığ ili|Elazığ]], [[Diyarbəkir ili|Diyarbakır]], [[Batman]], [[Şırnak ili|Şırnak]], [[Bitlis ili|Bitlis]], [[Van ili|Van]], [[Mardin ili|Mardin]], [[Siirt ili|Siirt]] və [[Hakkari ili|Hakkari]] illərində üstünlük təşkil edirlər.<ref>{{cite book|last=Watts|first=Nicole F.|title=Activists in Office: Kurdish Politics and Protest in Turkey (Studies in Modernity and National Identity)|date=2010|publisher=University of Washington Press|location=Sitl|isbn=978-0-295-99050-7|page=[https://books.google.com/books?id=yXWl40KJfKEC&pg=PA167&dq=Kars+(about+20+percent+Kurdish)&hl=en&sa=X&ei=DY5DU7jKJ4qc2QXYhYCACQ&ved=0CDgQ6AEwAA#v=onepage&q=Kars%20(about%2020%20percent%20Kurdish)&f=false 167]}}</ref> Bundan əlavə, [[Şanlıurfa ili|Şanlıurfa]]da əhalinin 47%-ni, [[Qars]]da isə əhalinin 20%-ni təşkil edir. İllərdir daxili miqrasiya ilə kürdlər ölkənin mərkəzində və qərbində yerləşən bütün böyük şəhərlərdə məskunlaşmışdır. Xüsusilə [[İstanbul]]da 3 milyona yaxın kürd yaşayır və bu, şəhəri dünyanın ən yüksək kürd əhalisi olan şəhərə çevirir. [[Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi|CIA]] məlumatlarına görə, türklər və kürdlərdən başqa digər azlıqların nisbəti 7-12%-dir.<ref name="Nachmani2003">{{cite book|author=Amikam Nachmani|title=Turkey: Facing a New Millenniium : Coping With Intertwined Conflicts|url=https://books.google.com/books?id=Xxp61eBvGzMC&pg=PA90|access-date=5 May 2013|year=2003|publisher=Manchester University Press|isbn=978-0-7190-6370-1|pages=90–}}</ref> Üç tanınmış azlıqdan başqa hər hansı bir azlıq üçün müəyyən hüquqlar mövcud deyil. "Azlıq" termini, Türkiyədə həssas bir mövzudur və həssas olmağa davam etməkdədir.<ref>{{Cite book| publisher = Cambridge University Press| isbn = 978-1-139-85169-5| last = Aktürk| first = Şener| title = Regimes of Ethnicity and Nationhood in Germany, Russia, and Turkey| date = 12 noyabr 2012 |url=https://books.google.com/books?id=YAUhAwAAQBAJ&pg=PA126}}</ref> Azlıqları qanuni olaraq tanımasa da, dövlət rəsmi [[Türkiyə Radio Televiziya Qurumu|TRT]] kanalına azlıqların danışdığı müxtəlif dillərdə radio və televiziya proqramları hazırlamağa icazə verir. [[TRT Avaz]], Türkiyədə [[Azərbaycan dili]]ndə faəliyyət göstərən dövlət kanallarından biridir.<ref name=mutlu /><ref name="minorities">{{cite web|title=Turkey Overview |url=http://www.minorityrights.org/4387/turkey/turkey-overview.html |website=minorityrights.org |access-date=27 noyabr 2014 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141127074441/http://www.minorityrights.org/4387/turkey/turkey-overview.html |archivedate=27 noyabr 2014 }}</ref>
Türklərdən sonra ölkədə yaşayan ən böyük etnik qrup [[Kürdlər|kürd]]lərdir. Kürdlərin əhalidə nisbəti [[Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi|CIA]] hesabatına görə 18%, Kondaya görə 15% və konsensusa görə 14% təşkil edir. [[Kürdlər]] ölkənin [[Türkiyə Kürdüstanı]] olaraq da bilinən şərq və cənub-şərq hissələrində cəmlənmişdir.<ref>{{cite book|last1=Edgecomb|first1=Diane|last2=Ahmed|first2=Mohammed M.A.|last3=Özel|first3=Çeto|title=A fire in my heart: Kurdish tales|date=2007|publisher=Libraries Unlimited|location=Westport, CT|isbn=978-1-59158-437-7|page=xv|url=https://books.google.com/books?id=7-0SAQAAIAAJ|quote=The outlines of the map of Kurdistan were taken from two sources: first, a map produced by the CIA in 1992 depicting areas with a Kurdish majority.}}</ref><ref>{{Cite book| publisher = Cambridge University Press| isbn = 978-1-139-45236-6| last = Migdal| first = Joel S.| title = Boundaries and Belonging: States and Societies in the Struggle to Shape Identities and Local Practices|year=2004|url=https://books.google.com/books?id=pbmTC-Nm8nEC&pg=PA129}}</ref><ref name=kirisci>{{Cite book| publisher = Routledge| isbn = 978-1-135-21770-9| last1 = Kirisci| first1 = Kemal| last2 = Winrow| first2 = Gareth M.| title = The Kurdish Question and Turkey: An Example of a Trans-state Ethnic Conflict| date = 5 noyabr 2013 |url=https://books.google.com/books?id=zdT9AQAAQBAJ&pg=PA119}}</ref> Kürd əhalisi [[Tuncəli]], [[Bingöl ili|Bingöl]], [[Muş ili|Muş]], [[Ağrı ili|Ağrı]], [[İğdır ili|İğdır]], [[Elazığ ili|Elazığ]], [[Diyarbəkir ili|Diyarbakır]], [[Batman]], [[Şırnak ili|Şırnak]], [[Bitlis ili|Bitlis]], [[Van ili|Van]], [[Mardin ili|Mardin]], [[Siirt ili|Siirt]] və [[Hakkari ili|Hakkari]] illərində üstünlük təşkil edirlər.<ref>{{cite book|last=Watts|first=Nicole F.|title=Activists in Office: Kurdish Politics and Protest in Turkey (Studies in Modernity and National Identity)|date=2010|publisher=University of Washington Press|location=Sitl|isbn=978-0-295-99050-7|page=[https://books.google.com/books?id=yXWl40KJfKEC&pg=PA167&dq=Kars+(about+20+percent+Kurdish)&hl=en&sa=X&ei=DY5DU7jKJ4qc2QXYhYCACQ&ved=0CDgQ6AEwAA#v=onepage&q=Kars%20(about%2020%20percent%20Kurdish)&f=false 167]}}</ref> Bundan əlavə, [[Şanlıurfa ili|Şanlıurfa]]da əhalinin 47%-ni, [[Qars]]da isə əhalinin 20%-ni təşkil edir. İllərdir daxili miqrasiya ilə kürdlər ölkənin mərkəzində və qərbində yerləşən bütün böyük şəhərlərdə məskunlaşmışdır. Xüsusilə [[İstanbul]]da 3 milyona yaxın kürd yaşayır və bu, şəhəri dünyanın ən yüksək kürd əhalisi olan şəhərə çevirir. [[Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi|CIA]] məlumatlarına görə, türklər və kürdlərdən başqa digər azlıqların nisbəti 7–12%-dir.<ref name="Nachmani2003">{{cite book|author=Amikam Nachmani|title=Turkey: Facing a New Millenniium : Coping With Intertwined Conflicts|url=https://books.google.com/books?id=Xxp61eBvGzMC&pg=PA90|access-date=5 May 2013|year=2003|publisher=Manchester University Press|isbn=978-0-7190-6370-1|pages=90–}}</ref> Üç tanınmış azlıqdan başqa hər hansı bir azlıq üçün müəyyən hüquqlar mövcud deyil. "Azlıq" termini, Türkiyədə həssas bir mövzudur və həssas olmağa davam etməkdədir.<ref>{{Cite book| publisher = Cambridge University Press| isbn = 978-1-139-85169-5| last = Aktürk| first = Şener| title = Regimes of Ethnicity and Nationhood in Germany, Russia, and Turkey| date = 12 noyabr 2012 |url=https://books.google.com/books?id=YAUhAwAAQBAJ&pg=PA126}}</ref> Azlıqları qanuni olaraq tanımasa da, dövlət rəsmi [[Türkiyə Radio Televiziya Qurumu|TRT]] kanalına azlıqların danışdığı müxtəlif dillərdə radio və televiziya proqramları hazırlamağa icazə verir. [[TRT Avaz]], Türkiyədə [[Azərbaycan dili]]ndə faəliyyət göstərən dövlət kanallarından biridir.<ref name=mutlu /><ref name="minorities">{{cite web|title=Turkey Overview |url=http://www.minorityrights.org/4387/turkey/turkey-overview.html |website=minorityrights.org |access-date=27 noyabr 2014 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141127074441/http://www.minorityrights.org/4387/turkey/turkey-overview.html |archivedate=27 noyabr 2014 }}</ref>

⚫
Türkiyə əhalisinin 2,5%-i immiqrantlardan ibarətdir.<ref>[http://www.ab.gov.tr/files/tarama/tarama_files/23/SC23DET_Minority%20Rights%20and%20Cultural%20Rights.pdf Minority Rights and Cultural Rights] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303234711/http://www.ab.gov.tr/files/tarama/tarama_files/23/SC23DET_Minority%20Rights%20and%20Cultural%20Rights.pdf |date=3 mart 2016 }} gov.tr (accessed 7 yanvar 2015).</ref><ref>[http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2008/5/turkeykurdistan1867.htm Turkey passes law to allow minority languages on TV] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20150211222106/http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2008/5/turkeykurdistan1867.htm |date=11 fevral 2015 }} ekurd.net</ref> 2015-ci ilin dekabr ayına olan məlumata görə, ölkə 2,5 milyon [[Suriyalılar|suriyalı]] qaçqına ev sahibliyi edir və Türkiyə dünyada ən böyük qaçqın əhalisinə məxsus ölkə statusuna malikdir.<ref name=esa.un.org>{{cite web|title=Trends in International Migrant Stock: The 2013 Revision|url=http://esa.un.org/unmigration/migrantstocks2013.htm?mtotals|website=esa.un.org|publisher=United Nations|access-date=14 avqust 2014}}</ref><ref name=azinlikdil>{{cite web|title=Yaşayan diller ve lehçeler dersini 85 bin öğrenci seçti|url=http://www.hurriyet.com.tr/egitim/28045465.asp|website=hurriyet.com.tr|publisher=Hürriyet|access-date=25 mart 2015}}</ref> [[Suriyada vətəndaş müharibəsi|Suriya Vətəndaş müharibəsi]]ndən qaçan bu qaçqınlar, Afət və Təcili Yardım Nazirliyi tərəfindən hazırlanan çadırlarda qonaq edilmiş, bir müddət sonra bir çoxu Türkiyə şəhərlərinə köç edərək normal həyatlarına davam etmişlər.<ref>{{cite web|url=https://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2016/02/turkey-demographic-challenge-arabs-syria-refugees-isis-160218063810080.html|title=Turkey's demographic challenge|author=Luke Coffey|publisher=www.aljazeera.com|date=18 fevral 2016}}</ref><ref name="unhcr-syrian-refugees">{{Cite web|url=https://data2.unhcr.org/en/situations/syria/location/113|title=Syria Regional Refugee Response: Turkey|publisher=unhcr.org|access-date=21 aprel 2020}}</ref> Türkiyənin rəsmi dili, eyni zamanda əhalinin 85%-in ana dili olan [[Türk dili|türkcədir]]. Əhalinin təxminən 12%-i [[kürd dili]]ndə [[ana dili]] kimi danışır. [[Ərəb dili|Ərəb]] və [[Zaza dili|zaza]] dillərini ana dili kimi danışanların nisbəti 1%-dən çoxdur. Bununla yanaşı, Türkiyədə [[Abaza dili|abaza]], [[Abxaz dili|abxaz]], [[Kabarda-çərkəz dili|çərkəz]], [[Qaraçı dili|qaraçı]], [[Laz dili|laz]], [[Zaza dili|zaza]] dilləri təhlükə altındadır.<ref name="Roopnarine2015">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=ffpPCgAAQBAJ&pg=PA328 |title=Fathers Across Cultures: The Importance, Roles, and Diverse Practices of Dads: The Importance, Roles, and Diverse Practices of Dads|author=Jaipaul L. Roopnarine|year=2015|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-4408-3232-1|page=328|quote=Kurds are the largest ethnic minority group (about 20%), and Armenians, Greeks, Sephardic Jews}}</ref><ref name="MedinaHepner2013">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=abbMBQAAQBAJ&pg=PA113|title=The Geography of International Terrorism: An Introduction to Spaces and Places of Violent Non-State Groups|author1=Richard M. Medina|author2=George F. Hepner|year= 2013|publisher=CRC Press|isbn=978-1-4398-8688-5|page=113|quote=Turkey has numerous non-Turkish ethnic groups of which the Kurds are the largest, comprising approximately 20% of the population.}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.alaraby.co.uk/english/politics/2015/6/8/turkeys-ethnic-make-up-a-complex-melting-pot|title=Turkey's ethnic make-up: A complex melting pot|first=Abubakr|last=al-Shamahi|website=alaraby|access-date=3 noyabr 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171107013139/https://www.alaraby.co.uk/english/politics/2015/6/8/turkeys-ethnic-make-up-a-complex-melting-pot|archive-date=7 noyabr 2017|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.worldatlas.com/articles/the-ethnic-groups-of-turkey.html|title=The Ethnic Groups of Turkey|publisher=}}</ref>{{Türkiyənin böyük şəhərləri}}


⚫
Türkiyə əhalisinin 2,5%-i immiqrantlardan ibarətdir.<ref>[http://www.ab.gov.tr/files/tarama/tarama_files/23/SC23DET_Minority%20Rights%20and%20Cultural%20Rights.pdf Minority Rights and Cultural Rights] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303234711/http://www.ab.gov.tr/files/tarama/tarama_files/23/SC23DET_Minority%20Rights%20and%20Cultural%20Rights.pdf |date=3 mart 2016 }} gov.tr (accessed 7 yanvar 2015).</ref><ref>[http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2008/5/turkeykurdistan1867.htm Turkey passes law to allow minority languages on TV] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20150211222106/http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2008/5/turkeykurdistan1867.htm |date=11 fevral 2015 }} ekurd.net</ref> [[2015]]-ci ilin [[dekabr]] ayına olan məlumata görə, ölkə 2,5 milyon [[Suriyalılar|suriyalı]] qaçqına ev sahibliyi edir və Türkiyə dünyada ən böyük qaçqın əhalisinə məxsus ölkə statusuna malikdir.<ref name=esa.un.org>{{cite web|title=Trends in International Migrant Stock: The 2013 Revision|url=http://esa.un.org/unmigration/migrantstocks2013.htm?mtotals|website=esa.un.org|publisher=United Nations|access-date=14 avqust 2014}}</ref><ref name=azinlikdil>{{cite web|title=Yaşayan diller ve lehçeler dersini 85 bin öğrenci seçti|url=http://www.hurriyet.com.tr/egitim/28045465.asp|website=hurriyet.com.tr|publisher=Hürriyet|access-date=25 mart 2015}}</ref> [[Suriyada vətəndaş müharibəsi|Suriya Vətəndaş müharibəsi]]ndən qaçan bu qaçqınlar, Afət və Təcili Yardım Nazirliyi tərəfindən hazırlanan çadırlarda qonaq edilmiş, bir müddət sonra bir çoxu Türkiyə şəhərlərinə köç edərək normal həyatlarına davam etmişlər.<ref>{{cite web|url=https://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2016/02/turkey-demographic-challenge-arabs-syria-refugees-isis-160218063810080.html|title=Turkey's demographic challenge|author=Luke Coffey|publisher=www.aljazeera.com|date=18 fevral 2016}}</ref><ref name="unhcr-syrian-refugees">{{Cite web|url=https://data2.unhcr.org/en/situations/syria/location/113|title=Syria Regional Refugee Response: Turkey|publisher=unhcr.org|access-date=21 aprel 2020}}</ref> Türkiyənin rəsmi dili, eyni zamanda əhalinin 85%-in ana dili olan [[Türk dili|türkcədir]]. Əhalinin təxminən 12%-i [[kürd dili]]ndə [[ana dili]] kimi danışır. [[Ərəb dili|Ərəb]] və [[Zaza dili|zaza]] dillərini ana dili kimi danışanların nisbəti 1%-dən çoxdur. Bununla yanaşı, Türkiyədə [[Abaza dili|abaza]], [[Abxaz dili|abxaz]], [[Kabarda-çərkəz dili|çərkəz]], [[Qaraçı dili|qaraçı]], [[Laz dili|laz]], [[Zaza dili|zaza]] dilləri təhlükə altındadır.<ref name="Roopnarine2015">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=ffpPCgAAQBAJ&pg=PA328 |title=Fathers Across Cultures: The Importance, Roles, and Diverse Practices of Dads: The Importance, Roles, and Diverse Practices of Dads|author=Jaipaul L. Roopnarine|year=2015|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-4408-3232-1|page=328|quote=Kurds are the largest ethnic minority group (about 20%), and Armenians, Greeks, Sephardic Jews}}</ref><ref name="MedinaHepner2013">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=abbMBQAAQBAJ&pg=PA113|title=The Geography of International Terrorism: An Introduction to Spaces and Places of Violent Non-State Groups|author1=Richard M. Medina|author2=George F. Hepner|year= 2013|publisher=CRC Press|isbn=978-1-4398-8688-5|page=113|quote=Turkey has numerous non-Turkish ethnic groups of which the Kurds are the largest, comprising approximately 20% of the population.}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.alaraby.co.uk/english/politics/2015/6/8/turkeys-ethnic-make-up-a-complex-melting-pot|title=Turkey's ethnic make-up: A complex melting pot|first=Abubakr|last=al-Shamahi|website=alaraby|access-date=3 noyabr 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171107013139/https://www.alaraby.co.uk/english/politics/2015/6/8/turkeys-ethnic-make-up-a-complex-melting-pot|archive-date=7 noyabr 2017|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.worldatlas.com/articles/the-ethnic-groups-of-turkey.html|title=The Ethnic Groups of Turkey|publisher=}}</ref>{{Türkiyənin böyük şəhərləri}}
=== Səhiyyə ===
=== Səhiyyə ===
{{see also|Türkiyə xəstəxanalarının siyahısı}}
{{see also|Türkiyə xəstəxanalarının siyahısı}}
[[Şəkil:Istanbul Memorial Hastanesi.jpg|thumb|[[İstanbul]]da dövlət xəstəxanası|227x227px]]
[[Şəkil:Istanbul Memorial Hastanesi.jpg|thumb|[[İstanbul]]da dövlət xəstəxanası|227x227px]]
Türkiyədə səhiyyə xidmətlərinə [[Türkiyə Cümhuriyyəti Sağlamlıq Nazirliyi|Sağlamlıq Nazirliyi]] tərəfindən hazırlanan mərkəzi bir dövlət sistemi ilə nəzarət edilir.<ref>{{cite web |last1=Şen |first1=Hanife |title=Türkiye'de sağlık hizmetleri ve gelişimi tarihçesi |url=http://www.istanbulsaglik.gov.tr/w/sb/egt/belge/saglik_hizm_gelisimi.pdf |website=İstanbul Sağlık Müdürlüğü |publisher=İstanbul Sağlık Müdürlüğü, İnsan Kaynakları Şube Müdürlüğü, Personel Eğitim Birimi |accessdate=16 may 2020 |page=21 |language=tr |date=26 noyabr 2011}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye'de sağlık hizmetleri verimli kullanılmıyor |url=https://www.ntv.com.tr/saglik/turkiyede-saglik-hizmetleri-verimli-kullanilmiyor,Vcb7Oc7KI0WajGyIbhxw3A |website=[[NTV (Türkiyə)|NTV]] |accessdate=16 may 2020 |language=tr |date=6 yanvar 2017}}</ref> [[2003]]-cü ildə hökumət, səhiyyə xidmətlərinə ayrılan büdcə nisbətini artıran və əhalinin böyük bir hissəsini sağlam hala gətirməyi məqsəd qoyan geniş əhatəli bir səhiyyə islahatı proqramını təqdim etdi. Türkiyə Statistika Təşkilatı, [[2012]]-ci ildə sadəcə səhiyyə xidmətləri sahəsinə 76.3 milyard [[Türk lirəsi|TL]] xərcləndiyini açıqladı. Xidmət haqlarının 79,6%-i İctimai Təhlükəsizlik Təşkilatı tərəfindən, qalan 15,4% isə xəstələr tərəfindən ödənilmişdir.<ref>{{cite web|url=http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/24892271.asp|title=Hürriyet: "Sağlığa 76,3 milyar lira harcandı"|access-date=9 avqust 2014}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye’de Sağlık Sektörüne Genel Bakış |url=https://harmonigd.com.tr/tr/haber/turkiyede-saglik-sektorune-genel-bakis/ |website=harmonigd.com.tr |accessdate=16 may 2020}}</ref> [[2013]] rəqəmlərinə görə Türkiyədə 30.116 səhiyyə qurumu mövcuddur və həkim başına ortalama 573 xəstə düşür.<ref>{{cite web|url=http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=255|title=Turkish Statistical Institute: Number of citizens per healthcare personnel in Turkey|access-date=9 avqust 2014}}</ref> Hər 1000 nəfər əhaliyə isə 2,64 yataq düşür.<ref name="TUIKmedical">{{cite web|title=Turkish Statistical Institute: Number of medical institutions in Turkey|url=http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1613|last=|first=|date=|website=|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20200203084646/http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1613|archive-date=3 February 2020|access-date=4 may 2020}}</ref>
Türkiyədə səhiyyə xidmətlərinə [[Türkiyə Cümhuriyyəti Sağlamlıq Nazirliyi|Sağlamlıq Nazirliyi]] tərəfindən hazırlanan mərkəzi bir dövlət sistemi ilə nəzarət edilir.<ref>{{cite web |last1=Şen |first1=Hanife |title=Türkiye'de sağlık hizmetleri ve gelişimi tarihçesi |url=http://www.istanbulsaglik.gov.tr/w/sb/egt/belge/saglik_hizm_gelisimi.pdf |website=İstanbul Sağlık Müdürlüğü |publisher=İstanbul Sağlık Müdürlüğü, İnsan Kaynakları Şube Müdürlüğü, Personel Eğitim Birimi |accessdate=16 may 2020 |page=21 |language=tr |date=26 noyabr 2011}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye'de sağlık hizmetleri verimli kullanılmıyor |url=https://www.ntv.com.tr/saglik/turkiyede-saglik-hizmetleri-verimli-kullanilmiyor,Vcb7Oc7KI0WajGyIbhxw3A |website=[[NTV (Türkiyə)|NTV]] |accessdate=16 may 2020 |language=tr |date=6 yanvar 2017}}</ref> 2003-cü ildə hökumət, səhiyyə xidmətlərinə ayrılan büdcə nisbətini artıran və əhalinin böyük bir hissəsini sağlam hala gətirməyi məqsəd qoyan geniş əhatəli bir səhiyyə islahatı proqramını təqdim etdi. Türkiyə Statistika Təşkilatı, 2012-ci ildə sadəcə səhiyyə xidmətləri sahəsinə 76.3 milyard [[Türk lirəsi|TL]] xərcləndiyini açıqladı. Xidmət haqlarının 79,6%-i İctimai Təhlükəsizlik Təşkilatı tərəfindən, qalan 15,4% isə xəstələr tərəfindən ödənilmişdir.<ref>{{cite web|url=http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/24892271.asp|title=Hürriyet: "Sağlığa 76,3 milyar lira harcandı"|access-date=9 avqust 2014}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye’de Sağlık Sektörüne Genel Bakış |url=https://harmonigd.com.tr/tr/haber/turkiyede-saglik-sektorune-genel-bakis/ |website=harmonigd.com.tr |accessdate=16 may 2020}}</ref> 2013 rəqəmlərinə görə Türkiyədə 30.116 səhiyyə qurumu mövcuddur və həkim başına ortalama 573 xəstə düşür.<ref>{{cite web|url=http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=255|title=Turkish Statistical Institute: Number of citizens per healthcare personnel in Turkey|access-date=9 avqust 2014}}</ref> Hər 1000 nəfər əhaliyə isə 2,64 yataq düşür.<ref name="TUIKmedical">{{cite web|title=Turkish Statistical Institute: Number of medical institutions in Turkey|url=http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1613|last=|first=|date=|website=|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20200203084646/http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1613|archive-date=3 February 2020|access-date=4 may 2020}}</ref>


Türkiyədə gözlənilən həyat müddəti kişilərdə 71.1 il, qadınlarda 75.2 il olmaqla birlikdə, ümumi əhali ortalamasının gözlənilən həyat müddəti 73.2 ildir. Ölkədə ölümlərə ən çox səbəb olan xəstəliklərdən ilk üçü dövran sistemi xəstəlikləri (39.8%), [[Xərçəng xəstəliyi|xərçəng]] (21.3%) və tənəffüs xəstəlikləridir (9.8%).<ref name=TUIKmedical /><ref>{{cite web |title=World Health Statistics 2016: Monitoring health for the SDGs Annex B: tables of health statistics by country, WHO region and globally |publisher=World Health Organization |url=http://www.who.int/gho/publications/world_health_statistics/2016/Annex_B/en/ |date=2016 |access-date=27 iyun 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=2018 yılı "ölüm nedeni" istatistikleri |url=https://www.trthaber.com/haber/yasam/2018-yili-olum-nedeni-istatistikleri-413265.html |website=www.trthaber.com |accessdate=16 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=TÜİK, 2018 yılına ilişkin ölüm nedeni istatistiklerini açıkladı |url=https://www.haberturk.com/2018-yili-olum-nedeni-istatistikleri-aciklandi-2443477-ekonomi |website=hthayat.haberturk.com |accessdate=16 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Dünyadaki başlıca ölüm nedenleri neler? |url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-47460922 |website=BBC News Türkçe |accessdate=16 may 2020 |language=tr |date=7 mart 2019}}</ref><ref>{{cite web |title=TÜİK ölüm nedeni istatistiklerini açıkladı: En çok dolaşım sistemi hastalıkları öldürüyor |url=https://t24.com.tr/haber/tuik-olum-nedeni-istatistiklerini-acikladi-en-cok-dolasim-sistemi-hastaliklari-olduruyor,818410 |website=T24 |accessdate=16 may 2020 |language=Turkish}}</ref>
Türkiyədə gözlənilən həyat müddəti kişilərdə 71.1 il, qadınlarda 75.2 il olmaqla birlikdə, ümumi əhali ortalamasının gözlənilən həyat müddəti 73.2 ildir. Ölkədə ölümlərə ən çox səbəb olan xəstəliklərdən ilk üçü dövran sistemi xəstəlikləri (39.8%), [[Xərçəng xəstəliyi|xərçəng]] (21.3%) və tənəffüs xəstəlikləridir (9.8%).<ref name=TUIKmedical /><ref>{{cite web |title=World Health Statistics 2016: Monitoring health for the SDGs Annex B: tables of health statistics by country, WHO region and globally |publisher=World Health Organization |url=http://www.who.int/gho/publications/world_health_statistics/2016/Annex_B/en/ |date=2016 |access-date=27 iyun 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=2018 yılı "ölüm nedeni" istatistikleri |url=https://www.trthaber.com/haber/yasam/2018-yili-olum-nedeni-istatistikleri-413265.html |website=www.trthaber.com |accessdate=16 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=TÜİK, 2018 yılına ilişkin ölüm nedeni istatistiklerini açıkladı |url=https://www.haberturk.com/2018-yili-olum-nedeni-istatistikleri-aciklandi-2443477-ekonomi |website=hthayat.haberturk.com |accessdate=16 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Dünyadaki başlıca ölüm nedenleri neler? |url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-47460922 |website=BBC News Türkçe |accessdate=16 may 2020 |language=tr |date=7 mart 2019}}</ref><ref>{{cite web |title=TÜİK ölüm nedeni istatistiklerini açıkladı: En çok dolaşım sistemi hastalıkları öldürüyor |url=https://t24.com.tr/haber/tuik-olum-nedeni-istatistiklerini-acikladi-en-cok-dolasim-sistemi-hastaliklari-olduruyor,818410 |website=T24 |accessdate=16 may 2020 |language=Turkish}}</ref>
Sətir 356: Sətir 357:
| izah2 = <center>Türkiyənin ən qədim universitetlərindən olan [[İstanbul Universiteti]] və [[Qalatasaray Universiteti]]</center>
| izah2 = <center>Türkiyənin ən qədim universitetlərindən olan [[İstanbul Universiteti]] və [[Qalatasaray Universiteti]]</center>
}}
}}
Türkiyədə məktəb təhsil pillələri [[Türkiyə Cümhuriyyəti Təhsil Nazirliyi|Təhsil Nazirliyi]]nin tabeliyindədir.<ref name=wesed>{{cite web|title=Education in Turkey|url=http://www.wes.org/ewenr/12sept/feature.htm|publisher=World Education Services|access-date=12 iyun 2013}}</ref> Dörd illik ibtidai məktəb, dörd illik orta məktəb və dörd illik lisey daxil olmaqla on iki illik təhsil məcburidir.<ref name=nyt-peg>{{cite web|title=Turkey's Education Reform Bill Is About Playing Politics With Pedagogy|url=http://latitude.blogs.nytimes.com/2012/03/23/turkeys-education-reform-bill-is-about-playing-politics-with-pedagogy/|work=The New York Times|access-date=12 iyun 2013|date=23 mart 2012}}</ref> [[İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı|OECD]] hesabatlarına görə, ölkədə orta məktəbi bitirməmiş 25-34 yaş qrupundakı insanlar gəlirlərinin orta hesabla 80%-ni orta məktəbi bitirən eyni yaş qrupu həmkarlarından alırlar. Ölkənin əsas təhsil səviyyəsi digər [[İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı|OECD]] ölkələrindən aşağı səviyyədə keçirilir.<ref name=oecdind>{{cite web|title=Education at a Glance: OECD Indicators 2012|url=http://www.oecd.org/edu/EAG2012%20-%20Key%20Facts%20-%20Turkey.pdf|publisher=OECD|access-date=12 iyun 2013}}</ref> Türkiyə, [[Beynəlxalq Tələbə Qiymətləndirmə proqramı]] hesabatına görə 34-cü sırada yer alır. Yüksək keyfiyyətli liseylərə daxil olmaq, ölkə daxilində keçirilən tələbə yerləşdirmə imtahanlarının balından asılıdır, buna görə də ölkədə repititor yanına gedən şagirdlərin ortalama yaşı 10-a düşmüşdür.<ref>{{cite web|title=Members: Turkey|url=http://www.ehea.info/pid34250-cid101609/turkey.html|date=10 aprel 2017}}</ref> Yetkin əhalinin 94,1%-i oxuma-yazma qabiliyyətlərinə malikdir. Türkiyədə kişi əhalinin savadlılıq səviyyəsi 97,9%, qadın əhalinin isə savadlılıq səviyyəsi 90,3% təşkil edir.<ref name=WBedu>{{cite web|title=Improving The Quality And Equity of Basic Education in Turkey Challenges And Options |url=http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2013/02/20/000333037_20130220112531/Rendered/PDF/541310SR0P107700Quality0Report02011.pdf |publisher=World Bank |access-date=12 iyun 2013 |page=viii |date=30 iyun 2011 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131016062736/http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2013/02/20/000333037_20130220112531/Rendered/PDF/541310SR0P107700Quality0Report02011.pdf |archivedate=16 oktyabr 2013}}</ref><ref name=unescolit>{{cite web|title=National adult literacy rates (15+), youth literacy rates (15–24) and elderly literacy rates (65+)|url=http://stats.uis.unesco.org/unesco/TableViewer/tableView.aspx?ReportId=210|publisher=UNESCO Institute for Statistics}}</ref>
Türkiyədə məktəb təhsil pillələri [[Türkiyə Cümhuriyyəti Təhsil Nazirliyi|Təhsil Nazirliyi]]nin tabeliyindədir.<ref name=wesed>{{cite web|title=Education in Turkey|url=http://www.wes.org/ewenr/12sept/feature.htm|publisher=World Education Services|access-date=12 iyun 2013}}</ref> Dörd illik ibtidai məktəb, dörd illik orta məktəb və dörd illik lisey daxil olmaqla on iki illik təhsil məcburidir.<ref name=nyt-peg>{{cite web|title=Turkey's Education Reform Bill Is About Playing Politics With Pedagogy|url=http://latitude.blogs.nytimes.com/2012/03/23/turkeys-education-reform-bill-is-about-playing-politics-with-pedagogy/|work=The New York Times|access-date=12 iyun 2013|date=23 mart 2012}}</ref> [[İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı|OECD]] hesabatlarına görə, ölkədə orta məktəbi bitirməmiş 25–34 yaş qrupundakı insanlar gəlirlərinin orta hesabla 80%-ni orta məktəbi bitirən eyni yaş qrupu həmkarlarından alırlar. Ölkənin əsas təhsil səviyyəsi digər [[İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı|OECD]] ölkələrindən aşağı səviyyədə keçirilir.<ref name=oecdind>{{cite web|title=Education at a Glance: OECD Indicators 2012|url=http://www.oecd.org/edu/EAG2012%20-%20Key%20Facts%20-%20Turkey.pdf|publisher=OECD|access-date=12 iyun 2013}}</ref> Türkiyə, [[Beynəlxalq Tələbə Qiymətləndirmə proqramı]] hesabatına görə 34-cü sırada yer alır. Yüksək keyfiyyətli liseylərə daxil olmaq, ölkə daxilində keçirilən tələbə yerləşdirmə imtahanlarının balından asılıdır, buna görə də ölkədə repititor yanına gedən şagirdlərin ortalama yaşı 10-a düşmüşdür.<ref>{{cite web|title=Members: Turkey|url=http://www.ehea.info/pid34250-cid101609/turkey.html|date=10 aprel 2017}}</ref> Yetkin əhalinin 94,1%-i oxuma-yazma qabiliyyətlərinə malikdir. Türkiyədə kişi əhalinin savadlılıq səviyyəsi 97,9%, qadın əhalinin isə savadlılıq səviyyəsi 90,3% təşkil edir.<ref name=WBedu>{{cite web|title=Improving The Quality And Equity of Basic Education in Turkey Challenges And Options |url=http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2013/02/20/000333037_20130220112531/Rendered/PDF/541310SR0P107700Quality0Report02011.pdf |publisher=World Bank |access-date=12 iyun 2013 |page=viii |date=30 iyun 2011 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131016062736/http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2013/02/20/000333037_20130220112531/Rendered/PDF/541310SR0P107700Quality0Report02011.pdf |archivedate=16 oktyabr 2013}}</ref><ref name=unescolit>{{cite web|title=National adult literacy rates (15+), youth literacy rates (15–24) and elderly literacy rates (65+)|url=http://stats.uis.unesco.org/unesco/TableViewer/tableView.aspx?ReportId=210|publisher=UNESCO Institute for Statistics}}</ref>


[[2017]]-ci il hesabatına əsasən Türkiyədə özəl və dövlət olmaq üzərə 183 ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir.<ref>{{cite web|url=http://www.yok.gov.tr/documents/10348274/10733291/TR%27de+Y%C3%BCksek%C3%B6%C4%9Fretim+Sistemi2.pdf/9027552a-962f-4b03-8450-3d1ff8d56ccc|title=Higher Education System in Turkey|access-date=10 aprel 2017}}</ref> Tələbələr bakalavr üçün — YGS, magistratura üçün — LYS imtahanları nəticəsində qazandıqları ballarla universitetlərdə təhsil almaq hüququ əldə edirlər.<ref name="Group2009">{{cite book|author=Oxford Business Group|title=The Report: Turkey 2009|url={{Google books |plainurl=yes |id=c1uXr3Rr7koC |page=203 }} |access-date=12 iyun 2013|year=2009|publisher=Oxford Business Group|isbn=978-1-902339-13-9|page=203}}</ref> [[2007]]-ci ildə universitetə qəbul imtahanında 1.700.000 nəfər iştirak etsə də, [[2008]]-ci ildə bu rəqəm 600.000-ə düşmüşdür.<ref>{{cite web|url=http://www.educationinturkey.net/index.php?option=com_content&view=article&id=69&Itemid=75|title=Guide for Foreign Students planning Education in Turkey|access-date=9 avqust 2014|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180712043742/http://www.educationinturkey.net/index.php?option=com_content&view=article&id=69&Itemid=75|archivedate=12 iyul 2018}}</ref><ref name=therank>{{cite web|title=World University Rankings 2012–2013|url=http://www.timeshighereducation.co.uk/world-university-rankings/2012-13/world-ranking|work=Times Higher Education|access-date=16 iyun 2013}}</ref><ref>{{cite web|title=Turkish universities latest domino in Erdogan's path|url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/11/turkey-erdogan-took-full-control-of-universities.html|author=Mustafa Akyol|publisher=Al-Monitor|date=7 noyabr 2016}}</ref> [[Anadolu Universiteti]]nin açıq təhsil fakültəsi istisna olmaqla, bütün universitet və onlara bağlı fakültələrə giriş, orta məktəb məzunlarının YGS-LYS nəticələrindən asılı olaraq formalaşır.<ref>{{cite book|title=Skills Matter: Further Results From the Survey ov Adult Skills|date=2015|publisher=OECD|isbn=978-92-64-25805-1|pages=46, 49|doi=10.1787/9789264258051-en|series=OECD Skills Studies}}</ref> [[Times Higher Education World University Rankings]] hesabatına əsasən [[2014]]-cü ildə dünyanın ən yaxşı universitetləri siyahısında ilk 200 yerdə Türkiyənin 4 universiteti iştirak etdi. Siyahıda [[Yaxın Şərq Tekniki Universiteti|Yaxın Şərq Texniki Universiteti]] 85-ci, [[Boğaziçi Universiteti]] 139-cu, [[İstanbul Texniki Universiteti]] 165-ci, [[Sabancı Universiteti]] 182-ci sırada yer aldı.<ref>{{Cite news|url=https://www.independent.co.uk/news/world/europe/turkey-school-curriculum-teach-jihad-concept-drop-evolution-science-muslim-islam-a7848176.html|title=Turkey drops evolution and starts teaching jihad instead|date=19 iyul 2017|work=The Independent|access-date=20 iyul 2017|language=en-GB}}</ref><ref>{{cite web |title=World University Rankings |url=https://www.timeshighereducation.com/world-university-rankings/2020/world-ranking |website=Times Higher Education (THE) |accessdate=16 may 2020 |language=en |date=20 avqust 2019}}</ref>
2017-ci il hesabatına əsasən Türkiyədə özəl və dövlət olmaq üzərə 183 ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir.<ref>{{cite web|url=http://www.yok.gov.tr/documents/10348274/10733291/TR%27de+Y%C3%BCksek%C3%B6%C4%9Fretim+Sistemi2.pdf/9027552a-962f-4b03-8450-3d1ff8d56ccc|title=Higher Education System in Turkey|access-date=10 aprel 2017}}</ref> Tələbələr bakalavr üçün — YGS, magistratura üçün — LYS imtahanları nəticəsində qazandıqları ballarla universitetlərdə təhsil almaq hüququ əldə edirlər.<ref name="Group2009">{{cite book|author=Oxford Business Group|title=The Report: Turkey 2009|url={{Google books |plainurl=yes |id=c1uXr3Rr7koC |page=203 }} |access-date=12 iyun 2013|year=2009|publisher=Oxford Business Group|isbn=978-1-902339-13-9|page=203}}</ref> 2007-ci ildə universitetə qəbul imtahanında 1.700.000 nəfər iştirak etsə də, 2008-ci ildə bu rəqəm 600.000-ə düşmüşdür.<ref>{{cite web|url=http://www.educationinturkey.net/index.php?option=com_content&view=article&id=69&Itemid=75|title=Guide for Foreign Students planning Education in Turkey|access-date=9 avqust 2014|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180712043742/http://www.educationinturkey.net/index.php?option=com_content&view=article&id=69&Itemid=75|archivedate=12 iyul 2018}}</ref><ref name=therank>{{cite web|title=World University Rankings 2012–2013|url=http://www.timeshighereducation.co.uk/world-university-rankings/2012-13/world-ranking|work=Times Higher Education|access-date=16 iyun 2013}}</ref><ref>{{cite web|title=Turkish universities latest domino in Erdogan's path|url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/11/turkey-erdogan-took-full-control-of-universities.html|author=Mustafa Akyol|publisher=Al-Monitor|date=7 noyabr 2016}}</ref> [[Anadolu Universiteti]]nin açıq təhsil fakültəsi istisna olmaqla, bütün universitet və onlara bağlı fakültələrə giriş, orta məktəb məzunlarının YGS-LYS nəticələrindən asılı olaraq formalaşır.<ref>{{cite book|title=Skills Matter: Further Results From the Survey ov Adult Skills|date=2015|publisher=OECD|isbn=978-92-64-25805-1|pages=46, 49|doi=10.1787/9789264258051-en|series=OECD Skills Studies}}</ref> [[Times Higher Education World University Rankings]] hesabatına əsasən 2014-cü ildə dünyanın ən yaxşı universitetləri siyahısında ilk 200 yerdə Türkiyənin 4 universiteti iştirak etdi. Siyahıda [[Yaxın Şərq Tekniki Universiteti|Yaxın Şərq Texniki Universiteti]] 85-ci, [[Boğaziçi Universiteti]] 139-cu, [[İstanbul Texniki Universiteti]] 165-ci, [[Sabancı Universiteti]] 182-ci sırada yer aldı.<ref>{{Cite news|url=https://www.independent.co.uk/news/world/europe/turkey-school-curriculum-teach-jihad-concept-drop-evolution-science-muslim-islam-a7848176.html|title=Turkey drops evolution and starts teaching jihad instead|date=19 iyul 2017|work=The Independent|access-date=20 iyul 2017|language=en-GB}}</ref><ref>{{cite web |title=World University Rankings |url=https://www.timeshighereducation.com/world-university-rankings/2020/world-ranking |website=Times Higher Education (THE) |accessdate=16 may 2020 |language=en |date=20 avqust 2019}}</ref>


=== Din ===
=== Din ===
{{main|Türkiyədə din}}{{see also|Türkiyədə islam|Türkiyədə xristianlıq|Türkiyədə yəhudilik|Türkiyədə dünyəvilik}}
{{main|Türkiyədə din}}{{see also|Türkiyədə islam|Türkiyədə xristianlıq|Türkiyədə yəhudilik|Türkiyədə dünyəvilik}}
Türkiyə [[Dövlət dini|rəsmi dini]] olmayan [[dünyəvi dövlət]]dir.<ref>{{cite web|author=Axel Tschentscher|url=http://servat.unibe.ch/icl/tu00000_.html|title=International Constitutional Law: Turkey Constitution|publisher=Servat.unibe.ch|access-date=1 noyabr 2010}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.hsfk.de/downloads/prif78.pdf |title=Turkey: Islam and Laicism Between the Interests of State, Politics, and Society |publisher=[[Peace Research Institute Frankfurt]] |access-date=19 oktyabr 2008 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081028211305/http://www.hsfk.de/downloads/prif78.pdf |archivedate=28 oktyabr 2008 }}</ref> Din və vicdan azadlığı ölkə konstitusiyası ilə təmin edilir.<ref name="ipsos2017">{{cite web|url=https://www.ipsosglobaltrends.com/wp-content/uploads/2017/04/Slide13-6.jpg|title=Religion, Ipsos Global Trends|date=2017|publisher=[[Ipsos]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20170905105138/https://www.ipsosglobaltrends.com/wp-content/uploads/2017/04/Slide13-6.jpg|archive-date=5 sentyabr 2017}}</ref> Ancaq ölkədə müxtəlif İslam partiyalarının qurulması ilə dinin idarədəki rolu ilə bağlı müzakirələr başladı.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html CIA World Factbook]</ref><ref>{{cite web|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Turkey.pdf|title=TURKEY|publisher=Library of Congress: Federal Research Division|access-date=27 mart 2019}}</ref><ref>{{cite book|last1=Steunebrink|first1=Gerrit|last2=van der Zweerde|first2=Evert|title=Civil Society, Religion, and the Nation: Modernization in Intercultural Context : Russia, Japan, Turkey|url={{Google books |plainurl=yes |id=KSbiKEhsxT0C |page=175 }} |access-date=5 iyun 2013|year=2004|publisher=Rodopi|isbn=978-90-420-1665-1|pages=175–184}}</ref> Ölkədəki dövlət qurumlarında və məktəblərdə uzun illərdir İslam siyasətinin simvolu sayıldığı üçün hicab taxmaq qadağan olmuşdur.<ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2013/10/09/world/europe/turkey-lifts-ban-on-head-scarves-in-state-offices.html?_r=0|title=Turkey Lifts Longtime Ban on Head Scarves in State Offices|newspaper=NY Times|date=8 oktyabr 2013|access-date=1 fevral 2014}}</ref><ref name=news24.com>{{cite web|title=Turkey-lifts-ban-on-headscarves-at-high-schools|url=http://www.news24.com/World/News/Turkey-lifts-ban-on-headscarves-at-high-schools-20140923|website=news24.com/|access-date=3 noyabr 2014|date=23 sentyabr 2014}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-39053064|title=Turkey reverses female army officers' headscarf ban|publisher=BBC|date=22 fevral 2017|work=BBC News}}</ref> Lakin bu qadağa [[2011]]-ci ildə universitetlərdə, [[2013]]-cü ildə dövlət qurumlarında və [[2014]]-cü ildə ümumtəhsil məktəblərində ləğv edildi.<ref>{{cite web|author=Sukru Kucuksahin|url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/06/turkey-high-schools-student-stand-up-against-islamism.html|title=Turkish students up in arms over Islamization of education|publisher=Al-Monitor|date=20 iyun 2016}}</ref><ref>{{cite web|author=Zülfikar Doğan|url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/06/turkey-education-erdogan-devout-generation-plan.html|title=Erdogan pens education plan for Turkey's 'devout generation'|publisher=Al-Monitor|date=29 iyun 2016}}</ref> [[İslam]] dini Türkiyədə dominant dindir və müxtəlif məlumatlara görə əhalinin 99,8%-i müsəlmandır.<ref>{{cite web|author=Sibel Hurtas|url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/10/turkey-post-putsch-crackdown-transform-education.html|title=Turkey's 'devout generation' project means lost jobs, schools for many|publisher=Al-Monitor|date=13 oktyabr 2016}}</ref> Ancaq bu rəqəm hər mənbəyə görə dəyişir və adətən 96,4% olaraq göstərilir. Ortaq təriqət [[Sünnilər|sünni]] məzhəblərindən olan [[Hənəfi məzhəbi|hənəfil]]ikdir. Ölkədəki ən yüksək dini orqan Dəyanət İşləri üzrə Nazirlikdir və hənəfi məzhəbinin qaydalarına görə dini islahatlar keçirir.<ref name=":0">{{Cite news|url=https://www.brookings.edu/opinions/secularism-in-turkey-stronger-than-ever/|title=Secularism in Turkey: Stronger than Ever?|last=Kayaoğlu|first=Turan|date=10 aprel 2012|work=Brookings Institution|access-date=25 aprel 2017|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/03/turkey-is-getting-more-secular.html|title=Turkey is becoming more secular, not less|date=2 mart 2015|work=Al-Monitor|access-date=25 aprel 2017|language=en-us}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6554851.stm|title=Secular rally targets Turkish PM|last=|first=|date=14 aprel 2007|website=BBC News|access-date=25 aprel 2017}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.middleeasteye.net/news/turkish-youth-increasingly-secular-and-modern-under-erdogan-poll-finds|title=Turkish youth increasingly secular and modern under Erdogan, poll finds|website=Middle East Eye|language=en|access-date=14 sentyabr 2019}}</ref> Həmçinin nazirlik, ölkədə fəaliyyət göstərən 80 mindən çox məscid və imam üçün məsuliyyət daşıyır.<ref name="bluemosque">{{cite web|title=Blue Mosque|url=http://www.bluemosque.co/|website=bluemosque.co|access-date=12 iyun 2014}}</ref> Bundan əlavə, ölkədə [[şiəlik]] də yayğındır və alimlər şiələrin sayının 15-20 milyon arasında olduğunu söyləyirlər.<ref>{{Cite book| publisher = Taylor & Francis| isbn = 978-0-415-36897-1| last = Gülalp| first = Haldun| title = Citizenship and Ethnic Conflict: Challenging the Nation-state| date = 2006| url=https://books.google.com/books?id=aps1ruOW0_EC&pg=PA62}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.allaboutturkey.com/sufi.htm|title=Sufism|publisher=All about Turkey|date=20 noyabr 2006|access-date=1 noyabr 2010}}</ref> [[2008]]-ci ildə köhnə Diyanət İşləri üzrə Dövlət Naziri və Diyanət İşləri Başçısı [[Mustafa Səid Yazıcıoğlu]]nun Türkiyədə 7 milyon [[Şiəlik|şiə]] olduğu təxmin edildiyi fikrini irəli sürmüşdür.<ref name="pewforum.org">{{cite web|title=Pew Forum on Religious & Public life|url=http://www.pewforum.org/2012/08/09/the-worlds-muslims-unity-and-diversity-1-religious-affiliation/#identity|website=pewforum.org/|access-date=29 oktyabr 2013|date=9 avqust 2012}}</ref> "''[[Aksiyon (jurnal)|Aksiyon]]''" jurnalının məlumatlarına görə, ölkə əhalisinin 3 milyonu (4.2%) [[On iki imam şiəliyi (əqidə)|şiə on ikicilər]]dən ibarətdir.<ref name="religiousfreedomreport">{{cite web|url=https://2001-2009.state.gov/g/drl/rls/irf/2007/90204.htm|title=Bureau of Democracy, Human rights and Labor: International Religious Freedom Report 2007 – Turkey|publisher=State.gov|access-date=1 noyabr 2010|date=14 sentyabr 2007}}</ref><ref name="rise">{{cite web|url=http://www.turkeyanalyst.org/publications/turkey-analyst-articles/item/463-the-rise-of-diyanet-the-politicization-of-turkey%E2%80%99s-directorate-of-religious-affairs.html | title=The Rise of Diyanet: the Politicization of Turkey's Directorate of Religious Affairs | last1=Cornell |first1=Svante |publisher=turkeyanalyst.org | date=9 oktyabr 2015 | access-date=27 iyul 2016}}</ref> [[Sufizm|Təsəvvüfl]]ə əlaqəli olanlar da var və əhalinin 2%-i heç bir təriqətlə əlaqəsi olmayan müsəlmanlardır.<ref name="al-monitor-29-4-16">{{cite news|last1=Tremblay|first1=Pinar|title=Is Erdogan signaling end of secularism in Turkey?|url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/04/turkey-is-erdogan-signaling-end-of-secularism.html|access-date=25 iyul 2016|agency=Al Monitor|date=29 aprel 2015|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160808130552/http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/04/turkey-is-erdogan-signaling-end-of-secularism.html|archivedate=8 avqust 2016}}</ref> [[1914]]-cü ildə Türkiyənin qeyri-müsəlman əhali nisbəti 19% olmuşdur, [[1927]]-ci ildə bu say 2,5%-ə enmişdir. Bu gün ölkədə [[Roma-Katolik kilsəsi|yunan katoliklər]] də daxil olmaqla müxtəlif məzhəblərdən olan 120.000 xristian var və bu rəqəm Türkiyə əhalisinin 0,2%-dən daha azdır. Ölkədə açılmış kilsələrin sayı 236-dır.<ref>{{cite journal|last=Içduygu|first=Ahmet|author2=Toktas, Şule; Ali Soner, B.|title=The politics of population in a nation-building process: emigration of non-Muslims from Turkey|journal=Ethnic and Racial Studies|url=https://www.academia.edu/761694|date=1 fevral 2008|volume=31|issue=2|pages=358–389|doi=10.1080/01419870701491937}}</ref><ref>''[[The Catholic Encyclopedia]]'', Volume XIV, Copyright 1912 by Robert Appleton Company, Online Edition Copyright 2003 by K. Knight [http://www.newadvent.org/cathen/14774a.htm]</ref><ref>''Home of the Assumption: Reconstructing Mary's Life in Ephesus'' by V. Antony John Alaharasan 2006 {{ISBN|1-929039-38-7}} p. 38</ref> İstanbul 4 əsrdən bəri [[Şərqi pravoslav kilsəsi]]nin [[Konstantinopol Pravoslav Kilsəsi|mərkəzi]] olmuşdur.<ref name="Rusch2013">{{cite book|author=William G. Rusch|title=The Witness of Bartholomew I, Ecumenical Patriarch|url={{Google books |plainurl=yes |id=ZMgC0VsRee0C |page=31 }}|year=2013|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing|isbn=978-0-8028-6717-9|page=31|quote=Constantinople has been the seat of an archiepiscopal see since the fourth century; its ruling hierarch has had the title of"Ecumenical Patriarch"}}</ref><ref name="FahlbuschBromiley2001">{{cite book|author1=Erwin Fahlbusch|author2=Geoffrey William Bromiley|title=The Encyclopedia of Christianity|url={{Google books |plainurl=yes |id=yaecVMhMWaEC |page=40 }} |year=2001|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing|isbn=978-90-04-11695-5|page=40|quote=The Ecumenical Patriarchate of Constantinople is the ranking church within the communion of Between the 4th and 15th centuries, the activities of the patriarchate took place within the context of an empire that not only was}}</ref>
Türkiyə [[Dövlət dini|rəsmi dini]] olmayan [[dünyəvi dövlət]]dir.<ref>{{cite web|author=Axel Tschentscher|url=http://servat.unibe.ch/icl/tu00000_.html|title=International Constitutional Law: Turkey Constitution|publisher=Servat.unibe.ch|access-date=1 noyabr 2010}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.hsfk.de/downloads/prif78.pdf |title=Turkey: Islam and Laicism Between the Interests of State, Politics, and Society |publisher=[[Peace Research Institute Frankfurt]] |access-date=19 oktyabr 2008 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081028211305/http://www.hsfk.de/downloads/prif78.pdf |archivedate=28 oktyabr 2008 }}</ref> Din və vicdan azadlığı ölkə konstitusiyası ilə təmin edilir.<ref name="ipsos2017">{{cite web|url=https://www.ipsosglobaltrends.com/wp-content/uploads/2017/04/Slide13-6.jpg|title=Religion, Ipsos Global Trends|date=2017|publisher=[[Ipsos]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20170905105138/https://www.ipsosglobaltrends.com/wp-content/uploads/2017/04/Slide13-6.jpg|archive-date=5 sentyabr 2017}}</ref> Ancaq ölkədə müxtəlif İslam partiyalarının qurulması ilə dinin idarədəki rolu ilə bağlı müzakirələr başladı.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html CIA World Factbook]</ref><ref>{{cite web|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Turkey.pdf|title=TURKEY|publisher=Library of Congress: Federal Research Division|access-date=27 mart 2019}}</ref><ref>{{cite book|last1=Steunebrink|first1=Gerrit|last2=van der Zweerde|first2=Evert|title=Civil Society, Religion, and the Nation: Modernization in Intercultural Context : Russia, Japan, Turkey|url={{Google books |plainurl=yes |id=KSbiKEhsxT0C |page=175 }} |access-date=5 iyun 2013|year=2004|publisher=Rodopi|isbn=978-90-420-1665-1|pages=175–184}}</ref> Ölkədəki dövlət qurumlarında və məktəblərdə uzun illərdir İslam siyasətinin simvolu sayıldığı üçün hicab taxmaq qadağan olmuşdur.<ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2013/10/09/world/europe/turkey-lifts-ban-on-head-scarves-in-state-offices.html?_r=0|title=Turkey Lifts Longtime Ban on Head Scarves in State Offices|newspaper=NY Times|date=8 oktyabr 2013|access-date=1 fevral 2014}}</ref><ref name=news24.com>{{cite web|title=Turkey-lifts-ban-on-headscarves-at-high-schools|url=http://www.news24.com/World/News/Turkey-lifts-ban-on-headscarves-at-high-schools-20140923|website=news24.com/|access-date=3 noyabr 2014|date=23 sentyabr 2014}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-39053064|title=Turkey reverses female army officers' headscarf ban|publisher=BBC|date=22 fevral 2017|work=BBC News}}</ref> Lakin bu qadağa 2011-ci ildə universitetlərdə, 2013-cü ildə dövlət qurumlarında və 2014-cü ildə ümumtəhsil məktəblərində ləğv edildi.<ref>{{cite web|author=Sukru Kucuksahin|url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/06/turkey-high-schools-student-stand-up-against-islamism.html|title=Turkish students up in arms over Islamization of education|publisher=Al-Monitor|date=20 iyun 2016}}</ref><ref>{{cite web|author=Zülfikar Doğan|url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/06/turkey-education-erdogan-devout-generation-plan.html|title=Erdogan pens education plan for Turkey's 'devout generation'|publisher=Al-Monitor|date=29 iyun 2016}}</ref> [[İslam]] dini Türkiyədə dominant dindir və müxtəlif məlumatlara görə əhalinin 99,8%-i müsəlmandır.<ref>{{cite web|author=Sibel Hurtas|url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/10/turkey-post-putsch-crackdown-transform-education.html|title=Turkey's 'devout generation' project means lost jobs, schools for many|publisher=Al-Monitor|date=13 oktyabr 2016}}</ref> Ancaq bu rəqəm hər mənbəyə görə dəyişir və adətən 96,4% olaraq göstərilir. Ortaq təriqət [[Sünnilər|sünni]] məzhəblərindən olan [[Hənəfi məzhəbi|hənəfil]]ikdir. Ölkədəki ən yüksək dini orqan Dəyanət İşləri üzrə Nazirlikdir və hənəfi məzhəbinin qaydalarına görə dini islahatlar keçirir.<ref name=":0">{{Cite news|url=https://www.brookings.edu/opinions/secularism-in-turkey-stronger-than-ever/|title=Secularism in Turkey: Stronger than Ever?|last=Kayaoğlu|first=Turan|date=10 aprel 2012|work=Brookings Institution|access-date=25 aprel 2017|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/03/turkey-is-getting-more-secular.html|title=Turkey is becoming more secular, not less|date=2 mart 2015|work=Al-Monitor|access-date=25 aprel 2017|language=en-us}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6554851.stm|title=Secular rally targets Turkish PM|last=|first=|date=14 aprel 2007|website=BBC News|access-date=25 aprel 2017}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.middleeasteye.net/news/turkish-youth-increasingly-secular-and-modern-under-erdogan-poll-finds|title=Turkish youth increasingly secular and modern under Erdogan, poll finds|website=Middle East Eye|language=en|access-date=14 sentyabr 2019}}</ref> Həmçinin nazirlik, ölkədə fəaliyyət göstərən 80 mindən çox məscid və imam üçün məsuliyyət daşıyır.<ref name="bluemosque">{{cite web|title=Blue Mosque|url=http://www.bluemosque.co/|website=bluemosque.co|access-date=12 iyun 2014}}</ref> Bundan əlavə, ölkədə [[şiəlik]] də yayğındır və alimlər şiələrin sayının 15–20 milyon arasında olduğunu söyləyirlər.<ref>{{Cite book| publisher = Taylor & Francis| isbn = 978-0-415-36897-1| last = Gülalp| first = Haldun| title = Citizenship and Ethnic Conflict: Challenging the Nation-state| date = 2006| url=https://books.google.com/books?id=aps1ruOW0_EC&pg=PA62}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.allaboutturkey.com/sufi.htm|title=Sufism|publisher=All about Turkey|date=20 noyabr 2006|access-date=1 noyabr 2010}}</ref> 2008-ci ildə köhnə Diyanət İşləri üzrə Dövlət Naziri və Diyanət İşləri Başçısı [[Mustafa Səid Yazıcıoğlu]]nun Türkiyədə 7 milyon [[Şiəlik|şiə]] olduğu təxmin edildiyi fikrini irəli sürmüşdür.<ref name="pewforum.org">{{cite web|title=Pew Forum on Religious & Public life|url=http://www.pewforum.org/2012/08/09/the-worlds-muslims-unity-and-diversity-1-religious-affiliation/#identity|website=pewforum.org/|access-date=29 oktyabr 2013|date=9 avqust 2012}}</ref> "''[[Aksiyon (jurnal)|Aksiyon]]''" jurnalının məlumatlarına görə, ölkə əhalisinin 3 milyonu (4.2%) [[On iki imam şiəliyi (əqidə)|şiə on ikicilər]]dən ibarətdir.<ref name="religiousfreedomreport">{{cite web|url=https://2001-2009.state.gov/g/drl/rls/irf/2007/90204.htm|title=Bureau of Democracy, Human rights and Labor: International Religious Freedom Report 2007 – Turkey|publisher=State.gov|access-date=1 noyabr 2010|date=14 sentyabr 2007}}</ref><ref name="rise">{{cite web|url=http://www.turkeyanalyst.org/publications/turkey-analyst-articles/item/463-the-rise-of-diyanet-the-politicization-of-turkey%E2%80%99s-directorate-of-religious-affairs.html | title=The Rise of Diyanet: the Politicization of Turkey's Directorate of Religious Affairs | last1=Cornell |first1=Svante |publisher=turkeyanalyst.org | date=9 oktyabr 2015 | access-date=27 iyul 2016}}</ref> [[Sufizm|Təsəvvüfl]]ə əlaqəli olanlar da var və əhalinin 2%-i heç bir təriqətlə əlaqəsi olmayan müsəlmanlardır.<ref name="al-monitor-29-4-16">{{cite news|last1=Tremblay|first1=Pinar|title=Is Erdogan signaling end of secularism in Turkey?|url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/04/turkey-is-erdogan-signaling-end-of-secularism.html|access-date=25 iyul 2016|agency=Al Monitor|date=29 aprel 2015|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160808130552/http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/04/turkey-is-erdogan-signaling-end-of-secularism.html|archivedate=8 avqust 2016}}</ref> 1914-cü ildə Türkiyənin qeyri-müsəlman əhali nisbəti 19% olmuşdur, 1927-ci ildə bu say 2,5%-ə enmişdir. Bu gün ölkədə [[Roma-Katolik kilsəsi|yunan katoliklər]] də daxil olmaqla müxtəlif məzhəblərdən olan 120.000 xristian var və bu rəqəm Türkiyə əhalisinin 0,2%-dən daha azdır. Ölkədə açılmış kilsələrin sayı 236-dır.<ref>{{cite journal|last=Içduygu|first=Ahmet|author2=Toktas, Şule; Ali Soner, B.|title=The politics of population in a nation-building process: emigration of non-Muslims from Turkey|journal=Ethnic and Racial Studies|url=https://www.academia.edu/761694|date=1 fevral 2008|volume=31|issue=2|pages=358–389|doi=10.1080/01419870701491937}}</ref><ref>''[[The Catholic Encyclopedia]]'', Volume XIV, Copyright 1912 by Robert Appleton Company, Online Edition Copyright 2003 by K. Knight [http://www.newadvent.org/cathen/14774a.htm]</ref><ref>''Home of the Assumption: Reconstructing Mary's Life in Ephesus'' by V. Antony John Alaharasan 2006 {{ISBN|1-929039-38-7}} p. 38</ref> İstanbul 4 əsrdən bəri [[Şərqi pravoslav kilsəsi]]nin [[Konstantinopol Pravoslav Kilsəsi|mərkəzi]] olmuşdur.<ref name="Rusch2013">{{cite book|author=William G. Rusch|title=The Witness of Bartholomew I, Ecumenical Patriarch|url={{Google books |plainurl=yes |id=ZMgC0VsRee0C |page=31 }}|year=2013|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing|isbn=978-0-8028-6717-9|page=31|quote=Constantinople has been the seat of an archiepiscopal see since the fourth century; its ruling hierarch has had the title of"Ecumenical Patriarch"}}</ref><ref name="FahlbuschBromiley2001">{{cite book|author1=Erwin Fahlbusch|author2=Geoffrey William Bromiley|title=The Encyclopedia of Christianity|url={{Google books |plainurl=yes |id=yaecVMhMWaEC |page=40 }} |year=2001|publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing|isbn=978-90-04-11695-5|page=40|quote=The Ecumenical Patriarchate of Constantinople is the ranking church within the communion of Between the 4th and 15th centuries, the activities of the patriarchate took place within the context of an empire that not only was}}</ref>


Türkiyədə [[Səfərad yəhudiləri|səfərad]] mənşəli 26.000 [[Yəhudilər|yəhudi]] yaşayır.<ref name=science.co.il>{{cite web|title=Turkish Jews – Brief History|url=http://www.science.co.il/hi/Turkish/|website=science.co.il|access-date=11 avqust 2014}}</ref> [[E.ə. V əsr|E.ə V əsr]]dən bəri Anadoluda yəhudi icmaları məskunlaşmağa başladıqdan sonra [[XV əsr]]in sonlarında [[İspaniya]]dan qovulmaqla [[Osmanlı İmperiyası]]nda ispan və portuqal yəhudilərin məskunlaşmasına icazə verildi.<ref>{{cite web|url=http://www.americansephardifederation.org/PDF/exhibitions/Jewish_Costumes_Early_History_Jews_in_Turkey.pdf |title=An Overview of the History of the Jews in Turkey |publisher=American Sephardi Federation |access-date=11 iyun 2013 |year=2006 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131006160804/http://www.americansephardifederation.org/PDF/exhibitions/Jewish_Costumes_Early_History_Jews_in_Turkey.pdf |archivedate=6 oktyabr 2013 }}</ref> Beləliklə, Anadoluda yəhudi əhalisi artdı. [[XX əsr]]də yəhudilərin ölkədən sürətlə miqrasiyaya baxmayaraq, bu gün də çox az yəhudi əhalisi Türkiyədə yaşayır.<ref name="blogs.lse.ac.uk1">{{cite web|title=Beyond the Straight Path: Obstacles and Progress for Atheism in Turkey|url=http://blogs.lse.ac.uk/humanrights/2015/11/24/beyond-the-straight-path-obstacles-and-progress-for-atheism-in-turkey/|website=blogs.lse.ac.uk|access-date=2 aprel 2017}}</ref><ref name="turkishatheist.net1">{{cite web|title=The first Atheist Association in Turkey is founded|url=http://turkishatheist.net/?p=40|website=turkishatheist.net|access-date=2 aprel 2017}}</ref><ref name="human.nl">{{cite web|title=Being an Atheist in Turkey|url=http://www.human.nl/among-nonbelievers/read-more/being-an-atheist-in-turkey.html|author=Ekin Karaca|website=www.human.nl|date=3 mart 2016|access-date=24 iyun 2016|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160701073123/http://www.human.nl/among-nonbelievers/read-more/being-an-atheist-in-turkey.html|archivedate=1 iyul 2016}}</ref>
Türkiyədə [[Səfərad yəhudiləri|səfərad]] mənşəli 26.000 [[Yəhudilər|yəhudi]] yaşayır.<ref name=science.co.il>{{cite web|title=Turkish Jews – Brief History|url=http://www.science.co.il/hi/Turkish/|website=science.co.il|access-date=11 avqust 2014}}</ref> [[E.ə. V əsr|E.ə V əsr]]dən bəri Anadoluda yəhudi icmaları məskunlaşmağa başladıqdan sonra [[XV əsr]]in sonlarında [[İspaniya]]dan qovulmaqla [[Osmanlı İmperiyası]]nda ispan və portuqal yəhudilərin məskunlaşmasına icazə verildi.<ref>{{cite web|url=http://www.americansephardifederation.org/PDF/exhibitions/Jewish_Costumes_Early_History_Jews_in_Turkey.pdf |title=An Overview of the History of the Jews in Turkey |publisher=American Sephardi Federation |access-date=11 iyun 2013 |year=2006 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131006160804/http://www.americansephardifederation.org/PDF/exhibitions/Jewish_Costumes_Early_History_Jews_in_Turkey.pdf |archivedate=6 oktyabr 2013 }}</ref> Beləliklə, Anadoluda yəhudi əhalisi artdı. [[XX əsr]]də yəhudilərin ölkədən sürətlə miqrasiyaya baxmayaraq, bu gün də çox az yəhudi əhalisi Türkiyədə yaşayır.<ref name="blogs.lse.ac.uk1">{{cite web|title=Beyond the Straight Path: Obstacles and Progress for Atheism in Turkey|url=http://blogs.lse.ac.uk/humanrights/2015/11/24/beyond-the-straight-path-obstacles-and-progress-for-atheism-in-turkey/|website=blogs.lse.ac.uk|access-date=2 aprel 2017}}</ref><ref name="turkishatheist.net1">{{cite web|title=The first Atheist Association in Turkey is founded|url=http://turkishatheist.net/?p=40|website=turkishatheist.net|access-date=2 aprel 2017}}</ref><ref name="human.nl">{{cite web|title=Being an Atheist in Turkey|url=http://www.human.nl/among-nonbelievers/read-more/being-an-atheist-in-turkey.html|author=Ekin Karaca|website=www.human.nl|date=3 mart 2016|access-date=24 iyun 2016|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160701073123/http://www.human.nl/among-nonbelievers/read-more/being-an-atheist-in-turkey.html|archivedate=1 iyul 2016}}</ref>
Sətir 375: Sətir 376:
{{main|Türkiyə iqtisadiyyatı}}
{{main|Türkiyə iqtisadiyyatı}}
[[Şəkil:Participants at the 2015 G20 Summit (Presidencia de la Nación Argentina).jpg|thumb|236x236px|Türkəyinin təsisçi üzvü olduğu [[G20]] [[Antalya]] sammiti]]
[[Şəkil:Participants at the 2015 G20 Summit (Presidencia de la Nación Argentina).jpg|thumb|236x236px|Türkəyinin təsisçi üzvü olduğu [[G20]] [[Antalya]] sammiti]]
Türkiyə, [[ÜDM həcminə görə ölkələrin siyahısı (AQP)|ÜDM (AQP) sıralaması]]nda 13-cü, [[Ümumi Daxili Məhsul üzrə ölkələrin reytinqi|ÜDM (nominal) sıralaması]]nda isə 17-ci sırada yer alır.<ref name=WB-GDP-PPP>{{cite web|url=http://databank.worldbank.org/data/download/GDP_PPP.pdf|title=''Gross Domestic Product 2018, PPP.'' (Last revised on 23 dekabr 2019.)|publisher=The World Bank: World Development Indicators Database|access-date=22 aprel 2020}}</ref><ref name=WB-GDP>{{cite web|url=http://databank.worldbank.org/data/download/GDP.pdf|title=''Gross Domestic Product 2018, Nominal.'' (Last revised on 23 dekabr 2019.)|publisher=The World Bank: World Development Indicators Database|access-date=22 aprel 2020}}</ref> [[İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı|OECD]] və [[G20|G-20]] kimi əsas iqtisadi təşkilatların təsisçilərindən biridir.<ref>{{cite web|url=http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2006/05/03/000016406_20060503112446/Rendered/PDF/wps3908.pdf |title=Turkey's evolving trade integration into Pan-European markets |author=Bartolomiej Kaminski |author2=Francis Ng |publisher=World Bank |access-date=27 dekabr 2006 |date=1 may 2006 |page=3 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070614030216/http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2006/05/03/000016406_20060503112446/Rendered/PDF/wps3908.pdf |archivedate=14 iyun 2007 }}</ref> [[1995]]-ci ildə fəaliyyətə başlayan [[Avropa İttifaqı-Türkiyə Gömrük İttifaqı]], ölkənin idxal və ixracının yüksək dərəcədə artmasına təsir göstərmişdir.<ref>{{cite web|url=http://ec.europa.eu/agriculture/enlargement/countries/turkey/index_en.htm|title=Turkey: Agriculture and Rural Development|format=PDF|access-date=9 dekabr 2011}}</ref> [[Avropa İttifaqı-Türkiyə Gömrük İttifaqı]], ölkənin xarici ticarət siyasətinin ən əhəmiyyətli təşkilatlarından biridir. [[2014]]-ci ildə Türkiyə ixracatı, əvvəlki ilə nisbətən 4% artım ilə 157,6 milyard dollara çatmışdır.<ref>{{cite journal |title=Fossil fuel subsidies as a lose-lose: Fiscal and environmental burdens in Turkey |journal=New Perspectives on Turkey |volume=58 |pages=93–124 |doi=10.1017/npt.2018.7 |year=2018 |last1=Acar |first1=Sevil |last2=Challe |first2=Sarah |last3=Christopoulos |first3=Stamatios |last4=Christo |first4=Giovanna }}</ref><ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.shura.org.tr/wp-content/uploads/2019/05/raporweb_ENG.pdf|title=Energy pricing and non-market flows in Turkey's energy sector|last=|first=|date=|website=SHURA Energy Transition Center|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20191230104503/https://www.shura.org.tr/wp-content/uploads/2019/05/raporweb_ENG.pdf|archive-date=2019-12-30|access-date=}}</ref> Ən çox məhsul ixrac olunan ölkələr [[Almaniya]], [[İraq]], [[İngiltərə]], [[İtaliya]] və [[Fransa]] olmuşdur. Bununla birlikdə, eyni ildə 242,2 milyard dollarlıq idxal səbəbilə 84.5 milyard dollarlıq xarici ticarət kəsiri yaranmışdır. Bu göstərici bir il əvvəl 99,8 milyard dollar olmuşdur. [[2014]]-cü ildə ən çox idxalat müvafiq olaraq [[Çin Xalq Respublikası|Çin]], [[Almaniya]], [[Rusiya]] və [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-dan olmuşdur.<ref>{{cite web|url=http://www.die.gov.tr/ENGLISH/SONIST/GELIR/k_270206.xls|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061014214703/http://www.die.gov.tr/ENGLISH/SONIST/GELIR/k_270206.xls|archivedate=14 oktyabr 2006|title=The result of Income Distribution|author=Turkish Statistical Institute|authorlink=Turkish Statistical Institute|publisher=Turkish Statistical Institute|access-date=11 dekabr 2006|date=27 fevral 2006}}</ref><ref>{{cite web|title=No woman, no growth|url=http://www.hurriyetdailynews.com/no-woman-no-growth.aspx?pageID=449&nID=42539&NewsCatID=430|work=Hürriyet Daily News|access-date=8 iyun 2013}}</ref><ref>{{cite web|title=Religious Women in Turkey Have Been Left Out of Emancipation Movement|url=http://latitude.blogs.nytimes.com/2013/05/23/religious-women-in-turkey-have-been-left-out-of-emancipation-movement/|work=The New York Times|access-date=8 iyun 2013|date=23 may 2013}}</ref> Türkiyə nəhəng avtomobil sənayesinə sahibdir.<ref name=oica>{{cite web|title=2015 Production Statistics|url=http://oica.net/category/production-statistics/|publisher=Organisation Internationale des Constructeurs d'Automobiles|access-date=31 avqust 2016}}</ref>
Türkiyə, [[ÜDM həcminə görə ölkələrin siyahısı (AQP)|ÜDM (AQP) sıralaması]]nda 13-cü, [[Ümumi Daxili Məhsul üzrə ölkələrin reytinqi|ÜDM (nominal) sıralaması]]nda isə 17-ci sırada yer alır.<ref name=WB-GDP-PPP>{{cite web|url=http://databank.worldbank.org/data/download/GDP_PPP.pdf|title=''Gross Domestic Product 2018, PPP.'' (Last revised on 23 dekabr 2019.)|publisher=The World Bank: World Development Indicators Database|access-date=22 aprel 2020}}</ref><ref name=WB-GDP>{{cite web|url=http://databank.worldbank.org/data/download/GDP.pdf|title=''Gross Domestic Product 2018, Nominal.'' (Last revised on 23 dekabr 2019.)|publisher=The World Bank: World Development Indicators Database|access-date=22 aprel 2020}}</ref> [[İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı|OECD]] və [[G20|G-20]] kimi əsas iqtisadi təşkilatların təsisçilərindən biridir.<ref>{{cite web|url=http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2006/05/03/000016406_20060503112446/Rendered/PDF/wps3908.pdf |title=Turkey's evolving trade integration into Pan-European markets |author=Bartolomiej Kaminski |author2=Francis Ng |publisher=World Bank |access-date=27 dekabr 2006 |date=1 may 2006 |page=3 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070614030216/http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2006/05/03/000016406_20060503112446/Rendered/PDF/wps3908.pdf |archivedate=14 iyun 2007 }}</ref> 1995-ci ildə fəaliyyətə başlayan [[Avropa İttifaqı-Türkiyə Gömrük İttifaqı]], ölkənin idxal və ixracının yüksək dərəcədə artmasına təsir göstərmişdir.<ref>{{cite web|url=http://ec.europa.eu/agriculture/enlargement/countries/turkey/index_en.htm|title=Turkey: Agriculture and Rural Development|format=PDF|access-date=9 dekabr 2011}}</ref> [[Avropa İttifaqı-Türkiyə Gömrük İttifaqı]], ölkənin xarici ticarət siyasətinin ən əhəmiyyətli təşkilatlarından biridir. 2014-ci ildə Türkiyə ixracatı, əvvəlki ilə nisbətən 4% artım ilə 157,6 milyard dollara çatmışdır.<ref>{{cite journal |title=Fossil fuel subsidies as a lose-lose: Fiscal and environmental burdens in Turkey |journal=New Perspectives on Turkey |volume=58 |pages=93–124 |doi=10.1017/npt.2018.7 |year=2018 |last1=Acar |first1=Sevil |last2=Challe |first2=Sarah |last3=Christopoulos |first3=Stamatios |last4=Christo |first4=Giovanna }}</ref><ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.shura.org.tr/wp-content/uploads/2019/05/raporweb_ENG.pdf|title=Energy pricing and non-market flows in Turkey's energy sector|last=|first=|date=|website=SHURA Energy Transition Center|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20191230104503/https://www.shura.org.tr/wp-content/uploads/2019/05/raporweb_ENG.pdf|archive-date=2019-12-30|access-date=}}</ref> Ən çox məhsul ixrac olunan ölkələr [[Almaniya]], [[İraq]], [[İngiltərə]], [[İtaliya]] və [[Fransa]] olmuşdur. Bununla birlikdə, eyni ildə 242,2 milyard dollarlıq idxal səbəbilə 84.5 milyard dollarlıq xarici ticarət kəsiri yaranmışdır. Bu göstərici bir il əvvəl 99,8 milyard dollar olmuşdur. 2014-cü ildə ən çox idxalat müvafiq olaraq [[Çin Xalq Respublikası|Çin]], [[Almaniya]], [[Rusiya]] və [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-dan olmuşdur.<ref>{{cite web|url=http://www.die.gov.tr/ENGLISH/SONIST/GELIR/k_270206.xls|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061014214703/http://www.die.gov.tr/ENGLISH/SONIST/GELIR/k_270206.xls|archivedate=14 oktyabr 2006|title=The result of Income Distribution|author=Turkish Statistical Institute|authorlink=Turkish Statistical Institute|publisher=Turkish Statistical Institute|access-date=11 dekabr 2006|date=27 fevral 2006}}</ref><ref>{{cite web|title=No woman, no growth|url=http://www.hurriyetdailynews.com/no-woman-no-growth.aspx?pageID=449&nID=42539&NewsCatID=430|work=Hürriyet Daily News|access-date=8 iyun 2013}}</ref><ref>{{cite web|title=Religious Women in Turkey Have Been Left Out of Emancipation Movement|url=http://latitude.blogs.nytimes.com/2013/05/23/religious-women-in-turkey-have-been-left-out-of-emancipation-movement/|work=The New York Times|access-date=8 iyun 2013|date=23 may 2013}}</ref> Türkiyə nəhəng avtomobil sənayesinə sahibdir.<ref name=oica>{{cite web|title=2015 Production Statistics|url=http://oica.net/category/production-statistics/|publisher=Organisation Internationale des Constructeurs d'Automobiles|access-date=31 avqust 2016}}</ref>
[[Şəkil:Istanbul Levent skyline.jpg|left|thumb|244x244px|Ölkədəki şirkətlərinin bir çoxunun qərargahının yerləşdiyi [[Levent]], [[İstanbul]]]]
[[Şəkil:Istanbul Levent skyline.jpg|left|thumb|244x244px|Ölkədəki şirkətlərinin bir çoxunun qərargahının yerləşdiyi [[Levent]], [[İstanbul]]]]
[[2013]]-cü ilin məlumatlarına görə, ən çox avtomobil istehsal edən ölkələr arasında ölkə 17-ci yerdədir.<ref name="ship-oecd">{{cite web|title=The Shipbuilding Industry in Turkey|url=http://www.oecd.org/turkey/48641944.pdf|publisher=OECD|date=1 sentyabr 2011}}</ref> Türkiyə [[2014]]-cü ildə gəmi inşaatından 1,2 milyard dollar gəlir əldə etmişdir. Bu sahədə ölkənin ən böyük bazarları [[Malta]], [[Norveç]], [[İngiltərə]] və [[Marşall adaları]]ndadır. [[2012]]-ci ilin məlumatlarına görə, 87 aktiv [[türk]] [[gəmiqayırma]] zavodu fəaliyyət göstərir.<ref>{{Cite news|last=Ambrose|first=Jillian|url=https://www.theguardian.com/environment/2020/mar/12/coronovirus-poses-threat-to-climate-action-says-watchdog|title=Coronavirus poses threat to climate action, says watchdog|date=12 mart 2020|work=The Guardian|access-date=13 mart 2020|language=en-GB|issn=0261-3077}}</ref> [[Tuzla (İstanbul)|Tuzla]], [[Yalova]] və [[İzmit]] gəmiqayırma sənayesinin əsas mərkəzləridir.<ref name=hurriyetdailynews2>{{cite web|title=Istanbul remains motoring power of Turkey's economy|url=http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=istanbul-remains-motoring-power-of-turkey-2010-08-25|website=hurriyetdailynews.com|access-date=13 iyun 2014}}</ref> [[Beko]] və [[Vestel]] kimi məşhur türk markaları, [[Avropa]]nın ən böyük məişət cihazları və elektronik məhsulları istehsal edən şirkətlərindən olmuş və bu sektorların inkişafı, yeni texnologiyaların təkmilləşdirilməsi üçün əhəmiyyətli investisiyalar qoymuşdur.<ref>{{cite web|url=http://www.beko.co.uk/Pg/AboutBeko|title=About Best-Selling Home Appliance Brand Beko UK|access-date=9 avqust 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/129703.asp|title=Beko Avrupa'da üçüncülüğe oynuyor|access-date=9 avqust 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.businessweek.com/stories/2006-06-08/the-unknown-tv-giant|title=The Unknown TV Giant – Businessweek|access-date=9 avqust 2014}}</ref>
2013-cü ilin məlumatlarına görə, ən çox avtomobil istehsal edən ölkələr arasında ölkə 17-ci yerdədir.<ref name="ship-oecd">{{cite web|title=The Shipbuilding Industry in Turkey|url=http://www.oecd.org/turkey/48641944.pdf|publisher=OECD|date=1 sentyabr 2011}}</ref> Türkiyə 2014-cü ildə gəmi inşaatından 1,2 milyard dollar gəlir əldə etmişdir. Bu sahədə ölkənin ən böyük bazarları [[Malta]], [[Norveç]], [[İngiltərə]] və [[Marşall adaları]]ndadır. 2012-ci ilin məlumatlarına görə, 87 aktiv [[türk]] [[gəmiqayırma]] zavodu fəaliyyət göstərir.<ref>{{Cite news|last=Ambrose|first=Jillian|url=https://www.theguardian.com/environment/2020/mar/12/coronovirus-poses-threat-to-climate-action-says-watchdog|title=Coronavirus poses threat to climate action, says watchdog|date=12 mart 2020|work=The Guardian|access-date=13 mart 2020|language=en-GB|issn=0261-3077}}</ref> [[Tuzla (İstanbul)|Tuzla]], [[Yalova]] və [[İzmit]] gəmiqayırma sənayesinin əsas mərkəzləridir.<ref name=hurriyetdailynews2>{{cite web|title=Istanbul remains motoring power of Turkey's economy|url=http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=istanbul-remains-motoring-power-of-turkey-2010-08-25|website=hurriyetdailynews.com|access-date=13 iyun 2014}}</ref> [[Beko]] və [[Vestel]] kimi məşhur türk markaları, [[Avropa]]nın ən böyük məişət cihazları və elektronik məhsulları istehsal edən şirkətlərindən olmuş və bu sektorların inkişafı, yeni texnologiyaların təkmilləşdirilməsi üçün əhəmiyyətli investisiyalar qoymuşdur.<ref>{{cite web|url=http://www.beko.co.uk/Pg/AboutBeko|title=About Best-Selling Home Appliance Brand Beko UK|access-date=9 avqust 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/129703.asp|title=Beko Avrupa'da üçüncülüğe oynuyor|access-date=9 avqust 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.businessweek.com/stories/2006-06-08/the-unknown-tv-giant|title=The Unknown TV Giant – Businessweek|access-date=9 avqust 2014}}</ref>


Türkiyə iqtisadiyyatının digər vacib sahələri arasında [[Bank|bankçılıq]], [[tikinti]], [[məişət texnikası]], [[elektronika]], [[Toxucu dəzgah|tekstil]], [[Neft|neft emalı]], neft-kimya məhsulları, [[qida]], dağ-mədən, dəmir-polad və [[maşınqayırma]] yer alır.<ref>{{cite news|title=M&A Encumbered Risks Damping Hot Money Bond Party: Turkey Credit|url=http://washpost.bloomberg.com/Story?docId=1376-MI9M250UQVI901-1RM1AMHSV3LSN5PTJL521KV5NQ|access-date=8 iyun 2013|publisher=Bloomberg L.P.|date=18 fevral 2013|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131105015234/http://washpost.bloomberg.com/Story?docId=1376-MI9M250UQVI901-1RM1AMHSV3LSN5PTJL521KV5NQ|archivedate=5 noyabr 2013}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/2012/11/05/turkey-fitch-rating-idUSL5E8M56DZ20121105|title= 4-Turkey regains investment grade rating after long wait|agency=Reuters|access-date=17 noyabr 2012}}</ref> [[2013]]-cü il məlumatlarına görə Türkiyə [[Ümumi Daxili Məhsul|ÜDM]]-sinin 8,9%-i [[kənd təsərrüfatı]], 27,3%-i [[sənaye]] və 63,8%-i [[Xidmət səviyyəsi|xidmət sahələri]] olmuşdur.<ref>{{cite news|title=Turkey hails new investment grading but worries about money flows|author=Daren Butler|url=https://www.reuters.com/article/2013/05/17/turkey-economy-idUSL6N0DY1TI20130517|agency=Reuters|date=17 May 2013|access-date=17 may 2013}}</ref><ref>{{cite web|title=Turkey Raised to Investment Grade by Moody's on Debt Cuts|url=https://www.bloomberg.com/news/2013-05-16/turkey-raised-to-investment-grade-by-moody-s-on-debt-cuts.html|publisher=Bloomberg L.P.|access-date=18 may 2013|author=Ye Xie|author2=Selcuk Gokoluk |date=17 may 2013}}</ref> Bu göstəricilərə baxmayaraq, hələ də əhalinin dörddə biri kənd təsərrüfatında çalışır. [[2012]]-ci il hesabatına görə, işləyən əhalinin yalnız 30%-i qadınlardan ibarətdir ki, bu da [[İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı|OECD]] üzvü ölkələr arasında ən aşağı göstərcidir. Türkiyədəki ən varlı təbəqənin gəliri, ən yoxsul təbəqənin gəlirindən 7.7 qat daha çoxdur. Əhalinin 15%-i [[yoxsulluq]] həddində yaşayır.<ref>{{cite web|title=Turkey Cut to Junk as Moody's Concludes Its Post-Coup Review|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-09-23/turkey-cut-to-junk-as-moody-s-concludes-its-post-coup-review|publisher=Bloomberg L.P.|access-date=7 dekabr 2016|date=23 sentyabr 2016}}</ref><ref name=how-to-ruin>{{cite web|title=How to ruin a country's economy: AKP's 15 year long order of plunder and depredation in Turkey|url=http://www.birgun.net/haber-detay/how-to-ruin-a-country-s-economy-akp-s-15-year-long-order-of-plunder-and-depredation-in-turkey-138441.html|publisher=BirGün|access-date=7 dekabr 2016|date=6 dekabr 2016}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.aa.com.tr/en/economy/turkeys-external-debt-stock-reaches-4532b-/1103634|title=Turkey's external debt stock reaches $453.2B|publisher=Anadolu Agency|date=30 mart 2018}}</ref>
Türkiyə iqtisadiyyatının digər vacib sahələri arasında [[Bank|bankçılıq]], [[tikinti]], [[məişət texnikası]], [[elektronika]], [[Toxucu dəzgah|tekstil]], [[Neft|neft emalı]], neft-kimya məhsulları, [[qida]], dağ-mədən, dəmir-polad və [[maşınqayırma]] yer alır.<ref>{{cite news|title=M&A Encumbered Risks Damping Hot Money Bond Party: Turkey Credit|url=http://washpost.bloomberg.com/Story?docId=1376-MI9M250UQVI901-1RM1AMHSV3LSN5PTJL521KV5NQ|access-date=8 iyun 2013|publisher=Bloomberg L.P.|date=18 fevral 2013|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131105015234/http://washpost.bloomberg.com/Story?docId=1376-MI9M250UQVI901-1RM1AMHSV3LSN5PTJL521KV5NQ|archivedate=5 noyabr 2013}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/2012/11/05/turkey-fitch-rating-idUSL5E8M56DZ20121105|title= 4-Turkey regains investment grade rating after long wait|agency=Reuters|access-date=17 noyabr 2012}}</ref> 2013-cü il məlumatlarına görə Türkiyə [[Ümumi Daxili Məhsul|ÜDM]]-sinin 8,9%-i [[kənd təsərrüfatı]], 27,3%-i [[sənaye]] və 63,8%-i [[Xidmət səviyyəsi|xidmət sahələri]] olmuşdur.<ref>{{cite news|title=Turkey hails new investment grading but worries about money flows|author=Daren Butler|url=https://www.reuters.com/article/2013/05/17/turkey-economy-idUSL6N0DY1TI20130517|agency=Reuters|date=17 May 2013|access-date=17 may 2013}}</ref><ref>{{cite web|title=Turkey Raised to Investment Grade by Moody's on Debt Cuts|url=https://www.bloomberg.com/news/2013-05-16/turkey-raised-to-investment-grade-by-moody-s-on-debt-cuts.html|publisher=Bloomberg L.P.|access-date=18 may 2013|author=Ye Xie|author2=Selcuk Gokoluk |date=17 may 2013}}</ref> Bu göstəricilərə baxmayaraq, hələ də əhalinin dörddə biri kənd təsərrüfatında çalışır. 2012-ci il hesabatına görə, işləyən əhalinin yalnız 30%-i qadınlardan ibarətdir ki, bu da [[İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı|OECD]] üzvü ölkələr arasında ən aşağı göstərcidir. Türkiyədəki ən varlı təbəqənin gəliri, ən yoxsul təbəqənin gəlirindən 7.7 qat daha çoxdur. Əhalinin 15%-i [[yoxsulluq]] həddində yaşayır.<ref>{{cite web|title=Turkey Cut to Junk as Moody's Concludes Its Post-Coup Review|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-09-23/turkey-cut-to-junk-as-moody-s-concludes-its-post-coup-review|publisher=Bloomberg L.P.|access-date=7 dekabr 2016|date=23 sentyabr 2016}}</ref><ref name=how-to-ruin>{{cite web|title=How to ruin a country's economy: AKP's 15 year long order of plunder and depredation in Turkey|url=http://www.birgun.net/haber-detay/how-to-ruin-a-country-s-economy-akp-s-15-year-long-order-of-plunder-and-depredation-in-turkey-138441.html|publisher=BirGün|access-date=7 dekabr 2016|date=6 dekabr 2016}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.aa.com.tr/en/economy/turkeys-external-debt-stock-reaches-4532b-/1103634|title=Turkey's external debt stock reaches $453.2B|publisher=Anadolu Agency|date=30 mart 2018}}</ref>


=== İqtisadiyyat tarixi ===
=== İqtisadiyyat tarixi ===
{{main|Türkiyənin iqtisadi tarixi}}
{{main|Türkiyənin iqtisadi tarixi}}
[[Şəkil:Bankalar Caddesi in the 1920's.jpg|thumb|Türkiyə Respublikasının ilk illərində [[Banklar küçəsi]]. [[1892]]-ci ildə tamamlanan [[Osmanlı Bankına hücum|Osmanlı Mərkəzi Bankı]]nın qərargahı solda yerləşmişdir.]]
[[Şəkil:Bankalar Caddesi in the 1920's.jpg|thumb|Türkiyə Respublikasının ilk illərində [[Banklar küçəsi]]. 1892-ci ildə tamamlanan [[Osmanlı Bankına hücum|Osmanlı Mərkəzi Bankı]]nın qərargahı solda yerləşmişdir.]]
[[Birinci Dünya müharibəsi|Birinci Dünya Müharibəsi]] və [[Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi]]ndən sonra yaranan respublikanın ilk altmışıncı illəri — [[1923]]-[[1983]]-cü illər arasında dövlət iqtisadiyyatı pis vəziyyətdə olmuşdur.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/422653.stm|title=Turkish quake hits shaky economy|publisher=BBC|access-date=12 dekabr 2006|date=17 avqust 1999}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1800869.stm|title='Worst over' for Turkey|publisher=BBC|access-date=12 dekabr 2006|date=4 fevral 2002}}</ref> Özəl sektor, xarici ticarət, xarici valyuta axını və birbaşa xarici investisiyanın miqdarı kimi mövzularda müxtəlif məhdudiyyətlər qoyuldu və büdcə planları elan edildi. Ancaq [[1983]]-cü ilə qədər [[Baş Nazir|baş nazir]] [[Turqut Özal]] özəl sektoru ön plana çəkən bir sıra islahatlara başladı.<ref>{{cite web|url=http://siteresources.worldbank.org/INTTURKEY/Resources/361616-1144320150009/Labor_C2.pdf|title=Turkey Labor Market Study|work=World Bank|authorlink=World Bank|access-date=10 dekabr 2006|year=2005}}</ref>
[[Birinci Dünya müharibəsi|Birinci Dünya Müharibəsi]] və [[Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi]]ndən sonra yaranan respublikanın ilk altmışıncı illəri — 1923–1983-cü illər arasında dövlət iqtisadiyyatı pis vəziyyətdə olmuşdur.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/422653.stm|title=Turkish quake hits shaky economy|publisher=BBC|access-date=12 dekabr 2006|date=17 avqust 1999}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1800869.stm|title='Worst over' for Turkey|publisher=BBC|access-date=12 dekabr 2006|date=4 fevral 2002}}</ref> Özəl sektor, xarici ticarət, xarici valyuta axını və birbaşa xarici investisiyanın miqdarı kimi mövzularda müxtəlif məhdudiyyətlər qoyuldu və büdcə planları elan edildi. Ancaq 1983-cü ilə qədər [[Baş Nazir|baş nazir]] [[Turqut Özal]] özəl sektoru ön plana çəkən bir sıra islahatlara başladı.<ref>{{cite web|url=http://siteresources.worldbank.org/INTTURKEY/Resources/361616-1144320150009/Labor_C2.pdf|title=Turkey Labor Market Study|work=World Bank|authorlink=World Bank|access-date=10 dekabr 2006|year=2005}}</ref>
{{Şəkillər albomu
{{Şəkillər albomu
| yer = left
| yer = left
Sətir 397: Sətir 398:
| izah2 = [[Anadol#Anadol A1|Anadol A1]] və [[Anadol#Anadol STC-16|Anadol STC-16]], Türkiyənin ilk avtomobillərindən olmuşdur.
| izah2 = [[Anadol#Anadol A1|Anadol A1]] və [[Anadol#Anadol STC-16|Anadol STC-16]], Türkiyənin ilk avtomobillərindən olmuşdur.
}}
}}
Dövlət borcunun çox olması ilə yanaşı, keçirilən islahatlar sürətli iqtisadi inkişafa yol açdı, lakin [[1994]] və [[1999]]-cu illərdə maliyyə böhranları səbəbiylə iqtisadiyyatda düşüşlər yaşandı.<ref>{{cite book|author=OECD|title=Turkey 2002: Crucial Support for Economic Recovery|url={{Google books |plainurl=yes |id=Im0G8wNb-CsC |page=23 }}|access-date=15 iyun 2013|date=14 noyabr 2002|publisher=OECD Publishing|isbn=978-92-64-17601-0|page=23}}</ref> [[1981]]-[[2003]]-cü illər arasında ölkənin [[Ümumi Daxili Məhsul|ÜDM]]-nin illik orta artımı 4% səviyyəsində müəyyən edilmişdir.<ref name="TR_Eco">{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/6103008.stm|title=Robust economy raises Turkey's hopes|first=Jorn|last=Madslien|publisher=BBC|access-date=12 dekabr 2006|date=2 noyabr 2006}}</ref> Maliyyə çatışmazlığı və geniş yayılmış korrupsiya ilə yanaşı, əlavə maliyyə islahatlarının olmaması, yüksək [[inflyasiya]] və zəif bank sektoru [[Makroiqtisadiyyat|makroiqtisadi]] dəyişkənliyin artmasına səbəb oldu. [[2001]]-ci il böhranından sonra dövrün maliyyə naziri [[Kamal Dərviş]] tərəfindən tərtib edilmiş islahatların nəticəsi olaraq inflyasiya hədsiz dərəcədə azalmış, investorlar tərəfindən xarici sərmayələr artmış, işsizlik nisbəti kəskin azalmışdır.<ref>{{cite web|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language=en&pcode=tec00114|title=GDP per capita in PPS|publisher=Eurostat|access-date=8 may 2013}}</ref><ref name="WorldBank_TRStat">{{cite web|url=http://www.worldbank.org.tr/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/TURKEYEXTN/0,,menuPK:361738~pagePK:141132~piPK:141109~theSitePK:361712,00.html|title=Data and Statistics for Turkey|work=World Bank|authorlink=World Bank|access-date=10 dekabr 2006|year=2005|archive-url=https://web.archive.org/web/20061130105806/http://www.worldbank.org.tr/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/TURKEYEXTN/0,,menuPK:361738~pagePK:141132~piPK:141109~theSitePK:361712,00.html|archive-date=30 noyabr 2006|url-status=dead}}</ref>
Dövlət borcunun çox olması ilə yanaşı, keçirilən islahatlar sürətli iqtisadi inkişafa yol açdı, lakin 1994 və 1999-cu illərdə maliyyə böhranları səbəbiylə iqtisadiyyatda düşüşlər yaşandı.<ref>{{cite book|author=OECD|title=Turkey 2002: Crucial Support for Economic Recovery|url={{Google books |plainurl=yes |id=Im0G8wNb-CsC |page=23 }}|access-date=15 iyun 2013|date=14 noyabr 2002|publisher=OECD Publishing|isbn=978-92-64-17601-0|page=23}}</ref> 1981–2003-cü illər arasında ölkənin [[Ümumi Daxili Məhsul|ÜDM]]-nin illik orta artımı 4% səviyyəsində müəyyən edilmişdir.<ref name="TR_Eco">{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/6103008.stm|title=Robust economy raises Turkey's hopes|first=Jorn|last=Madslien|publisher=BBC|access-date=12 dekabr 2006|date=2 noyabr 2006}}</ref> Maliyyə çatışmazlığı və geniş yayılmış korrupsiya ilə yanaşı, əlavə maliyyə islahatlarının olmaması, yüksək [[inflyasiya]] və zəif bank sektoru [[Makroiqtisadiyyat|makroiqtisadi]] dəyişkənliyin artmasına səbəb oldu. 2001-ci il böhranından sonra dövrün maliyyə naziri [[Kamal Dərviş]] tərəfindən tərtib edilmiş islahatların nəticəsi olaraq inflyasiya hədsiz dərəcədə azalmış, investorlar tərəfindən xarici sərmayələr artmış, işsizlik nisbəti kəskin azalmışdır.<ref>{{cite web|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language=en&pcode=tec00114|title=GDP per capita in PPS|publisher=Eurostat|access-date=8 may 2013}}</ref><ref name="WorldBank_TRStat">{{cite web|url=http://www.worldbank.org.tr/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/TURKEYEXTN/0,,menuPK:361738~pagePK:141132~piPK:141109~theSitePK:361712,00.html|title=Data and Statistics for Turkey|work=World Bank|authorlink=World Bank|access-date=10 dekabr 2006|year=2005|archive-url=https://web.archive.org/web/20061130105806/http://www.worldbank.org.tr/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/TURKEYEXTN/0,,menuPK:361738~pagePK:141132~piPK:141109~theSitePK:361712,00.html|archive-date=30 noyabr 2006|url-status=dead}}</ref>


Xarici ticarət üzərində dövlət nəzarətini azaldan Türkiyə tədricən iqtisadi tənzimləmə yolu ilə müxtəlif bazarlar açaraq, xalqa məxsus müxtəlif qurumları özəlləşdirməyə başladı. Dövlət borcunun [[Ümumi Daxili Məhsul|ÜDM]]-ə nisbəti [[2001]]-ci ildə tənəzzül səviyyəsindən aşağı düşsə də, [[2010]]-cu ilin üçüncü yarısında 46%-ə yüksəldi.<ref name=pdebt>{{cite web|title=General government net debt|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?sy=1995&ey=2013&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=75&pr1.y=14&c=186&s=GGXWDN_NGDP&grp=0&a=|work=World Economic Outlook Database, aprel 2013|publisher=IMF}}</ref> [[2002]]-[[2007]]-ci illər arasında illik ÜDM artım tempi orta hesabla 6,8% olaraq təyin olunmuşdur. Bu rəqəm Türkiyəni ən sürətli böyüyən iqtisadiyyatlardan birinə çevrildi.<ref>{{cite web|title=Growth and economic crises in Turkey: leaving behind a turbulent past?|url=http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication16004_en.pdf|work=Economic Papers 386|publisher=Directorate-General for Economic and Financial Affairs of the European Commission|page=10|date=oktyabr 2009}}</ref> Ancaq [[2008]]-ci ildə böyümə 1% yavaşladı və [[2009]]-cu ildə qlobal iqtisadi böhran 5% nisbətində iqtisadiyyatın tənəzzülünə təsir etdi. [[2010]]-cu ildə ölkə iqtisadiyyatının təxminən 8% böyüdüyü hesabat edildi.<ref>{{cite web|url=https://www.autoweek.com/news/green-cars/a30355931/turkey-bets-on-evs-with-the-pininfarina-designed-togg/|title=Turkey Bets on EVs with the Pininfarina-Designed TOGG|author=Jay Ramey|publisher=autoweek.com|date=30 dekabr 2019}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.togg.com.tr/|title=TOGG Official Website|publisher=togg.com.tr|accessdate=3 aprel 2020}}</ref>
Xarici ticarət üzərində dövlət nəzarətini azaldan Türkiyə tədricən iqtisadi tənzimləmə yolu ilə müxtəlif bazarlar açaraq, xalqa məxsus müxtəlif qurumları özəlləşdirməyə başladı. Dövlət borcunun [[Ümumi Daxili Məhsul|ÜDM]]-ə nisbəti 2001-ci ildə tənəzzül səviyyəsindən aşağı düşsə də, 2010-cu ilin üçüncü yarısında 46%-ə yüksəldi.<ref name=pdebt>{{cite web|title=General government net debt|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?sy=1995&ey=2013&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=75&pr1.y=14&c=186&s=GGXWDN_NGDP&grp=0&a=|work=World Economic Outlook Database, aprel 2013|publisher=IMF}}</ref> 2002–2007-ci illər arasında illik ÜDM artım tempi orta hesabla 6,8% olaraq təyin olunmuşdur. Bu rəqəm Türkiyəni ən sürətli böyüyən iqtisadiyyatlardan birinə çevrildi.<ref>{{cite web|title=Growth and economic crises in Turkey: leaving behind a turbulent past?|url=http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication16004_en.pdf|work=Economic Papers 386|publisher=Directorate-General for Economic and Financial Affairs of the European Commission|page=10|date=oktyabr 2009}}</ref> Ancaq 2008-ci ildə böyümə 1% yavaşladı və 2009-cu ildə qlobal iqtisadi böhran 5% nisbətində iqtisadiyyatın tənəzzülünə təsir etdi. 2010-cu ildə ölkə iqtisadiyyatının təxminən 8% böyüdüyü hesabat edildi.<ref>{{cite web|url=https://www.autoweek.com/news/green-cars/a30355931/turkey-bets-on-evs-with-the-pininfarina-designed-togg/|title=Turkey Bets on EVs with the Pininfarina-Designed TOGG|author=Jay Ramey|publisher=autoweek.com|date=30 dekabr 2019}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.togg.com.tr/|title=TOGG Official Website|publisher=togg.com.tr|accessdate=3 aprel 2020}}</ref>


[[2000]]-ci illərin əvvəllərində ölkədə yüksək inflyasiya nəzarət altına alındı və bu yeni bir valyutanın meydana çıxmasına səbəb oldu. [[Türk lirəsi|Yeni türk lirəsi]] ([[Türk lirəsi|YTL]]) [[1 yanvar]] [[2005]]-ci ildə qüvvəyə mindi.<ref>{{cite web |title="Yeni Türk Lirası" banknotları değiştirmek için son gün 31 Aralık |url=https://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/yeni-turk-lirasi-banknotlari-degistirmek-icin-son-gun-31-aralik-41404525 |website=[[Hürriyət]] |accessdate=17 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=YTL'den TL'ye geçiş uygulaması başladı |url=https://www.cnnturk.com/2009/ekonomi/genel/01/01/ytlden.tlye.gecis.uygulamasi.basladi/507155.0/index.html |website=CNN Türk |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=YTL tarih oldu |url=https://www.sabah.com.tr/ekonomi/2010/01/01/ytl_tarih_oldu |website=Sabah |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=YTL yürürlükten kalktı |url=https://www.yeniasir.com.tr/ekonomi/2010/01/02/ytl_yururlukten_kalkti |website=Yeniasir |accessdate=17 may 2020}}</ref> [[1 yanvar]] [[2009]]-cu ildə yeni əskinas və sikkələrin tətbiqi ilə Yeni Türk Lirəsi, [[Türk lirəsi|Türk Lirəsi]] ilə əvəz edildi. [[2012]]-ci ildə ölkədə inflyasiya səviyyəsi 6,16%, işsizlik səviyyəsi isə 9,2% olaraq təyin olundu.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/4137469.stm |title=Turkey knocks six zeros off lira|publisher=BBC|access-date=20 iyul 2008|date=31 dekabr 2004}}</ref><ref>{{cite web |title=1843 Yılından Beri Basılan Türk Lirasının İlginçliklerle Dolu Tarihi |url=https://seyler.eksisozluk.com/1843-yilindan-beri-basilan-turk-lirasinin-ilgincliklerle-dolu-tarihi |website=Ekşi Şeyler |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk Lirası'nın 176 yıllık tarihi |url=https://www.ekopara.com/turk-lirasi-nin-176-yillik-tarihi.html |website=Ekopara |accessdate=17 may 2020 |ref=2005'te paradan 6 sıfır atarak ''Yeni Türk Lirası'' ile tanışan ve 1 Ocak 2009'dan itibaren yeniden Türk Lirası'na dönülen Türkiye'de, liranın 176 yıllık tarihinde yeni bir sayfa daha açıldı. |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=TL'nin 84 yıllık öyküsü |url=http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/tlnin-84-yillik-oykusu-291000 |website=www.cumhuriyet.com.tr |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref>
2000-ci illərin əvvəllərində ölkədə yüksək inflyasiya nəzarət altına alındı və bu yeni bir valyutanın meydana çıxmasına səbəb oldu. [[Türk lirəsi|Yeni türk lirəsi]] ([[Türk lirəsi|YTL]]) 1 yanvar 2005-ci ildə qüvvəyə mindi.<ref>{{cite web |title="Yeni Türk Lirası" banknotları değiştirmek için son gün 31 Aralık |url=https://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/yeni-turk-lirasi-banknotlari-degistirmek-icin-son-gun-31-aralik-41404525 |website=[[Hürriyət]] |accessdate=17 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=YTL'den TL'ye geçiş uygulaması başladı |url=https://www.cnnturk.com/2009/ekonomi/genel/01/01/ytlden.tlye.gecis.uygulamasi.basladi/507155.0/index.html |website=CNN Türk |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=YTL tarih oldu |url=https://www.sabah.com.tr/ekonomi/2010/01/01/ytl_tarih_oldu |website=Sabah |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=YTL yürürlükten kalktı |url=https://www.yeniasir.com.tr/ekonomi/2010/01/02/ytl_yururlukten_kalkti |website=Yeniasir |accessdate=17 may 2020}}</ref> 1 yanvar 2009-cu ildə yeni əskinas və sikkələrin tətbiqi ilə Yeni Türk Lirəsi, [[Türk lirəsi|Türk Lirəsi]] ilə əvəz edildi. 2012-ci ildə ölkədə inflyasiya səviyyəsi 6,16%, işsizlik səviyyəsi isə 9,2% olaraq təyin olundu.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/4137469.stm |title=Turkey knocks six zeros off lira|publisher=BBC|access-date=20 iyul 2008|date=31 dekabr 2004}}</ref><ref>{{cite web |title=1843 Yılından Beri Basılan Türk Lirasının İlginçliklerle Dolu Tarihi |url=https://seyler.eksisozluk.com/1843-yilindan-beri-basilan-turk-lirasinin-ilgincliklerle-dolu-tarihi |website=Ekşi Şeyler |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk Lirası'nın 176 yıllık tarihi |url=https://www.ekopara.com/turk-lirasi-nin-176-yillik-tarihi.html |website=Ekopara |accessdate=17 may 2020 |ref=2005'te paradan 6 sıfır atarak ''Yeni Türk Lirası'' ile tanışan ve 1 Ocak 2009'dan itibaren yeniden Türk Lirası'na dönülen Türkiye'de, liranın 176 yıllık tarihinde yeni bir sayfa daha açıldı. |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=TL'nin 84 yıllık öyküsü |url=http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/tlnin-84-yillik-oykusu-291000 |website=www.cumhuriyet.com.tr |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref>


=== İnfrastruktur ===
=== İnfrastruktur ===
{{main|Türkiyədə nəqliyyat|Türkiyədə telekommunikasiya|Türkiyədə enerji}}
{{main|Türkiyədə nəqliyyat|Türkiyədə telekommunikasiya|Türkiyədə enerji}}
[[Şəkil:TC-JJE@PEK (20190817164004).jpg|thumb|227x227px|[[Skytrax]] tərəfindən beş il ardıcıl olaraq ([[2011]]-[[2015]]) Avropanın ən yaxşı hava yolu şirkəti seçilən, Türkiyənin bayraq daşıyıcısı olan [[Türk Hava Yolları]]na məxsus [[Boeing 767|Boeing 767-300ER]].]]
[[Şəkil:TC-JJE@PEK (20190817164004).jpg|thumb|227x227px|[[Skytrax]] tərəfindən beş il ardıcıl olaraq (2011–2015) Avropanın ən yaxşı hava yolu şirkəti seçilən, Türkiyənin bayraq daşıyıcısı olan [[Türk Hava Yolları]]na məxsus [[Boeing 767|Boeing 767–300ER]].]]
[[2013]]-cü ildə Türkiyədə 22 beynəlxalq hava limanı daxil olmaqla ümumilikdə 98 hava limanı mövcud olmuşdur.<ref name=TurkishAirlinesSkytrax /><ref name="five">{{cite web|url=http://www.hurriyetdailynews.com/turkish-airlines-named-best-airline-in-europe-for-fifth-year-in-a-row.aspx?PageID=238&NID=84117&NewsCatID=345|title=Turkish Airlines named best airline in Europe for fifth year in a row – BUSINESS|publisher=}}</ref><ref name="Turkish Airlines">{{cite web|url=http://www.turkishairlines.com/en-int/flights-tickets/flights-destinations/ |title=Turkish Airlines: International Flight Destinations |publisher=Turkish Airlines |access-date=22 iyun 2016 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160519093619/http://www.turkishairlines.com/en-int/flights-tickets/flights-destinations |archivedate=19 may 2016 }}</ref> [[Beynəlxalq Hava Limanı Konsulluğu|Beynəlxalq Hava Limanı Təşkilatı]]nın verdiyi məlumatlara əsasən, [[Atatürk Beynəlxalq Hava Limanı|İstanbul Atatürk Hava limanı]], [[2014]]-cü ilin [[yanvar]]-[[iyul]] ayları arasında 31.833.324 sərnişinə xidmət göstərərək dünyanın ən işlək 11-ci hava limanı olmuşdur.<ref name="dhmi">{{cite web|url=http://www.dhmi.gov.tr/haberler.aspx?HaberID=1451|title=It will be the biggest airport of the world|date=24 yanvar 2013|access-date=24 yanvar 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130129004331/http://www.dhmi.gov.tr/haberler.aspx?HaberID=1451|archive-date=29 yanvar 2013|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.newsweek.com/istanbuls-new-erdogan-backed-airport-be-named-after-erdogan-264580|title=Istanbul's New Erdoğan-Backed Airport to Be Named After... Erdoğan|date=14 avqust 2014|publisher=}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.ibtimes.co.uk/erdogan-airport-istanbuls-super-hub-be-named-after-turkeys-president-elect-1461166|title=Erdogan Airport: Istanbul's Super Hub 'to be Named After Turkey's President-Elect'|author=Gianluca Mezzofiore|work=International Business Times UK|date=14 avqust 2014}}</ref>
2013-cü ildə Türkiyədə 22 beynəlxalq hava limanı daxil olmaqla ümumilikdə 98 hava limanı mövcud olmuşdur.<ref name=TurkishAirlinesSkytrax /><ref name="five">{{cite web|url=http://www.hurriyetdailynews.com/turkish-airlines-named-best-airline-in-europe-for-fifth-year-in-a-row.aspx?PageID=238&NID=84117&NewsCatID=345|title=Turkish Airlines named best airline in Europe for fifth year in a row – BUSINESS|publisher=}}</ref><ref name="Turkish Airlines">{{cite web|url=http://www.turkishairlines.com/en-int/flights-tickets/flights-destinations/ |title=Turkish Airlines: International Flight Destinations |publisher=Turkish Airlines |access-date=22 iyun 2016 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160519093619/http://www.turkishairlines.com/en-int/flights-tickets/flights-destinations |archivedate=19 may 2016 }}</ref> [[Beynəlxalq Hava Limanı Konsulluğu|Beynəlxalq Hava Limanı Təşkilatı]]nın verdiyi məlumatlara əsasən, [[Atatürk Beynəlxalq Hava Limanı|İstanbul Atatürk Hava limanı]], 2014-cü ilin yanvar-iyul ayları arasında 31.833.324 sərnişinə xidmət göstərərək dünyanın ən işlək 11-ci hava limanı olmuşdur.<ref name="dhmi">{{cite web|url=http://www.dhmi.gov.tr/haberler.aspx?HaberID=1451|title=It will be the biggest airport of the world|date=24 yanvar 2013|access-date=24 yanvar 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130129004331/http://www.dhmi.gov.tr/haberler.aspx?HaberID=1451|archive-date=29 yanvar 2013|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.newsweek.com/istanbuls-new-erdogan-backed-airport-be-named-after-erdogan-264580|title=Istanbul's New Erdoğan-Backed Airport to Be Named After... Erdoğan|date=14 avqust 2014|publisher=}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.ibtimes.co.uk/erdogan-airport-istanbuls-super-hub-be-named-after-turkeys-president-elect-1461166|title=Erdogan Airport: Istanbul's Super Hub 'to be Named After Turkey's President-Elect'|author=Gianluca Mezzofiore|work=International Business Times UK|date=14 avqust 2014}}</ref>
{{Şəkillər albomu
{{Şəkillər albomu
| yer = left
| yer = left
Sətir 423: Sətir 424:
| izah3 = [[İstanbul]]un Avropa və Asiya hissələrini birləşdirən [[15 iyul Şəhidlər Körpüsü|15 İyul Şəhidlər]], [[Fateh Sultan Mehmet körpüsü|Fateh Sultan Mehmet]] və [[Yavuz Sultan Səlim körpüsü]]
| izah3 = [[İstanbul]]un Avropa və Asiya hissələrini birləşdirən [[15 iyul Şəhidlər Körpüsü|15 İyul Şəhidlər]], [[Fateh Sultan Mehmet körpüsü|Fateh Sultan Mehmet]] və [[Yavuz Sultan Səlim körpüsü]]
}}
}}
İstanbulun üçüncü beynəlxalq — [[İstanbul Hava Limanı]], 150 milyon sərnişinə xidmət etmək imkanına malik dünyanın ən böyük hava limanlarından biridir.<ref>{{cite web |url=http://www.aci.aero/Data-Centre/Monthly-Traffic-Data/Passenger-Summary/Year-to-date |title=Year to date Passenger Traffic |publisher=ACI |date=25 sentyabr 2014 |access-date=25 sentyabr 2014}}</ref> [[1933]]-cü ildən bəri Türkiyənin [[bayraq daşıyıcı]]sı olan [[Türk Hava Yolları]], [[Skytrax]] tərəfindən [[2011]], [[2012]], [[2013]], [[2014]] və [[2015]]-ci illərdə ardıcıl olaraq beş dəfə [[Avropa]]nın ən yaxşı hava yolu şirkəti seçilmişdir.<ref name=TurkishAirlinesSkytrax>{{cite web|url=http://www.worldairlineawards.com/Awards_2012/europe.htm |title=Turkish Airlines is named the Best Airline in Europe at the 2012 World Airline Awards held at Farnborough Air Show |publisher=[[Skytrax]] |date=12 iyul 2012 |access-date=25 aprel 2013 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130425042957/http://www.worldairlineawards.com/awards_2012/europe.htm |archivedate=25 aprel 2013 }}</ref><ref name="five" /><ref>{{cite web|url=http://www.worldairlineawards.com/Awards_2014/europe.htm |title=Archived copy |access-date=28 sentyabr 2014 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140827141123/http://www.worldairlineawards.com/Awards_2014/europe.htm |archivedate=27 avqust 2014 }}</ref> Dünyanın 126 ölkəsində 435 istiqamət (51 yerli və 384 beynəlxalq) ilə [[Türk Hava Yolları]] [[2016]]-cı ilə qədər xidmət etdiyi ölkələrin sayına görə dünyanın ən böyük [[hava yolları]] [[şirkət]]i seçilmişdir.<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|title=CIA World Factbook: Turkey|access-date=17 noyabr 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.studyinturkey.org/en/discover-turkey/first-step-to-turkey/international-airports/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20131225064653/http://www.studyinturkey.org/en/discover-turkey/first-step-to-turkey/international-airports/ |url-status=dead |archive-date=25 dekabr 2013 |title=Study in Turkey: International Airports in Turkey |access-date=17 noyabr 2014 }}</ref>
İstanbulun üçüncü beynəlxalq — [[İstanbul Hava Limanı]], 150 milyon sərnişinə xidmət etmək imkanına malik dünyanın ən böyük hava limanlarından biridir.<ref>{{cite web |url=http://www.aci.aero/Data-Centre/Monthly-Traffic-Data/Passenger-Summary/Year-to-date |title=Year to date Passenger Traffic |publisher=ACI |date=25 sentyabr 2014 |access-date=25 sentyabr 2014}}</ref> 1933-cü ildən bəri Türkiyənin [[bayraq daşıyıcı]]sı olan [[Türk Hava Yolları]], [[Skytrax]] tərəfindən 2011, 2012, 2013, 2014 və 2015-ci illərdə ardıcıl olaraq beş dəfə [[Avropa]]nın ən yaxşı hava yolu şirkəti seçilmişdir.<ref name=TurkishAirlinesSkytrax>{{cite web|url=http://www.worldairlineawards.com/Awards_2012/europe.htm |title=Turkish Airlines is named the Best Airline in Europe at the 2012 World Airline Awards held at Farnborough Air Show |publisher=[[Skytrax]] |date=12 iyul 2012 |access-date=25 aprel 2013 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130425042957/http://www.worldairlineawards.com/awards_2012/europe.htm |archivedate=25 aprel 2013 }}</ref><ref name="five" /><ref>{{cite web|url=http://www.worldairlineawards.com/Awards_2014/europe.htm |title=Archived copy |access-date=28 sentyabr 2014 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140827141123/http://www.worldairlineawards.com/Awards_2014/europe.htm |archivedate=27 avqust 2014 }}</ref> Dünyanın 126 ölkəsində 435 istiqamət (51 yerli və 384 beynəlxalq) ilə [[Türk Hava Yolları]] 2016-cı ilə qədər xidmət etdiyi ölkələrin sayına görə dünyanın ən böyük [[hava yolları]] [[şirkət]]i seçilmişdir.<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|title=CIA World Factbook: Turkey|access-date=17 noyabr 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.studyinturkey.org/en/discover-turkey/first-step-to-turkey/international-airports/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20131225064653/http://www.studyinturkey.org/en/discover-turkey/first-step-to-turkey/international-airports/ |url-status=dead |archive-date=25 dekabr 2013 |title=Study in Turkey: International Airports in Turkey |access-date=17 noyabr 2014 }}</ref>


[[2014]]-cü ildə ölkədə 65.623 kilometr uzunluğunda avtomobil yolu şəbəkəsi mövcud olmuşdur.<ref>{{cite web|url=http://www.kgm.gov.tr/Sayfalar/KGM/SiteTr/Kurumsal/YolAgi.aspx|title=Yol Ağı Bilgileri|publisher=Karayolları Genel Müdürlüğü|access-date=9 avqust 2014}}</ref> 2.133 kilometr elektrikləşdirilmiş və 457 kilometr yüksək sürətli dəmiryol xəttləri də daxil olmaqla dəmir yolu şəbəkəsinin ümumi uzunluğu 10.991 kilometr təşkil etmişdir.<ref name=CIAFactbookTurkey>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|title=CIA World Factbook: Turkey|publisher=Cia.gov|access-date=29 avqust 2011}}</ref><ref name=hizlitren.tcdd.gov.tr>{{cite web|title=Dünyada Ve Türkıyede Hizli Tren |url=https://hizlitren.tcdd.gov.tr/home/detail/?id=6 |website=hizlitren.tcdd.gov.tr |access-date=12 avqust 2014 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140705152333/https://hizlitren.tcdd.gov.tr/home/detail/?id=6 |archivedate=5 iyul 2014 }}</ref> [[Türkiyə Dövlət Dəmir Yolları]] [[2003]]-cü ildən başlayaraq yüksək sürətli dəmiryol xətləri çəkməyə başlamışdır.<ref>{{cite web|url=http://aa.com.tr/en/economy/istanbuls-13bn-eurasia-tunnel-prepares-to-open/709440|title=Istanbul's $1.3BN Eurasia Tunnel prepares to open|publisher=[[Anadolu Agency]]|date=19 dekabr 2016}}</ref> [[Poladlı–Konya sürətli dəmiryol xətti|Ankara-Konya xətti]] [[2011]]-ci ildə, [[Ankara–İstanbul sürətli dəmiryol xətti|Ankara-İstanbul xətti]] isə [[2014]]-cü ildə istifadəyə verilmişdir. [[2013]]-cü ildə [[Bosfor]] altında [[İstanbul]]un Avropa və Asiya hissələrini birləşdirən [[Marmaray]] tunel dəmir yolu xətti istifadəyə verilmişdir. [[2016]]-cı ildə istifadəyə açılmış [[Avrasiya tuneli]] isə [[Nəqliyyat|nəqliyyat vasitələri]] üçün yeraltı yol xətti təqdim edir. [[1973]]-cü ildə [[15 iyul Şəhidlər Körpüsü|Bosfor körpüsü]], [[1988]]-ci ildə [[Fateh Sultan Mehmet körpüsü]] və [[2016]]-cı ildə istifadəyə açılmış [[Yavuz Sultan Səlim körpüsü]] [[Bosfor]] üzərindən İstanbulun Avropa və Asiya sahillərini birləşdirən üç asma körpüdür. [[2016]]-cı ildə istifadəyə açılmış [[Osman Qazi körpüsü]] [[İzmit körfəzi]]nin [[şimal]] və [[cənub]] sahillərini birləşdirir. Hazırda qurulan [[Çanaqqala 1915 körpüsü|Çanaqqala körpüsü]], [[Dardanel]]in [[Avropa]] və [[Asiya]] sahillərini birləşdirəcəkdir.<ref name=SiemensVelaroTR>{{cite web|url=https://assets.new.siemens.com/siemens/assets/api/uuid:0e1ccf29-d0bf-468e-a9c6-2722aea68261/datasheet-velaro-tr-e.pdf|title=Velaro Turkey: High-Speed Train for TCDD|publisher=[[Siemens Mobility]]|access-date=30 aprel 2020}}</ref> Bir çox təbii qaz boru kəməri ölkə ərazisindən keçir. Dünyanın ikinci ən uzun neft boru kəməri olan [[Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri]] [[10 may]] [[2005]]-ci ildə istifadəyə açılmışdır.<ref name=emreozgur.com>{{cite web|title=BAKÜ-TİFLİS-CEYHAN BORUHATTI'NDA SON DURUM|url=http://www.emreozgur.com/petrol.pdf|website=emreozgur.com|access-date=12 avqust 2014}}</ref> [[Mavi axın]], böyük trans-[[Qara dəniz]] qaz kəmərləri ilə [[Rusiya]]dan Türkiyəyə təbii qaz daşınır. İllik gücü 63 milyard kubmetr olan [[Türk axını]] boru kəməri, [[Nabukko qaz kəməri]] ilə [[Avropa]]nın Rusiya enerjisindən asılılığını azaldarkən, Türkiyəyə Rusiya qazının Avropaya satılmasına imkan yaradır.<ref>{{cite web|title=Russia to Shift Ukraine Gas Transit to Turkey as EU Cries Foul |url=https://www.bloomberg.com/news/2015-01-14/russia-to-shift-ukraine-gas-transit-to-turkey-as-eu-cries-foul.html |website=Bloomberg |date=14 yanvar 2015 |access-date=15 yanvar 2015}}</ref>
2014-cü ildə ölkədə 65.623 kilometr uzunluğunda avtomobil yolu şəbəkəsi mövcud olmuşdur.<ref>{{cite web|url=http://www.kgm.gov.tr/Sayfalar/KGM/SiteTr/Kurumsal/YolAgi.aspx|title=Yol Ağı Bilgileri|publisher=Karayolları Genel Müdürlüğü|access-date=9 avqust 2014}}</ref> 2.133 kilometr elektrikləşdirilmiş və 457 kilometr yüksək sürətli dəmiryol xəttləri də daxil olmaqla dəmir yolu şəbəkəsinin ümumi uzunluğu 10.991 kilometr təşkil etmişdir.<ref name=CIAFactbookTurkey>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|title=CIA World Factbook: Turkey|publisher=Cia.gov|access-date=29 avqust 2011}}</ref><ref name=hizlitren.tcdd.gov.tr>{{cite web|title=Dünyada Ve Türkıyede Hizli Tren |url=https://hizlitren.tcdd.gov.tr/home/detail/?id=6 |website=hizlitren.tcdd.gov.tr |access-date=12 avqust 2014 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140705152333/https://hizlitren.tcdd.gov.tr/home/detail/?id=6 |archivedate=5 iyul 2014 }}</ref> [[Türkiyə Dövlət Dəmir Yolları]] 2003-cü ildən başlayaraq yüksək sürətli dəmiryol xətləri çəkməyə başlamışdır.<ref>{{cite web|url=http://aa.com.tr/en/economy/istanbuls-13bn-eurasia-tunnel-prepares-to-open/709440|title=Istanbul's $1.3BN Eurasia Tunnel prepares to open|publisher=[[Anadolu Agency]]|date=19 dekabr 2016}}</ref> [[Poladlı–Konya sürətli dəmiryol xətti|Ankara-Konya xətti]] 2011-ci ildə, [[Ankara–İstanbul sürətli dəmiryol xətti|Ankara-İstanbul xətti]] isə 2014-cü ildə istifadəyə verilmişdir. 2013-cü ildə [[Bosfor]] altında [[İstanbul]]un Avropa və Asiya hissələrini birləşdirən [[Marmaray]] tunel dəmir yolu xətti istifadəyə verilmişdir. 2016-cı ildə istifadəyə açılmış [[Avrasiya tuneli]] isə [[Nəqliyyat|nəqliyyat vasitələri]] üçün yeraltı yol xətti təqdim edir. 1973-cü ildə [[15 iyul Şəhidlər Körpüsü|Bosfor körpüsü]], 1988-ci ildə [[Fateh Sultan Mehmet körpüsü]] və 2016-cı ildə istifadəyə açılmış [[Yavuz Sultan Səlim körpüsü]] [[Bosfor]] üzərindən İstanbulun Avropa və Asiya sahillərini birləşdirən üç asma körpüdür. 2016-cı ildə istifadəyə açılmış [[Osman Qazi körpüsü]] [[İzmit körfəzi]]nin [[şimal]] və [[cənub]] sahillərini birləşdirir. Hazırda qurulan [[Çanaqqala 1915 körpüsü|Çanaqqala körpüsü]], [[Dardanel]]in [[Avropa]] və [[Asiya]] sahillərini birləşdirəcəkdir.<ref name=SiemensVelaroTR>{{cite web|url=https://assets.new.siemens.com/siemens/assets/api/uuid:0e1ccf29-d0bf-468e-a9c6-2722aea68261/datasheet-velaro-tr-e.pdf|title=Velaro Turkey: High-Speed Train for TCDD|publisher=[[Siemens Mobility]]|access-date=30 aprel 2020}}</ref> Bir çox təbii qaz boru kəməri ölkə ərazisindən keçir. Dünyanın ikinci ən uzun neft boru kəməri olan [[Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri]] 10 may 2005-ci ildə istifadəyə açılmışdır.<ref name=emreozgur.com>{{cite web|title=BAKÜ-TİFLİS-CEYHAN BORUHATTI'NDA SON DURUM|url=http://www.emreozgur.com/petrol.pdf|website=emreozgur.com|access-date=12 avqust 2014}}</ref> [[Mavi axın]], böyük trans-[[Qara dəniz]] qaz kəmərləri ilə [[Rusiya]]dan Türkiyəyə təbii qaz daşınır. İllik gücü 63 milyard kubmetr olan [[Türk axını]] boru kəməri, [[Nabukko qaz kəməri]] ilə [[Avropa]]nın Rusiya enerjisindən asılılığını azaldarkən, Türkiyəyə Rusiya qazının Avropaya satılmasına imkan yaradır.<ref>{{cite web|title=Russia to Shift Ukraine Gas Transit to Turkey as EU Cries Foul |url=https://www.bloomberg.com/news/2015-01-14/russia-to-shift-ukraine-gas-transit-to-turkey-as-eu-cries-foul.html |website=Bloomberg |date=14 yanvar 2015 |access-date=15 yanvar 2015}}</ref>
[[Şəkil:HT80101.jpg|thumb|right|[[Türkiyə Dövlət Dəmir Yolları]]na məxsus [[TCDD HT80000]] sürət qatarı|219x219px]]
[[Şəkil:HT80101.jpg|thumb|right|[[Türkiyə Dövlət Dəmir Yolları]]na məxsus [[TCDD HT80000]] sürət qatarı|219x219px]]
42,3 milyon aktiv istifadəçisi olan Türkiyə interneti, [[Freedom House]] indeksində "''Azad deyil''" olaraq qiymətləndirilmişdir.<ref name="freedomhouse.orgx">{{cite web|title=Freedom on the Net 2016|url=https://freedomhouse.org/report/freedom-net/freedom-net-2016|website=freedomhouse.org|access-date=1 may 2017|date=4 noyabr 2016}}</ref> Türkiyə hökuməti [[Facebook]], [[Twitter]], [[YouTube]] və [[Vikipediya]] kimi böyük veb saytları daim mühasirəyə alır. [[Twitter]]in şəffaflıq hesabatına görə, Türkiyə sosial media senzurasında qlobal liderdir.<ref name="turkeyblocks.org2">{{cite web|title=Turkey Blocks: Incident Reports and News|url=https://turkeyblocks.org/reports/|website=turkeyblocks.org|access-date=1 may 2017}}</ref><ref name="turkeyblocks.org1">{{cite web|title=Turkey leads in social media censorship: new Twitter transparency report|url=https://turkeyblocks.org/2017/03/21/turkey-leads-social-media-censorship-new-twitter-transparency-report/|website=turkeyblocks.org|access-date=1 may 2017|date=21 mart 2017}}</ref><ref>{{cite web |last1=Davis |first1=Seana |title=Turkey blocks Twitter, Facebook after deadly airstrike {{!}} The Cube |url=https://www.euronews.com/2020/02/28/turkey-blocks-social-media-after-idlib-airstrike-kills-33-soldiers-the-cube |website=euronews |accessdate=17 may 2020 |language=en |date=28 fevral 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Turkey will require social media giants to appoint local representatives: draft law |url=https://www.reuters.com/article/us-turkey-security-socialmedia/turkey-will-require-social-media-giants-to-appoint-local-representatives-draft-law-idUSKCN21R25G |website=Reuters |accessdate=17 may 2020 |language=en |date=9 aprel 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Turkey: Mass blocking of social media and news sites is full-frontal attack on freedom of expression |url=https://www.amnesty.org/en/latest/news/2019/08/turkey-mass-blocking-of-social-media-and-news-sites-is-full-frontal-assault-on-freedom-of-expression/ |website=www.amnesty.org |accessdate=17 may 2020 |language=en}}</ref> [[2018]]-ci il hesabatına görə, Türkiyə ildə 1700 [[Vatt|teravatt]] saat (TW/s) ilkin enerji istifadə edir.<ref>OECD (2019), section 1.</ref> Türkiyədəki kömür, istixana, fabrik tullantılarının dünya səviyyəsinin 1%-ni təşkil etməsi, [[Türkiyədə enerji|ölkə enerji siyasəti]]nə [[Qalıq yanacaqlar|qalıq yanacaq]] idxalının azaldılmasını daxil etməyi məcbur hala gətirmişdir.<ref name="INOGATE website">{{cite web|url=http://www.inogate.org|title=INOGATE website|publisher=Inogate.org|access-date=29 avqust 2011}}</ref> Türkiyədə bərpa olunan enerji mənbələri günü gündən artır. Hal-hazırda [[Aralıq dənizi]] sahilində [[Akkuyu AES|Akkuyu Nüvə Elektrik Stansiyası]] tikilir. Türkiyə dünyada [[geotermal enerji]]nin birbaşa istifadəsinə görə beşinci yerdədir.<ref name="look">{{cite journal|last=Lund|first=J.W.|last2=Freeston|first2=D.H.|last3=Boyd|first3=T.L.|year=2005|title=Direct application of geothermal energy: 2005 Worldwide review|url=http://www.os.is/gogn/Introductory_Lectures_2009/Direct%20application%20of%20geothermal%20energy%202005.pdf|journal=Geothermics|volume=34|issue=6|pages=691–727|doi=10.1016/j.geothermics.2005.09.003}}</ref>
42,3 milyon aktiv istifadəçisi olan Türkiyə interneti, [[Freedom House]] indeksində "''Azad deyil''" olaraq qiymətləndirilmişdir.<ref name="freedomhouse.orgx">{{cite web|title=Freedom on the Net 2016|url=https://freedomhouse.org/report/freedom-net/freedom-net-2016|website=freedomhouse.org|access-date=1 may 2017|date=4 noyabr 2016}}</ref> Türkiyə hökuməti [[Facebook]], [[Twitter]], [[YouTube]] və [[Vikipediya]] kimi böyük veb saytları daim mühasirəyə alır. [[Twitter]]in şəffaflıq hesabatına görə, Türkiyə sosial media senzurasında qlobal liderdir.<ref name="turkeyblocks.org2">{{cite web|title=Turkey Blocks: Incident Reports and News|url=https://turkeyblocks.org/reports/|website=turkeyblocks.org|access-date=1 may 2017}}</ref><ref name="turkeyblocks.org1">{{cite web|title=Turkey leads in social media censorship: new Twitter transparency report|url=https://turkeyblocks.org/2017/03/21/turkey-leads-social-media-censorship-new-twitter-transparency-report/|website=turkeyblocks.org|access-date=1 may 2017|date=21 mart 2017}}</ref><ref>{{cite web |last1=Davis |first1=Seana |title=Turkey blocks Twitter, Facebook after deadly airstrike {{!}} The Cube |url=https://www.euronews.com/2020/02/28/turkey-blocks-social-media-after-idlib-airstrike-kills-33-soldiers-the-cube |website=euronews |accessdate=17 may 2020 |language=en |date=28 fevral 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Turkey will require social media giants to appoint local representatives: draft law |url=https://www.reuters.com/article/us-turkey-security-socialmedia/turkey-will-require-social-media-giants-to-appoint-local-representatives-draft-law-idUSKCN21R25G |website=Reuters |accessdate=17 may 2020 |language=en |date=9 aprel 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Turkey: Mass blocking of social media and news sites is full-frontal attack on freedom of expression |url=https://www.amnesty.org/en/latest/news/2019/08/turkey-mass-blocking-of-social-media-and-news-sites-is-full-frontal-assault-on-freedom-of-expression/ |website=www.amnesty.org |accessdate=17 may 2020 |language=en}}</ref> 2018-ci il hesabatına görə, Türkiyə ildə 1700 [[Vatt|teravatt]] saat (TW/s) ilkin enerji istifadə edir.<ref>OECD (2019), section 1.</ref> Türkiyədəki kömür, istixana, fabrik tullantılarının dünya səviyyəsinin 1%-ni təşkil etməsi, [[Türkiyədə enerji|ölkə enerji siyasəti]]nə [[Qalıq yanacaqlar|qalıq yanacaq]] idxalının azaldılmasını daxil etməyi məcbur hala gətirmişdir.<ref name="INOGATE website">{{cite web|url=http://www.inogate.org|title=INOGATE website|publisher=Inogate.org|access-date=29 avqust 2011}}</ref> Türkiyədə bərpa olunan enerji mənbələri günü gündən artır. Hal-hazırda [[Aralıq dənizi]] sahilində [[Akkuyu AES|Akkuyu Nüvə Elektrik Stansiyası]] tikilir. Türkiyə dünyada [[geotermal enerji]]nin birbaşa istifadəsinə görə beşinci yerdədir.<ref name="look">{{cite journal|last=Lund|first=J.W.|last2=Freeston|first2=D.H.|last3=Boyd|first3=T.L.|year=2005|title=Direct application of geothermal energy: 2005 Worldwide review|url=http://www.os.is/gogn/Introductory_Lectures_2009/Direct%20application%20of%20geothermal%20energy%202005.pdf|journal=Geothermics|volume=34|issue=6|pages=691–727|doi=10.1016/j.geothermics.2005.09.003}}</ref>


Türkiyədə su təchizatı və kanalizasiya sistemi çətinliklərlə xarakterizə olunur. Son onillik ərzində demək olar ki əhalinin hamısı içməli suya sahibdir. Türkiyənin 16 böyük şəhərində avtonom kommunal xidmətlər yaradıldı, xərclərin bərpası artırıldı və bu da xidmət təminatının davamlılığına zəmin yaratdı.<ref>{{cite web |title=Dünya nüfusunun dörtte birinin su sorunu var, Türkiye listede 32. sırada |url=https://tr.euronews.com/2019/08/07/dunya-nufusunun-dortte-birinin-su-sorunu-var-turkiye-listede-32-sirada |website=[[Euronews]] |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |last1=Bozoğlu |first1=Baran |title=Türkiye'de su kıtlığı: İşte korkutan tarih |url=https://www.yenicaggazetesi.com.tr/turkiyede-su-kitligi-iste-korkutan-tarih-236459h.htm |website=Yeni Çağ Gazetesi |accessdate=17 may 2020 |language=tr |date=31 may 2019}}</ref><ref>{{cite web |last1=Uyar |first1=Verda |title=Türkiye Su Fakiri Bir Ülke Olma Yolunda İlerliyor |url=https://www.dogrulukpayi.com/bulten/turkiye-su-fakiri-bir-ulke-olma-yolunda-ilerliyor |website=www.dogrulukpayi.com |accessdate=17 may 2020 |language=tr-TR}}</ref> [[2004]]-cü ildə [[kanalizasiya]] vasitəsilə toplanan çirkab sularının 61%-i təmizləndi. Digər problemlərin həllərinə çirkab suların təmizlənməsini daha da artırmaq, suyun lazımsız istifadəsinin qarşısını almaq və kənd yerlərində adekvat sanitariya imkanlarını genişləndirmək aiddir. Sektorda Avropa standartlarına uyğun olmaq üçün tələb olunan sərmayənin, xüsusən çirkab suların təmizlənməsi, ildə 2 milyard avro səviyyəsində olduğu, mövcud investisiya səviyyəsindən iki qat çox olduğu təxmin edilir.<ref name="did-cevreorman17">Ministry of Environment and Forestry: [http://www.did-cevreorman.gov.tr/indir/UCES_ENG.pdf EU Integrated Environmental Approximation Strategy] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120312222212/http://www.did-cevreorman.gov.tr/indir/UCES_ENG.pdf |date=12 mart 2012 }}, 2007, p. 17</ref>
Türkiyədə su təchizatı və kanalizasiya sistemi çətinliklərlə xarakterizə olunur. Son onillik ərzində demək olar ki əhalinin hamısı içməli suya sahibdir. Türkiyənin 16 böyük şəhərində avtonom kommunal xidmətlər yaradıldı, xərclərin bərpası artırıldı və bu da xidmət təminatının davamlılığına zəmin yaratdı.<ref>{{cite web |title=Dünya nüfusunun dörtte birinin su sorunu var, Türkiye listede 32. sırada |url=https://tr.euronews.com/2019/08/07/dunya-nufusunun-dortte-birinin-su-sorunu-var-turkiye-listede-32-sirada |website=[[Euronews]] |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |last1=Bozoğlu |first1=Baran |title=Türkiye'de su kıtlığı: İşte korkutan tarih |url=https://www.yenicaggazetesi.com.tr/turkiyede-su-kitligi-iste-korkutan-tarih-236459h.htm |website=Yeni Çağ Gazetesi |accessdate=17 may 2020 |language=tr |date=31 may 2019}}</ref><ref>{{cite web |last1=Uyar |first1=Verda |title=Türkiye Su Fakiri Bir Ülke Olma Yolunda İlerliyor |url=https://www.dogrulukpayi.com/bulten/turkiye-su-fakiri-bir-ulke-olma-yolunda-ilerliyor |website=www.dogrulukpayi.com |accessdate=17 may 2020 |language=tr-TR}}</ref> 2004-cü ildə [[kanalizasiya]] vasitəsilə toplanan çirkab sularının 61%-i təmizləndi. Digər problemlərin həllərinə çirkab suların təmizlənməsini daha da artırmaq, suyun lazımsız istifadəsinin qarşısını almaq və kənd yerlərində adekvat sanitariya imkanlarını genişləndirmək aiddir. Sektorda Avropa standartlarına uyğun olmaq üçün tələb olunan sərmayənin, xüsusən çirkab suların təmizlənməsi, ildə 2 milyard avro səviyyəsində olduğu, mövcud investisiya səviyyəsindən iki qat çox olduğu təxmin edilir.<ref name="did-cevreorman17">Ministry of Environment and Forestry: [http://www.did-cevreorman.gov.tr/indir/UCES_ENG.pdf EU Integrated Environmental Approximation Strategy] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120312222212/http://www.did-cevreorman.gov.tr/indir/UCES_ENG.pdf |date=12 mart 2012 }}, 2007, p. 17</ref>


=== Elm və texnologiya ===
=== Elm və texnologiya ===
Sətir 436: Sətir 437:
[[Türkiyə Elmi və Texnoloji Tədqiqat Şurası|TÜBİTAK]], Türkiyədə elm və texnologiyanı inkişaf etdirən aparıcı agentlikdir. [[Türkiyə Elmlər Akademiyası|TÜBA]], Türkiyədə elmi fəaliyyətini tanıtmaq üçün fəaliyyət göstərən özəl elm cəmiyyətidir.<ref>{{cite web|url=http://www.tubitak.gov.tr/en/about-us/content-who-we-are|title=Who We Are? The Scientific And Technological Research Council of Turkey|publisher=Tubitak.gov|access-date=9 avqust 2014}}</ref> [[Türkiyə Atom Enerjisi Qurumu|TAEK]] isə Türkiyənin rəsmi nüvə enerji qurumudur. Qurumun məqsədi nüvə enerjisi sahəsində akademik tədqiqatlar aparmaq, dinc nüvə alətlərinin inkişafına təkan vermək və onları tətbiq etməkdir.<ref>{{cite web|url=http://www.tuba.gov.tr/content/amac/id/212/pid/43/mid/49/|publisher=Tuba.gov|title=Türkiye Bilimler Akademisi|access-date=9 avqust 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140221214423/http://www.tuba.gov.tr/content/amac/id/212/pid/43/mid/49/|archive-date=21 fevral 2014|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.taek.gov.tr/en/institutional/mission-of-taek.html |title=Turkish Atomic Energy Authority – Mission of TAEK |publisher=TAEK |access-date=9 avqust 2014 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140608145555/http://www.taek.gov.tr/en/institutional/mission-of-taek.html |archivedate= 8 iyun 2014}}</ref>
[[Türkiyə Elmi və Texnoloji Tədqiqat Şurası|TÜBİTAK]], Türkiyədə elm və texnologiyanı inkişaf etdirən aparıcı agentlikdir. [[Türkiyə Elmlər Akademiyası|TÜBA]], Türkiyədə elmi fəaliyyətini tanıtmaq üçün fəaliyyət göstərən özəl elm cəmiyyətidir.<ref>{{cite web|url=http://www.tubitak.gov.tr/en/about-us/content-who-we-are|title=Who We Are? The Scientific And Technological Research Council of Turkey|publisher=Tubitak.gov|access-date=9 avqust 2014}}</ref> [[Türkiyə Atom Enerjisi Qurumu|TAEK]] isə Türkiyənin rəsmi nüvə enerji qurumudur. Qurumun məqsədi nüvə enerjisi sahəsində akademik tədqiqatlar aparmaq, dinc nüvə alətlərinin inkişafına təkan vermək və onları tətbiq etməkdir.<ref>{{cite web|url=http://www.tuba.gov.tr/content/amac/id/212/pid/43/mid/49/|publisher=Tuba.gov|title=Türkiye Bilimler Akademisi|access-date=9 avqust 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140221214423/http://www.tuba.gov.tr/content/amac/id/212/pid/43/mid/49/|archive-date=21 fevral 2014|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.taek.gov.tr/en/institutional/mission-of-taek.html |title=Turkish Atomic Energy Authority – Mission of TAEK |publisher=TAEK |access-date=9 avqust 2014 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140608145555/http://www.taek.gov.tr/en/institutional/mission-of-taek.html |archivedate= 8 iyun 2014}}</ref>


Hərbi texnologiyalar sahəsində araşdırma və inkişaf üçün fəaliyyət göstərən Türkiyənin hökumət şirkətləri arasında [[Türk Aerokosmik Sənayesi]], [[ASELSAN|Aselsan]], [[Havelsan]], [[Roketsan]], [[MKE Ankaragücü|MKE]] və digərləri yer alır.<ref name=tai.com.tr>{{cite web|title=Company Profile|url=https://www.tai.com.tr/en/about-us/company-profile|website=tai.com.tr/|access-date=13 avqust 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20120507034412/http://www.tai.com.tr/en/about-us/company-profile|archive-date=7 may 2012|url-status=dead}}</ref> Türk Peyk Təşkilatı, İnteqrasiya və Test Mərkəzi, Milli Müdafiə Nazirliyinə məxsus və Türk Aerokosmik Sənayesi tərəfindən idarə olunan bir çox kosmik gəmi istehsalı üzərində araşdırmalar aparılır.<ref>{{cite web |title=Türkiye'nin uzaydaki gözleri |url=https://www.aa.com.tr/tr/bilim-teknoloji/turkiyenin-uzaydaki-gozleri/1448858 |website=www.aa.com.tr |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye'nin uzaydaki filosu genişliyor |url=https://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/turkiyenin-uzaydaki-filosu-genisliyor-40297234 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye’nin ilk yerli ve milli yer gözlem uydusu GÖKTÜRK-2 |url=https://www.savunmasanayiidergilik.com/tr/HaberDergilik/Turkiye-nin-ilk-yerli-ve-milli-yer-gozlem-uydusu-GoKTuRK-2 |website=www.savunmasanayiidergilik.com |accessdate=17 may 2020}}</ref> Türk Kosmik Sistemi, Türkiyənin peyk yollama qabiliyyətini inkişaf etdirən bir layihədir. Bu layihə kosmik limanların inşası, peyk vasitələrinin inkişafı, eləcə də uzaq yer stansiyalarının qurulması üçün məsuliyyət daşıyır. [[Türksat]], Türkiyədəki yeganə rabitə peyk operatorudur və Türksat seriyalı peykləri idarə edir.<ref name="ssm1">{{cite web|url=http://www.ssm.gov.tr/home/projects/Sayfalar/proje.aspx?projeID=222|publisher=Undersecretariat for Defence Industries|title=Space Launch System Project|access-date=20 dekabr 2013|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131220135241/http://www.ssm.gov.tr/home/projects/Sayfalar/proje.aspx?projeID=222|archivedate=20 dekabr 2013}}</ref><ref name="dn1">{{cite news|url=http://www.defensenews.com/article/20130728/DEFREG04/307280004/Turkey-s-Sat-Launcher-Plans-Raise-Concerns|archive-url=https://archive.today/20130830224731/http://www.defensenews.com/article/20130728/DEFREG04/307280004/Turkey-s-Sat-Launcher-Plans-Raise-Concerns|url-status=dead|archive-date=30 avqust 2013|newspaper=Defense News|title=Turkey's Sat-Launcher Plans Raise Concerns|author=Bekdil, Burak Ege|date=28 iyul 2013|access-date=20 dekabr 2013}}</ref><ref name="dn2">{{cite news|url=http://www.defensenews.com/article/20131212/DEFREG01/312120022/Turkey-Spends-Big-Innovation|archive-url=https://archive.today/20131220150620/http://www.defensenews.com/article/20131212/DEFREG01/312120022/Turkey-Spends-Big-Innovation|url-status=dead|archive-date=20 dekabr 2013|newspaper=Defense News|title=Turkey Spends Big on Innovation|author=Bekdil, Burak Ege|date=12 dekabr 2013|access-date=20 dekabr 2013}}</ref> [[Göktürk-1]], [[Göktürk-2]] və [[Göktürk-3]], Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyi tərəfindən idarə olunan kəşfiyyat üçün istifadə olunan [[Yer]] araşdırma peykləridir. [[BILSAT-1]] və [[RASAT]], [[Türkiyə Kosmos Texnologiyaları Araşdırma İnstitutu|TÜBİTAK Kosmik Texnologiyaları Araşdırma İnstitutu]] tərəfindən idarə olunan elmi [[Yer]] peykləridir.<ref>{{cite web |title=Türkiye’nin ilk gözetleme uydusu BİLSAT |url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/turkiye-nin-ilk-gozetleme-uydusu-bilsat-38499957 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye'nin uzaydaki gözleri: Rasat, Göktürk-1 ve Göktürk-2 |url=https://www.trthaber.com/haber/bilim-teknoloji/turkiyenin-uzaydaki-gozleri-rasat-gokturk-1-ve-gokturk-2-411599.html |website=www.trthaber.com |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Mili uydu “Rasat” 9 yaşına giriyor |url=https://www.hurriyet.com.tr/teknoloji/mili-uydu-rasat-9-yasina-giriyor-41489455 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=14 Kasım İstanbul'da planlı ve arıza kesintileri hangi bölgelerde? Elektrikler ne zaman gelecek? |url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/14-kasim-istanbulda-planli-ve-ariza-kesintileri-hangi-bolgelerde-elektrikler-ne-zaman-gelecek-41374084 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Haberleşme uydu sayısı 6'ya çıkacak, 3 kıtayı kapsayacak |url=https://www.hurriyet.com.tr/teknoloji/haberlesme-uydu-sayisi-6ya-cikacak-3-kitayi-kapsayacak-41301506 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |last1=Kekeç |first1=Rabia Gümüş |title=Rasat Uydusu Hakkında Bilgiler |url=http://www.sektorharita.com/rasat-uydusu-hakkinda-bilgiler.html |website=SEKTÖR HARİTA |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref> [[2015]]-ci ildə [[Şimali Karolina Universiteti]]nin türkiyəli professoru [[Əziz Sancar]], hüceyrələrin [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]]-ni zədələməsinin qarşısının alınması üçün aparılan araşdırmalara görə [[Tomas Lindahl]] və [[Pol Modriç]] ilə birlikdə [[Kimya üzrə Nobel mükafatı]]na layiq görülmüşdür. Digər türk alimləri arasında [[Behçet xəstəliyi]]ni kəşf edən həkim [[Xülusi Bəhçət]] və [[Arf dəyişməzi]]ni təyin edən riyaziyyatçı [[Cahit Arf]] da yer alır.<ref>{{cite web|url=http://www.dailysabah.com/science/2015/10/07/turkish-professor-aziz-sancar-part-of-the-team-that-wins-nobel-chemistry-prize|title=Turkish professor, Aziz Sancar, part of the team that wins Nobel Chemistry Prize|publisher=}}</ref>
Hərbi texnologiyalar sahəsində araşdırma və inkişaf üçün fəaliyyət göstərən Türkiyənin hökumət şirkətləri arasında [[Türk Aerokosmik Sənayesi]], [[ASELSAN|Aselsan]], [[Havelsan]], [[Roketsan]], [[MKE Ankaragücü|MKE]] və digərləri yer alır.<ref name=tai.com.tr>{{cite web|title=Company Profile|url=https://www.tai.com.tr/en/about-us/company-profile|website=tai.com.tr/|access-date=13 avqust 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20120507034412/http://www.tai.com.tr/en/about-us/company-profile|archive-date=7 may 2012|url-status=dead}}</ref> Türk Peyk Təşkilatı, İnteqrasiya və Test Mərkəzi, Milli Müdafiə Nazirliyinə məxsus və Türk Aerokosmik Sənayesi tərəfindən idarə olunan bir çox kosmik gəmi istehsalı üzərində araşdırmalar aparılır.<ref>{{cite web |title=Türkiye'nin uzaydaki gözleri |url=https://www.aa.com.tr/tr/bilim-teknoloji/turkiyenin-uzaydaki-gozleri/1448858 |website=www.aa.com.tr |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye'nin uzaydaki filosu genişliyor |url=https://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/turkiyenin-uzaydaki-filosu-genisliyor-40297234 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye’nin ilk yerli ve milli yer gözlem uydusu GÖKTÜRK-2 |url=https://www.savunmasanayiidergilik.com/tr/HaberDergilik/Turkiye-nin-ilk-yerli-ve-milli-yer-gozlem-uydusu-GoKTuRK-2 |website=www.savunmasanayiidergilik.com |accessdate=17 may 2020}}</ref> Türk Kosmik Sistemi, Türkiyənin peyk yollama qabiliyyətini inkişaf etdirən bir layihədir. Bu layihə kosmik limanların inşası, peyk vasitələrinin inkişafı, eləcə də uzaq yer stansiyalarının qurulması üçün məsuliyyət daşıyır. [[Türksat]], Türkiyədəki yeganə rabitə peyk operatorudur və Türksat seriyalı peykləri idarə edir.<ref name="ssm1">{{cite web|url=http://www.ssm.gov.tr/home/projects/Sayfalar/proje.aspx?projeID=222|publisher=Undersecretariat for Defence Industries|title=Space Launch System Project|access-date=20 dekabr 2013|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131220135241/http://www.ssm.gov.tr/home/projects/Sayfalar/proje.aspx?projeID=222|archivedate=20 dekabr 2013}}</ref><ref name="dn1">{{cite news|url=http://www.defensenews.com/article/20130728/DEFREG04/307280004/Turkey-s-Sat-Launcher-Plans-Raise-Concerns|archive-url=https://archive.today/20130830224731/http://www.defensenews.com/article/20130728/DEFREG04/307280004/Turkey-s-Sat-Launcher-Plans-Raise-Concerns|url-status=dead|archive-date=30 avqust 2013|newspaper=Defense News|title=Turkey's Sat-Launcher Plans Raise Concerns|author=Bekdil, Burak Ege|date=28 iyul 2013|access-date=20 dekabr 2013}}</ref><ref name="dn2">{{cite news|url=http://www.defensenews.com/article/20131212/DEFREG01/312120022/Turkey-Spends-Big-Innovation|archive-url=https://archive.today/20131220150620/http://www.defensenews.com/article/20131212/DEFREG01/312120022/Turkey-Spends-Big-Innovation|url-status=dead|archive-date=20 dekabr 2013|newspaper=Defense News|title=Turkey Spends Big on Innovation|author=Bekdil, Burak Ege|date=12 dekabr 2013|access-date=20 dekabr 2013}}</ref> [[Göktürk-1]], [[Göktürk-2]] və [[Göktürk-3]], Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyi tərəfindən idarə olunan kəşfiyyat üçün istifadə olunan [[Yer]] araşdırma peykləridir. [[BILSAT-1]] və [[RASAT]], [[Türkiyə Kosmos Texnologiyaları Araşdırma İnstitutu|TÜBİTAK Kosmik Texnologiyaları Araşdırma İnstitutu]] tərəfindən idarə olunan elmi [[Yer]] peykləridir.<ref>{{cite web |title=Türkiye’nin ilk gözetleme uydusu BİLSAT |url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/turkiye-nin-ilk-gozetleme-uydusu-bilsat-38499957 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye'nin uzaydaki gözleri: Rasat, Göktürk-1 ve Göktürk-2 |url=https://www.trthaber.com/haber/bilim-teknoloji/turkiyenin-uzaydaki-gozleri-rasat-gokturk-1-ve-gokturk-2-411599.html |website=www.trthaber.com |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Mili uydu “Rasat” 9 yaşına giriyor |url=https://www.hurriyet.com.tr/teknoloji/mili-uydu-rasat-9-yasina-giriyor-41489455 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=14 Kasım İstanbul'da planlı ve arıza kesintileri hangi bölgelerde? Elektrikler ne zaman gelecek? |url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/14-kasim-istanbulda-planli-ve-ariza-kesintileri-hangi-bolgelerde-elektrikler-ne-zaman-gelecek-41374084 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Haberleşme uydu sayısı 6'ya çıkacak, 3 kıtayı kapsayacak |url=https://www.hurriyet.com.tr/teknoloji/haberlesme-uydu-sayisi-6ya-cikacak-3-kitayi-kapsayacak-41301506 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |last1=Kekeç |first1=Rabia Gümüş |title=Rasat Uydusu Hakkında Bilgiler |url=http://www.sektorharita.com/rasat-uydusu-hakkinda-bilgiler.html |website=SEKTÖR HARİTA |accessdate=17 may 2020 |language=tr}}</ref> 2015-ci ildə [[Şimali Karolina Universiteti]]nin türkiyəli professoru [[Əziz Sancar]], hüceyrələrin [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]]-ni zədələməsinin qarşısının alınması üçün aparılan araşdırmalara görə [[Tomas Lindahl]] və [[Pol Modriç]] ilə birlikdə [[Kimya üzrə Nobel mükafatı]]na layiq görülmüşdür. Digər türk alimləri arasında [[Behçet xəstəliyi]]ni kəşf edən həkim [[Xülusi Bəhçət]] və [[Arf dəyişməzi]]ni təyin edən riyaziyyatçı [[Cahit Arf]] da yer alır.<ref>{{cite web|url=http://www.dailysabah.com/science/2015/10/07/turkish-professor-aziz-sancar-part-of-the-team-that-wins-nobel-chemistry-prize|title=Turkish professor, Aziz Sancar, part of the team that wins Nobel Chemistry Prize|publisher=}}</ref>


=== Turizm ===
=== Turizm ===
{{main|Türkiyədə turizm}}
{{main|Türkiyədə turizm}}
Türkiyədə [[turizm]] sektoru, [[XXI əsr]]də demək olar ki hər il daha da inkişaf edir və iqtisadiyyatın vacib hissələrindən biridir. [[Türkiyə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi]], hazırda "''Evim Türkiyə''" adı altında Türk turizmini təbliğ edir.<ref name="Capadocia">{{cite web|title=Capadocia|url=http://www.sgm-canada.com/Cappadocia.pdf}}</ref> Türkiyə, son illərdə ən çox xarici qonağı [[Almaniya]] və [[Rusiya]]dan qəbul etmişdir. [[Azərbaycan]] isə bu siyahıda 901,723 turist ilə 10-cu sırada yer almışdır. [[2018]]-ci ildə Türkiyə beynəlxalq turist ziyarətlərinin sayına görə 45,8 milyon xarici turist ilə dünyada 6-cı yeri tutdu.<ref name=TourismStats2018>{{cite web |title=Tourism Statistics |url=http://yigm.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/62462,2018turizmgenelistatistiklerpdf.pdf?0 |publisher=Culture and tourism Ministry |accessdate=27 mart 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190411212207/http://yigm.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/62462,2018turizmgenelistatistiklerpdf.pdf?0 |archive-date=11 aprel 2019 |url-status=dead }}</ref>
Türkiyədə [[turizm]] sektoru, [[XXI əsr]]də demək olar ki hər il daha da inkişaf edir və iqtisadiyyatın vacib hissələrindən biridir. [[Türkiyə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi]], hazırda "''Evim Türkiyə''" adı altında Türk turizmini təbliğ edir.<ref name="Capadocia">{{cite web|title=Capadocia|url=http://www.sgm-canada.com/Cappadocia.pdf}}</ref> Türkiyə, son illərdə ən çox xarici qonağı [[Almaniya]] və [[Rusiya]]dan qəbul etmişdir. [[Azərbaycan]] isə bu siyahıda 901,723 turist ilə 10-cu sırada yer almışdır. 2018-ci ildə Türkiyə beynəlxalq turist ziyarətlərinin sayına görə 45,8 milyon xarici turist ilə dünyada 6-cı yeri tutdu.<ref name=TourismStats2018>{{cite web |title=Tourism Statistics |url=http://yigm.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/62462,2018turizmgenelistatistiklerpdf.pdf?0 |publisher=Culture and tourism Ministry |accessdate=27 mart 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190411212207/http://yigm.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/62462,2018turizmgenelistatistiklerpdf.pdf?0 |archive-date=11 aprel 2019 |url-status=dead }}</ref>


Türkiyə, "[[İstanbulun tarixi əraziləri]]", "[[Kappadokiya|Kapadokiya qayalıqları]]", "[[Çatalhöyük]]", "[[Hattuşa|Hattuşa: Hetin paytaxtı]]", "[[Troya]]" kimi 17 [[UNESCO]] ümumdünya irsinə sahibdir. Türkiyədə [[Dünyanın yeddi möcüzəsi]]ndən ikisi, dünyanın ən qədim dini məskunlaşma mərkəzi [[Göbəklitəpə]] və bir çox digər irslərə rast gəlmək mümkündür.<ref name="WTO Tourism Highlights 2019 Edition">{{Cite journal|title=UNWTO Tourism Highlights: 2019 Edition {{!}} World Tourism Organization|url=https://www.e-unwto.org/doi/pdf/10.18111/9789284421152}}</ref><ref>{{cite web|last1=Ministry of Culture and Tourism|first1=Republic of Turkey|title=Number of Arriving-Departing Foreigners and Citizens, December 2016|url=http://www.kultur.gov.tr/Eklenti/49910,decemberbulletin2016xls.xls?0|accessdate=16 may 2017}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.kultur.gov.tr/Eklenti/61825,decemberbulletin2018xlsxlsxls.xls?0|title=DISTRIBUTION OF ARRIVING FOREIGN VISITORS - TOP 5 COUNTRIES (2016-2018) JANUARY-DECEMBER|last=|first=|date=|work=|access-date=}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.ktb.gov.tr/EN-249307/tourism-receipts-and-expenditures.html|title=Tourism Receipts-Expenditures (2003-2019)|last=|first=|date=|work=|access-date=}}</ref>
Türkiyə, "[[İstanbulun tarixi əraziləri]]", "[[Kappadokiya|Kapadokiya qayalıqları]]", "[[Çatalhöyük]]", "[[Hattuşa|Hattuşa: Hetin paytaxtı]]", "[[Troya]]" kimi 17 [[UNESCO]] ümumdünya irsinə sahibdir. Türkiyədə [[Dünyanın yeddi möcüzəsi]]ndən ikisi, dünyanın ən qədim dini məskunlaşma mərkəzi [[Göbəklitəpə]] və bir çox digər irslərə rast gəlmək mümkündür.<ref name="WTO Tourism Highlights 2019 Edition">{{Cite journal|title=UNWTO Tourism Highlights: 2019 Edition {{!}} World Tourism Organization|url=https://www.e-unwto.org/doi/pdf/10.18111/9789284421152}}</ref><ref>{{cite web|last1=Ministry of Culture and Tourism|first1=Republic of Turkey|title=Number of Arriving-Departing Foreigners and Citizens, December 2016|url=http://www.kultur.gov.tr/Eklenti/49910,decemberbulletin2016xls.xls?0|accessdate=16 may 2017}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.kultur.gov.tr/Eklenti/61825,decemberbulletin2018xlsxlsxls.xls?0|title=DISTRIBUTION OF ARRIVING FOREIGN VISITORS - TOP 5 COUNTRIES (2016-2018) JANUARY-DECEMBER|last=|first=|date=|work=|access-date=}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.ktb.gov.tr/EN-249307/tourism-receipts-and-expenditures.html|title=Tourism Receipts-Expenditures (2003-2019)|last=|first=|date=|work=|access-date=}}</ref>
Sətir 446: Sətir 447:
Turizmin ən yüksək inkişaf etmiş bölməsi sahil turizmidir. Sahil turizminə [[dəniz]], [[çimərlik]], [[günəş]], [[Bioloji müxtəliflik|biomüxtəliflik]] və [[dəniz məhsulları]] daxildir.<ref name=whc.unesco.org1>{{cite web|title=UNESCO official page|url=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/state=tr|website=whc.unesco.org|access-date=2 iyul 2014}}</ref> Çimərliklərdə və otellərdə su idman növləri, gəmi gəzintiləri, tibbi xidmətlər və restoranlar təşkil edilir.<ref>{{cite news|title=Number of foreign tourists visiting Istanbul plunges for first time in 16 years|url=http://www.hurriyetdailynews.com/number-of-foreign-tourists-visiting-istanbul-plunges-for-first-time-in-16-years.aspx?pageID=238&nID=108223&NewsCatID=349|work=Hürriyet Daily News|date=6 yanvar 2017}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.hurriyetdailynews.com/turkey-rich-in-blue-flags-.aspx?pageID=238&nID=81420&NewsCatID=379 |title=Turkey rich in 'blue flags' – TRAVEL |work=Hürriyet Daily News |date=13 sentyabr 2011 |accessdate=15 oktyabr 2016}}</ref> Avropa turistlərinin 63%-i dəniz sahillərinə daha çox üstünlük verir. Türkiyənin cənub və qərb əraziləri — [[Aralıq dənizi]] və [[Egey dənizi|Egey]] sahilləri turistlər tərəfindən xidmət və keyfiyyətinə görə ən çox seçilən turistik məkanlardan biridir. İkinci sırada isə Türkiyənin şimal əraziləri — [[Qara dəniz]] və [[Mərmərə dənizi]]nin sahilləri yer alır.<ref>{{cite web|url=http://www.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html|title=The World's First Temple|date=dekabr 2008|work=Archaeology magazine|page=23}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.newsweek.com/turkey-archeological-dig-reshaping-human-history-75101|title=Turkey: Archeological Dig Reshaping Human History|website=newsweek.com|accessdate=23 fevral 2018|date=19 fevral 2010}}</ref><ref>{{cite web|url=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/state=tr|title=Tentative Lists – Turkey|website=whc.unesco.org|publisher=UNESCO|accessdate=23 fevral 2018}}</ref> Qara dəniz sahillərinin iqlimi sahilyanı turizmin inkişafı üçün uyğun deyil. Qara dəniz sahilyanı ərazilər üçün turizmin qarşısını, yay yağışları səbəbilə nisbi rütubətin 70%-dən çox olması, alır.<ref name="hur2017fig">{{cite web|title=32.4 mln foreigners visit Turkey in 2017: Tourism Ministry|url=http://www.hurriyetdailynews.com/32-4-mln-foreigners-visit-turkey-in-2017-tourism-ministry-126559|work=Hürriyet Daily News|accessdate=12 fevral 2018}}</ref><ref name="itij">{{cite web|title=Tourism in Turkey starts recovery|url=https://www.itij.com/story/113882/tourism-turkey-starts-recovery|publisher=ITIJ|accessdate=12 fevral 2018}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.kultur.gov.tr/Eklenti/61825,decemberbulletin2018xlsxlsxls.xls?0|title=DISTRIBUTION OF ARRIVING FOREIGN VISITORS - TOP 5 COUNTRIES (2016-2018) JANUARY-DECEMBER|last=|first=|date=|work=|access-date=}}</ref> [[Aralıq dənizi iqlimi]]nin üstünlük təşkil etdiyi [[Egey dənizi|Egey]] və [[Aralıq dənizi]] sahillərində, rütubət 70%-dən aşağıdır. Egey və Aralıq dənizi sahillərində hava istiliyi səbəbindən dəniz suları ideal istilikdə olur. [[Körfəz]]lərin ölkənin böyük bir hissəsini əhatə etməsi sahil turizminin inkişafına öz töhfəsini verir. Körfəz sahillərində böyük otellər və kurort məskənləri inşa edilmişdir.<ref name="investvine">{{cite web|url=http://investvine.com/turkey-plans-worlds-biggest-airport/|title=Turkey plans world's biggest airport|first=Arno|last=Maierbrugger|work=Inside Investor|date=25 yanvar 2013|accessdate=17 may 2013}}</ref><ref name="three">{{cite news|title=Turkey's tourism industry reels from a year to forget |url=https://www.theguardian.com/travel/2016/oct/05/turkey-tourism-industry-reels-year-to-forget-istanbul-antalya|work=The Guardian|date=5 oktyabr 2016}}</ref>
Turizmin ən yüksək inkişaf etmiş bölməsi sahil turizmidir. Sahil turizminə [[dəniz]], [[çimərlik]], [[günəş]], [[Bioloji müxtəliflik|biomüxtəliflik]] və [[dəniz məhsulları]] daxildir.<ref name=whc.unesco.org1>{{cite web|title=UNESCO official page|url=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/state=tr|website=whc.unesco.org|access-date=2 iyul 2014}}</ref> Çimərliklərdə və otellərdə su idman növləri, gəmi gəzintiləri, tibbi xidmətlər və restoranlar təşkil edilir.<ref>{{cite news|title=Number of foreign tourists visiting Istanbul plunges for first time in 16 years|url=http://www.hurriyetdailynews.com/number-of-foreign-tourists-visiting-istanbul-plunges-for-first-time-in-16-years.aspx?pageID=238&nID=108223&NewsCatID=349|work=Hürriyet Daily News|date=6 yanvar 2017}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.hurriyetdailynews.com/turkey-rich-in-blue-flags-.aspx?pageID=238&nID=81420&NewsCatID=379 |title=Turkey rich in 'blue flags' – TRAVEL |work=Hürriyet Daily News |date=13 sentyabr 2011 |accessdate=15 oktyabr 2016}}</ref> Avropa turistlərinin 63%-i dəniz sahillərinə daha çox üstünlük verir. Türkiyənin cənub və qərb əraziləri — [[Aralıq dənizi]] və [[Egey dənizi|Egey]] sahilləri turistlər tərəfindən xidmət və keyfiyyətinə görə ən çox seçilən turistik məkanlardan biridir. İkinci sırada isə Türkiyənin şimal əraziləri — [[Qara dəniz]] və [[Mərmərə dənizi]]nin sahilləri yer alır.<ref>{{cite web|url=http://www.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html|title=The World's First Temple|date=dekabr 2008|work=Archaeology magazine|page=23}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.newsweek.com/turkey-archeological-dig-reshaping-human-history-75101|title=Turkey: Archeological Dig Reshaping Human History|website=newsweek.com|accessdate=23 fevral 2018|date=19 fevral 2010}}</ref><ref>{{cite web|url=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/state=tr|title=Tentative Lists – Turkey|website=whc.unesco.org|publisher=UNESCO|accessdate=23 fevral 2018}}</ref> Qara dəniz sahillərinin iqlimi sahilyanı turizmin inkişafı üçün uyğun deyil. Qara dəniz sahilyanı ərazilər üçün turizmin qarşısını, yay yağışları səbəbilə nisbi rütubətin 70%-dən çox olması, alır.<ref name="hur2017fig">{{cite web|title=32.4 mln foreigners visit Turkey in 2017: Tourism Ministry|url=http://www.hurriyetdailynews.com/32-4-mln-foreigners-visit-turkey-in-2017-tourism-ministry-126559|work=Hürriyet Daily News|accessdate=12 fevral 2018}}</ref><ref name="itij">{{cite web|title=Tourism in Turkey starts recovery|url=https://www.itij.com/story/113882/tourism-turkey-starts-recovery|publisher=ITIJ|accessdate=12 fevral 2018}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.kultur.gov.tr/Eklenti/61825,decemberbulletin2018xlsxlsxls.xls?0|title=DISTRIBUTION OF ARRIVING FOREIGN VISITORS - TOP 5 COUNTRIES (2016-2018) JANUARY-DECEMBER|last=|first=|date=|work=|access-date=}}</ref> [[Aralıq dənizi iqlimi]]nin üstünlük təşkil etdiyi [[Egey dənizi|Egey]] və [[Aralıq dənizi]] sahillərində, rütubət 70%-dən aşağıdır. Egey və Aralıq dənizi sahillərində hava istiliyi səbəbindən dəniz suları ideal istilikdə olur. [[Körfəz]]lərin ölkənin böyük bir hissəsini əhatə etməsi sahil turizminin inkişafına öz töhfəsini verir. Körfəz sahillərində böyük otellər və kurort məskənləri inşa edilmişdir.<ref name="investvine">{{cite web|url=http://investvine.com/turkey-plans-worlds-biggest-airport/|title=Turkey plans world's biggest airport|first=Arno|last=Maierbrugger|work=Inside Investor|date=25 yanvar 2013|accessdate=17 may 2013}}</ref><ref name="three">{{cite news|title=Turkey's tourism industry reels from a year to forget |url=https://www.theguardian.com/travel/2016/oct/05/turkey-tourism-industry-reels-year-to-forget-istanbul-antalya|work=The Guardian|date=5 oktyabr 2016}}</ref>


Sahil turizminin mühüm meyarlarından biri də [[mavi bayraq]] göstəricisidir. [[2014]]-cü ildə Türkiyə dünyada ən çox [[mavi bayraq]] çimərliyinə sahib 3-cü ölkə olmuşdur. [[2015]]-ci ildə siyahıda 2-ci sıraya yüksəlmişdir. [[İspaniya]] 578 çimərlik ilə 1-ci, Türkiyə 436 çimərlik ilə 2-ci, [[Yunanıstan]] isə 395 [[mavi bayraq]]lı [[çimərlik]] ilə 3-cü sırada yer almışdır.
Sahil turizminin mühüm meyarlarından biri də [[mavi bayraq]] göstəricisidir. 2014-cü ildə Türkiyə dünyada ən çox [[mavi bayraq]] çimərliyinə sahib 3-cü ölkə olmuşdur. 2015-ci ildə siyahıda 2-ci sıraya yüksəlmişdir. [[İspaniya]] 578 çimərlik ilə 1-ci, Türkiyə 436 çimərlik ilə 2-ci, [[Yunanıstan]] isə 395 [[mavi bayraq]]lı [[çimərlik]] ilə 3-cü sırada yer almışdır.
<gallery mode="packed" heights="160px" style="text-align:center">
<gallery mode="packed" heights="160px" style="text-align:center">
Şəkil:Alanyafromcastle.JPG|[[Alanya]], [[Antalya]]
Şəkil:Alanyafromcastle.JPG|[[Alanya]], [[Antalya]]
Sətir 474: Sətir 475:
| alt yazı = <center>[[Pera muzeyi]]ndə saxlanılan [[Osman Hamdi Bəy]]in "[[İki musiqiçi qız (rəsm əsəri)|İki musiqiçi qız]]" və "[[Tısbağa tərbiyəçisi]]" rəsm əsəri</center>
| alt yazı = <center>[[Pera muzeyi]]ndə saxlanılan [[Osman Hamdi Bəy]]in "[[İki musiqiçi qız (rəsm əsəri)|İki musiqiçi qız]]" və "[[Tısbağa tərbiyəçisi]]" rəsm əsəri</center>
}}
}}
Türk rəssamlığı, qərb mədəniyyətindən ilham alaraq [[XIX əsr]]in ortalarından başlayaraq fəal inkişaf etmişdir. İlk rəssamlıq dərsləri [[1793]]-cü ildə [[İstanbul Texniki Universiteti]]ndə keçirilirdi.<ref name="HarriOhta1999">{{cite book|author1=Antoinette Harri|author2=Allison Ohta|title=10th International Congress of Turkish Art|url={{Google books |plainurl=yes |id=1CxNAAAAYAAJ }} |year=1999|publisher=Fondation Max Van Berchem|isbn=978-2-05-101763-3|quote=The first military training institutions were the Imperial Army Engineering School (Mühendishane-i Berr-i Hümâyun, 1793) and the Imperial School of Military Sciences (Mekteb-i Ulûm-ı Harbiye-i Şahane, 1834). Both schools taught painting to enable cadets to produce topographic layouts and technical drawings to illustrate landscapes&nbsp;...}}</ref> [[XIX əsr]]in sonlarında, [[Osman Hamdi Bəy]] türk rəssamlığına ilk [[portret]]i gətirən şəxslərdən olmuşdur. Müasir tendensiyalar arasında [[impressionizm]] cərəyanından ən çox təsirlənən rəssamlardan biri də [[Xəlil Paşa]] olmuşdur.<ref>{{cite web |title=Bilmeniz Gereken 16 Türk Ressam ve Tabloları |url=http://www.leblebitozu.com/bilmeniz-gereken-16-turk-ressam-ve-tablolari/ |website=leblebitozu |accessdate=20 may 2020 |language=tr-TR}}</ref> [[1926]]-cı ildə [[Avropa]]ya göndərilən gənc türk rəssamlar, [[Avropa]]da hələ də çox təsirli olan [[fovizm]], [[kubizm]] və [[ekspressionizm]] kimi müasir cərəyanlardan ilhamlanaraq geri döndülər.<ref>{{cite web |title=Türk Resim Sanatı |url=https://www.sanatinyolculugu.com/turk-resim-sanati/ |website=Sanatın yolculuğu |accessdate=20 may 2020 |language=tr |date=22 dekabr 2018}}</ref><ref>{{cite web |last1=Gaburga |first1=Kübra |title=Çağdaş Türk Resim Tarihi {{!}} Sanat Karavanı |url=https://sanatkaravani.com/cagdas-turk-resim-tarihi/ |website=sanatkaravani.com |accessdate=20 may 2020 |language=tr |date=25 oktyabr 2019}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk Resim Sanatı Tarihi - GÜZEL SANATLAR / Resim Sanatı {{!}} Edebiyat ve Sanat Akademisi |url=https://edebiyatvesanatakademisi.com/resim-sanati/turk-resim-sanati-tarihi/19233 |website=edebiyatvesanatakademisi.com |accessdate=20 may 2020}}</ref> [[Abidin Dino]], [[Camal Tollu]], [[Fikrət Mualla]], [[Şahzadə Fahrelnisə Zeyid|Fahrelnisə Zeyid]], [[Bedri Rahmi Eyüboğlu]] və [[Burhan Doğançay]]ın rəhbərlik etdiyi "D qrupu" türk rəssamlığında yeni cərəyanların yaranmasına təkan vermişdir.<ref>{{cite web |last1=Hümeyra |first1=Aişe |title=Mutluluğun ve hüznün ressamı: Abidin Dino |url=https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat/mutlulugun-ve-huznun-ressami-abidin-dino/1665612 |website=www.aa.com.tr |accessdate=20 may 2020 |location=İstanbul, Türkiye |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Cemal Tollu hayatı ve eserleri (1899 - 1968) |url=https://www.istanbulsanatevi.com/unlu-sanatcilarin-hayati/soyadi-t-unlu-sanatcilarin-hayati/cemal-tollu-hayati-ve-eserleri-1899-1968/ |website=istanbul sanat evi |accessdate=20 may 2020 |language=tr |date=9 dekabr 2018}}</ref><ref>{{cite web |last1=Kızılkaya |first1=Soner |title=Yalnız ve Yaralı Bir Hayat: Fikret Mualla |url=https://www.amerikaninsesi.com/a/yaln%C4%B1z-ve-yarali-bir-hayat-fikret-mualla/5309687.html |website=Amerikanın Sesi |accessdate=20 may 2020 |language=tr |date=29 fevral 2020}}</ref> Türk rəssamlığında digər vacib cərəyanlar [[1930]]-cu illərin sonlarında "Yenilər qrupu", [[1940]]-cı illərdə "Onlar qrupu", [[1950]]-ci illərdə "Yeni Dal qrupu" və [[1960]]-cı illərin "Qara qələm qrupları" olmuşdur.<ref name=turkresmi.com>{{cite web|title="10'Lar' Grubu", "Yenı Dal Grubu", "Sıyah Kalem Grubu"|url=http://www.turkresmi.com/klasorler/10lar_yenidal_siyahkalem/index.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20060908221749/http://www.turkresmi.com/klasorler/10lar_yenidal_siyahkalem/index.htm|url-status=dead|archive-date=8 sentyabr 2006|website=turkresmi.com|access-date=11 avqust 2014}}</ref><ref>{{cite book |last1=Brueggemann |first1=Werner |last2=Boehmer |first2=Harald |title=Teppiche der Bauern und Nomaden in Anatolien = Carpets of the Peasants and Nomads in Anatolia |date=1982 |publisher=Verlag Kunst und Antiquitäten |location=Munich|isbn=978-3-921811-20-7 |pages=34–39 |edition=1st}}</ref><ref>{{cite web |last1=Demirer |first1=Temel |title=Sırılsıklam bir âşık: Bedri Rahmi {{!}} Kaldıraç |url=https://kaldirac.org/sirilsiklam-bir-asik-bedri-rahmi/ |website=kaldirac.org |accessdate=20 may 2020 |language=tr-TR}}</ref><ref>{{cite web |title=Burhan Doğançay'ın eserleri |url=https://www.ntv.com.tr/galeri/sanat/burhan-dogancayin-eserleri,AQLISpEVHUK6fvwpex-UiQ |website=www.ntv.com.tr |accessdate=20 may 2020 |language=tr}}</ref>
Türk rəssamlığı, qərb mədəniyyətindən ilham alaraq [[XIX əsr]]in ortalarından başlayaraq fəal inkişaf etmişdir. İlk rəssamlıq dərsləri 1793-cü ildə [[İstanbul Texniki Universiteti]]ndə keçirilirdi.<ref name="HarriOhta1999">{{cite book|author1=Antoinette Harri|author2=Allison Ohta|title=10th International Congress of Turkish Art|url={{Google books |plainurl=yes |id=1CxNAAAAYAAJ }} |year=1999|publisher=Fondation Max Van Berchem|isbn=978-2-05-101763-3|quote=The first military training institutions were the Imperial Army Engineering School (Mühendishane-i Berr-i Hümâyun, 1793) and the Imperial School of Military Sciences (Mekteb-i Ulûm-ı Harbiye-i Şahane, 1834). Both schools taught painting to enable cadets to produce topographic layouts and technical drawings to illustrate landscapes&nbsp;...}}</ref> [[XIX əsr]]in sonlarında, [[Osman Hamdi Bəy]] türk rəssamlığına ilk [[portret]]i gətirən şəxslərdən olmuşdur. Müasir tendensiyalar arasında [[impressionizm]] cərəyanından ən çox təsirlənən rəssamlardan biri də [[Xəlil Paşa]] olmuşdur.<ref>{{cite web |title=Bilmeniz Gereken 16 Türk Ressam ve Tabloları |url=http://www.leblebitozu.com/bilmeniz-gereken-16-turk-ressam-ve-tablolari/ |website=leblebitozu |accessdate=20 may 2020 |language=tr-TR}}</ref> 1926-cı ildə [[Avropa]]ya göndərilən gənc türk rəssamlar, [[Avropa]]da hələ də çox təsirli olan [[fovizm]], [[kubizm]] və [[ekspressionizm]] kimi müasir cərəyanlardan ilhamlanaraq geri döndülər.<ref>{{cite web |title=Türk Resim Sanatı |url=https://www.sanatinyolculugu.com/turk-resim-sanati/ |website=Sanatın yolculuğu |accessdate=20 may 2020 |language=tr |date=22 dekabr 2018}}</ref><ref>{{cite web |last1=Gaburga |first1=Kübra |title=Çağdaş Türk Resim Tarihi {{!}} Sanat Karavanı |url=https://sanatkaravani.com/cagdas-turk-resim-tarihi/ |website=sanatkaravani.com |accessdate=20 may 2020 |language=tr |date=25 oktyabr 2019}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk Resim Sanatı Tarihi - GÜZEL SANATLAR / Resim Sanatı {{!}} Edebiyat ve Sanat Akademisi |url=https://edebiyatvesanatakademisi.com/resim-sanati/turk-resim-sanati-tarihi/19233 |website=edebiyatvesanatakademisi.com |accessdate=20 may 2020}}</ref> [[Abidin Dino]], [[Camal Tollu]], [[Fikrət Mualla]], [[Şahzadə Fahrelnisə Zeyid|Fahrelnisə Zeyid]], [[Bedri Rahmi Eyüboğlu]] və [[Burhan Doğançay]]ın rəhbərlik etdiyi "D qrupu" türk rəssamlığında yeni cərəyanların yaranmasına təkan vermişdir.<ref>{{cite web |last1=Hümeyra |first1=Aişe |title=Mutluluğun ve hüznün ressamı: Abidin Dino |url=https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat/mutlulugun-ve-huznun-ressami-abidin-dino/1665612 |website=www.aa.com.tr |accessdate=20 may 2020 |location=İstanbul, Türkiye |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Cemal Tollu hayatı ve eserleri (1899 - 1968) |url=https://www.istanbulsanatevi.com/unlu-sanatcilarin-hayati/soyadi-t-unlu-sanatcilarin-hayati/cemal-tollu-hayati-ve-eserleri-1899-1968/ |website=istanbul sanat evi |accessdate=20 may 2020 |language=tr |date=9 dekabr 2018}}</ref><ref>{{cite web |last1=Kızılkaya |first1=Soner |title=Yalnız ve Yaralı Bir Hayat: Fikret Mualla |url=https://www.amerikaninsesi.com/a/yaln%C4%B1z-ve-yarali-bir-hayat-fikret-mualla/5309687.html |website=Amerikanın Sesi |accessdate=20 may 2020 |language=tr |date=29 fevral 2020}}</ref> Türk rəssamlığında digər vacib cərəyanlar 1930-cu illərin sonlarında "Yenilər qrupu", 1940-cı illərdə "Onlar qrupu", 1950-ci illərdə "Yeni Dal qrupu" və 1960-cı illərin "Qara qələm qrupları" olmuşdur.<ref name=turkresmi.com>{{cite web|title="10'Lar' Grubu", "Yenı Dal Grubu", "Sıyah Kalem Grubu"|url=http://www.turkresmi.com/klasorler/10lar_yenidal_siyahkalem/index.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20060908221749/http://www.turkresmi.com/klasorler/10lar_yenidal_siyahkalem/index.htm|url-status=dead|archive-date=8 sentyabr 2006|website=turkresmi.com|access-date=11 avqust 2014}}</ref><ref>{{cite book |last1=Brueggemann |first1=Werner |last2=Boehmer |first2=Harald |title=Teppiche der Bauern und Nomaden in Anatolien = Carpets of the Peasants and Nomads in Anatolia |date=1982 |publisher=Verlag Kunst und Antiquitäten |location=Munich|isbn=978-3-921811-20-7 |pages=34–39 |edition=1st}}</ref><ref>{{cite web |last1=Demirer |first1=Temel |title=Sırılsıklam bir âşık: Bedri Rahmi {{!}} Kaldıraç |url=https://kaldirac.org/sirilsiklam-bir-asik-bedri-rahmi/ |website=kaldirac.org |accessdate=20 may 2020 |language=tr-TR}}</ref><ref>{{cite web |title=Burhan Doğançay'ın eserleri |url=https://www.ntv.com.tr/galeri/sanat/burhan-dogancayin-eserleri,AQLISpEVHUK6fvwpex-UiQ |website=www.ntv.com.tr |accessdate=20 may 2020 |language=tr}}</ref>


Xalçaçılıq [[İslam]] dini yayılmamışdan əvvəl də ənənəvi bir sənət olmuşdur.<ref name="miniature1">{{cite book|last1=Barry|first1=Michael|title=Figurative art in medieval Islam and the riddle of Bihzâd of Herât (1465–1535)|isbn=978-2-08-030421-6|pages=27|url=https://books.google.com/?id=vBIVAQAAIAAJ|access-date=11 fevral 2017|year=2004}}</ref><ref>{{cite web |title=Ünlü ressamdan İslam ve sanat yorumu |url=https://www.sozcu.com.tr/2013/gunun-icinden/unlu-ressamdan-islam-ve-sanat-yorumu-381120/ |website=www.sozcu.com.tr |accessdate=20 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |last1=Konuralp |first1=Okan |title=İslam’a göre resim ve heykel yasak mı? |url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/islam-a-gore-resim-ve-heykel-yasak-mi-24433797 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=20 may 2020 |language=tr}}</ref> Uzun illər boyunca davam edən toxunulmuş xalçaçılıq sənətkarlığı müxtəlif mədəni ənənələri özündə cəmləşdirmişdir. [[Türk xalçası|Türk xalça]]larında [[Bizans İmperiyası|Bizans]] üslublarının izləri aşkar edilmişdir. [[Orta Asiya]]dan köç edən türk xalqları, [[Qafqaz]] və [[kürd]] tayfaları Anadoluya köçərkən öz xalçaçılıq mədəniyyətlərinin Anadolu mədəniyyətləri ilə qarışmasına səbəb olmuşdur.<ref name="turkishculture.org2">{{cite web|title=Turkish Miniatures|url=http://www.turkishculture.org/traditional-arts/miniatures-563.htm|website=www.turkishculture.org|access-date=11 fevral 2017}}</ref> Daha sonradan, İslam dinin yayılması və İslam sənətinin inkişafı türk xalça dizaynına da təsir etmişdir. Türk dilində [[ebru]] adlandırılan türk kağız sənətinin ən qədim nümunəsinin şair Arifinin "Halnamə" əsərinə aid olduğu bildirilir.<ref name="turkishculture.org3">{{cite web|title=The Turkish Art of Marbling (EBRU)|url=http://www.turkishculture.org/traditional-arts/marbling-113.htm|website=turkishculture.org|access-date=11 fevral 2017}}</ref><ref>{{cite web |title=Ebru sanatı nedir? |url=https://www.haberturk.com/ebru-sanati-nedir-hbrt-2525276 |website=www.haberturk.com |accessdate=20 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Ebru Sanatı Nedir, Nasıl Yapılır? Ebru Sanatının Tarihçesi |url=https://www.milliyet.com.tr/kultur-sanat/ebru-sanati-nedir-nasil-yapilir-ebru-sanatinin-tarihcesi-6169756 |website=Milliyet |accessdate=20 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |last1=Mahsun |first1=Amasya |title=Ebru Sanatı |url=https://www.kulturportali.gov.tr/portal/ebrusanati |website=Türkiye Kültür Portalı |accessdate=20 may 2020 |language=tr}}</ref>
Xalçaçılıq [[İslam]] dini yayılmamışdan əvvəl də ənənəvi bir sənət olmuşdur.<ref name="miniature1">{{cite book|last1=Barry|first1=Michael|title=Figurative art in medieval Islam and the riddle of Bihzâd of Herât (1465–1535)|isbn=978-2-08-030421-6|pages=27|url=https://books.google.com/?id=vBIVAQAAIAAJ|access-date=11 fevral 2017|year=2004}}</ref><ref>{{cite web |title=Ünlü ressamdan İslam ve sanat yorumu |url=https://www.sozcu.com.tr/2013/gunun-icinden/unlu-ressamdan-islam-ve-sanat-yorumu-381120/ |website=www.sozcu.com.tr |accessdate=20 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |last1=Konuralp |first1=Okan |title=İslam’a göre resim ve heykel yasak mı? |url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/islam-a-gore-resim-ve-heykel-yasak-mi-24433797 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=20 may 2020 |language=tr}}</ref> Uzun illər boyunca davam edən toxunulmuş xalçaçılıq sənətkarlığı müxtəlif mədəni ənənələri özündə cəmləşdirmişdir. [[Türk xalçası|Türk xalça]]larında [[Bizans İmperiyası|Bizans]] üslublarının izləri aşkar edilmişdir. [[Orta Asiya]]dan köç edən türk xalqları, [[Qafqaz]] və [[kürd]] tayfaları Anadoluya köçərkən öz xalçaçılıq mədəniyyətlərinin Anadolu mədəniyyətləri ilə qarışmasına səbəb olmuşdur.<ref name="turkishculture.org2">{{cite web|title=Turkish Miniatures|url=http://www.turkishculture.org/traditional-arts/miniatures-563.htm|website=www.turkishculture.org|access-date=11 fevral 2017}}</ref> Daha sonradan, İslam dinin yayılması və İslam sənətinin inkişafı türk xalça dizaynına da təsir etmişdir. Türk dilində [[ebru]] adlandırılan türk kağız sənətinin ən qədim nümunəsinin şair Arifinin "Halnamə" əsərinə aid olduğu bildirilir.<ref name="turkishculture.org3">{{cite web|title=The Turkish Art of Marbling (EBRU)|url=http://www.turkishculture.org/traditional-arts/marbling-113.htm|website=turkishculture.org|access-date=11 fevral 2017}}</ref><ref>{{cite web |title=Ebru sanatı nedir? |url=https://www.haberturk.com/ebru-sanati-nedir-hbrt-2525276 |website=www.haberturk.com |accessdate=20 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Ebru Sanatı Nedir, Nasıl Yapılır? Ebru Sanatının Tarihçesi |url=https://www.milliyet.com.tr/kultur-sanat/ebru-sanati-nedir-nasil-yapilir-ebru-sanatinin-tarihcesi-6169756 |website=Milliyet |accessdate=20 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |last1=Mahsun |first1=Amasya |title=Ebru Sanatı |url=https://www.kulturportali.gov.tr/portal/ebrusanati |website=Türkiye Kültür Portalı |accessdate=20 may 2020 |language=tr}}</ref>
Sətir 483: Sətir 484:
Türk ədəbiyyatı türk mədəniyyəti ilə qarşılıqlı əlaqədə formalaşmışdır. İslam və Avropa mədəniyyətlərinin qarşılıqlı əlaqəsi, türk ədəbiyyatına böyük miqdarda təsir etmişdir.<ref>{{cite web |title=Türk Edebiyatı Tarihi, Dönemleri Özellikleri Akımları |url=https://www.turkedebiyati.org/Dersnotlari/edebiyat_tarihi.html |website=www.turkedebiyati.org |accessdate=20 may 2020}}</ref> Türk ədəbiyyatının Osmanlı dövrünə aid bir çox əsərləri [[fars]] və [[ərəb]] [[ədəbiyyat]]ından təsirlənmişdir. [[Tənzimat islahatları]], əvvəllər məlum olmayan qərb janrlarını, ilk növbədə [[roman]] və [[sərbəst şeir]]lərin yayılmasına səbəb oldu.<ref>{{cite web |title=Türk Edebiyatı Tarihi |url=https://www.turkcebilgi.com/t%C3%BCrk_edebiyat%C4%B1_tarihi |website=Türkçe Bilgi |accessdate=20 may 2020 |language=tr}}</ref>
Türk ədəbiyyatı türk mədəniyyəti ilə qarşılıqlı əlaqədə formalaşmışdır. İslam və Avropa mədəniyyətlərinin qarşılıqlı əlaqəsi, türk ədəbiyyatına böyük miqdarda təsir etmişdir.<ref>{{cite web |title=Türk Edebiyatı Tarihi, Dönemleri Özellikleri Akımları |url=https://www.turkedebiyati.org/Dersnotlari/edebiyat_tarihi.html |website=www.turkedebiyati.org |accessdate=20 may 2020}}</ref> Türk ədəbiyyatının Osmanlı dövrünə aid bir çox əsərləri [[fars]] və [[ərəb]] [[ədəbiyyat]]ından təsirlənmişdir. [[Tənzimat islahatları]], əvvəllər məlum olmayan qərb janrlarını, ilk növbədə [[roman]] və [[sərbəst şeir]]lərin yayılmasına səbəb oldu.<ref>{{cite web |title=Türk Edebiyatı Tarihi |url=https://www.turkcebilgi.com/t%C3%BCrk_edebiyat%C4%B1_tarihi |website=Türkçe Bilgi |accessdate=20 may 2020 |language=tr}}</ref>


Tənzimat dövründəki yazıçıların çoxu eyni janrlarda əsərlər yazmışdır. Şair [[Namiq Kamal]] [[1876]]-cı ildə yazılmış "İntibah" romanını, [[İbrahim Şinasi]] isə [[1860]]-cı ildə ilk müasir türk pyesi olan "Şairin evliliyi" əsərini yazmışdır.<ref name="ÁgostonMasters2009-48">{{cite book|author1=Gábor Ágoston|author2=Bruce Alan Masters|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|url=https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC|year=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1025-7|page=48}}</ref><ref name="ShawShaw1977-260-261">{{cite book|author1=Stanford J. Shaw|authorlink1=Stanford J. Shaw|author2=Ezel Kural Shaw|authorlink2=Ezel Kural Shaw|title=History of the Ottoman Empire and Modern Turkey|url=https://books.google.com/books?id=AIET_7ji7YAC&pg=PA520|volume=2|year=1977|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-29166-8|pages=260–261}}</ref> Müasir [[türk ədəbiyyatı]]nın köklərinin əsası [[1896]]-[[1923]]-cü illər arasında qoyulmuşdur. Türk ədəbiyyatı tarixində 3 mühüm cərəyan: ''Ədəbiyyat-i Cadidə'', ''Fəcr-i Ati'', və ''Milliy Ədəbiyyat'' olmuşdur. [[XX əsr]] türk poeziyasında ilk radikal addım [[sərbəst şeir]] tərzini təqdim edən [[Nazim Hikmət]] tərəfindən atılmışdır. Türk poeziyasında başqa bir inqilab [[1941]]-ci ildə [[Orxan Vəli Qanıq|Orxan Vəli]], [[Oktay Rüfət]] və [[Melih Cevdət]]in başçılıq etdiyi [[Garip]] hərəkatı ilə baş tutmuşdur.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/6044192.stm|title=Pamuk wins Nobel Literature prize|publisher=BBC|access-date=12 dekabr 2006|date=12 oktyabr 2006}}</ref>
Tənzimat dövründəki yazıçıların çoxu eyni janrlarda əsərlər yazmışdır. Şair [[Namiq Kamal]] 1876-cı ildə yazılmış "İntibah" romanını, [[İbrahim Şinasi]] isə 1860-cı ildə ilk müasir türk pyesi olan "Şairin evliliyi" əsərini yazmışdır.<ref name="ÁgostonMasters2009-48">{{cite book|author1=Gábor Ágoston|author2=Bruce Alan Masters|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|url=https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC|year=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1025-7|page=48}}</ref><ref name="ShawShaw1977-260-261">{{cite book|author1=Stanford J. Shaw|authorlink1=Stanford J. Shaw|author2=Ezel Kural Shaw|authorlink2=Ezel Kural Shaw|title=History of the Ottoman Empire and Modern Turkey|url=https://books.google.com/books?id=AIET_7ji7YAC&pg=PA520|volume=2|year=1977|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-29166-8|pages=260–261}}</ref> Müasir [[türk ədəbiyyatı]]nın köklərinin əsası 1896–1923-cü illər arasında qoyulmuşdur. Türk ədəbiyyatı tarixində 3 mühüm cərəyan: ''Ədəbiyyat-i Cadidə'', ''Fəcr-i Ati'', və ''Milliy Ədəbiyyat'' olmuşdur. [[XX əsr]] türk poeziyasında ilk radikal addım [[sərbəst şeir]] tərzini təqdim edən [[Nazim Hikmət]] tərəfindən atılmışdır. Türk poeziyasında başqa bir inqilab 1941-ci ildə [[Orxan Vəli Qanıq|Orxan Vəli]], [[Oktay Rüfət]] və [[Melih Cevdət]]in başçılıq etdiyi [[Garip]] hərəkatı ilə baş tutmuşdur.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/6044192.stm|title=Pamuk wins Nobel Literature prize|publisher=BBC|access-date=12 dekabr 2006|date=12 oktyabr 2006}}</ref>


Türk teatrının mənşəyi qədim bütpərəst rituallara və şifahi əfsanələrə əsaslanır.<ref>{{cite web |title=GELENEKSEL TÜRK TİYATROSU {{!}} TÜRK TARİHİ ARAŞTIRMALARI |url=https://www.altayli.net/geleneksel-turk-tiyatrosu.html |website=www.altayli.net |accessdate=20 may 2020 |language=tr |date=5 fevral 2020}}</ref><ref>{{cite web |last1=İlbay |first1=Ramazan |title=Milli Edebiyat - Geleneksel Türk Tiyatrosu |url=https://www.milliedebiyat.com/index.php/edebiturler/tiyatro/geleneksel-turk-tiyatrosu |website=Milli Edebiyat |accessdate=20 may 2020 |language=tr-tr}}</ref> Min illər əvvəl Anadolu sakinlərinin mərasimləri zaman nümayiş edilən rəqslər, musiqi və mahnılar ilk şouların yaranmasına təkan verən elementlərdir.<ref name="turkishculture.org4">{{cite web|title=Traditional Theatre|url=http://www.turkishculture.org/performing-arts/theatre-36.htm|website=turkishculture.org|access-date=11 fevral 2017}}</ref> Zamanla qədim rituallar, miflər, əfsanələr və hekayələr teatr şoularına çevrildi. [[XI əsr]]dən başlayaraq Səlcuqlu türklərinin ənənələri yerli Anadolu xalqlarının ənənələri ilə qarışdı və müxtəlif mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi yeni pyeslərin yaranmasına yol açdı.
Türk teatrının mənşəyi qədim bütpərəst rituallara və şifahi əfsanələrə əsaslanır.<ref>{{cite web |title=GELENEKSEL TÜRK TİYATROSU {{!}} TÜRK TARİHİ ARAŞTIRMALARI |url=https://www.altayli.net/geleneksel-turk-tiyatrosu.html |website=www.altayli.net |accessdate=20 may 2020 |language=tr |date=5 fevral 2020}}</ref><ref>{{cite web |last1=İlbay |first1=Ramazan |title=Milli Edebiyat - Geleneksel Türk Tiyatrosu |url=https://www.milliedebiyat.com/index.php/edebiturler/tiyatro/geleneksel-turk-tiyatrosu |website=Milli Edebiyat |accessdate=20 may 2020 |language=tr-tr}}</ref> Min illər əvvəl Anadolu sakinlərinin mərasimləri zaman nümayiş edilən rəqslər, musiqi və mahnılar ilk şouların yaranmasına təkan verən elementlərdir.<ref name="turkishculture.org4">{{cite web|title=Traditional Theatre|url=http://www.turkishculture.org/performing-arts/theatre-36.htm|website=turkishculture.org|access-date=11 fevral 2017}}</ref> Zamanla qədim rituallar, miflər, əfsanələr və hekayələr teatr şoularına çevrildi. [[XI əsr]]dən başlayaraq Səlcuqlu türklərinin ənənələri yerli Anadolu xalqlarının ənənələri ilə qarışdı və müxtəlif mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi yeni pyeslərin yaranmasına yol açdı.
Sətir 492: Sətir 493:
{{main|Türk rəqsləri|Türkiyə musiqisi}}{{see also|Osmanlı musiqisi|Türkiyə xalq musiqisi}}
{{main|Türk rəqsləri|Türkiyə musiqisi}}{{see also|Osmanlı musiqisi|Türkiyə xalq musiqisi}}
[[Şəkil:Sertab Erener 02.jpg|thumb|226x226px|[[Sərtab Ərənər]] və Dəmir Dəmirkan]]
[[Şəkil:Sertab Erener 02.jpg|thumb|226x226px|[[Sərtab Ərənər]] və Dəmir Dəmirkan]]
Türk musiqisi əsasən türk ünsürlərindən ibarətdir.<ref name="soundsofanatolia">{{cite book|author=Stokes, Martin|title=Sounds of Anatolia|publisher=Penguin Books|year=2000|isbn=978-1-85828-636-5}}, səh. 396-410.</ref> [[Mərkəzi Asiya|Orta Asiya]] [[xalq]] [[musiqi]]si, [[Ərəb musiqisi]], [[Yunan musiqisi]], [[Osmanlı musiqisi]], [[Fars musiqisi]] və [[Balkan musiqisi]]nin qismən təsiri olmuşdur. Müasir türk musiqilərində isə adətən Avropa və Amerika pop musiqisinin elementlərinə rast gəlinir.<ref name="lesartsturcs">{{cite web|url=http://www.lesartsturcs.com/|title=History of music in Turkey|work=Les Arts Turcs |date=1 may 1999}}</ref><ref>{{cite web |title=TÜRK MÜZİĞİ TARİHİ VE DÖNEMLERİ |url=http://www.turkishmusicportal.org/tr/turk-muzigi-tarihi |website=www.turkishmusicportal.org |accessdate=19 may 2020}}</ref> Türkiyədəki ənənəvi musiqinin kökləri [[XI əsr]]də [[Səlcuqlular|Səlcuqlu türkləri]]nin [[Kiçik Asiya|Anadolu]] və [[İran]]a köç etməsinə qədər uzanır. Müasir pop türk musiqisinin böyük hissəsi [[1930]]-cu illərin əvvəllərində, türk bəstəkarları [[qərbləşmə]]yə səy göstərərkən yaranmışdır.<ref name="musicscene">{{cite web|url=http://tarkandeluxe.blogspot.com/2006/02/istanbul-music-scene.html|title=Istanbul Music Scene|work=Yildirim, Ali. Tarkan DeLuxe|access-date=16 may 2005}}</ref>
Türk musiqisi əsasən türk ünsürlərindən ibarətdir.<ref name="soundsofanatolia">{{cite book|author=Stokes, Martin|title=Sounds of Anatolia|publisher=Penguin Books|year=2000|isbn=978-1-85828-636-5}}, səh. 396–410.</ref> [[Mərkəzi Asiya|Orta Asiya]] [[xalq]] [[musiqi]]si, [[Ərəb musiqisi]], [[Yunan musiqisi]], [[Osmanlı musiqisi]], [[Fars musiqisi]] və [[Balkan musiqisi]]nin qismən təsiri olmuşdur. Müasir türk musiqilərində isə adətən Avropa və Amerika pop musiqisinin elementlərinə rast gəlinir.<ref name="lesartsturcs">{{cite web|url=http://www.lesartsturcs.com/|title=History of music in Turkey|work=Les Arts Turcs |date=1 may 1999}}</ref><ref>{{cite web |title=TÜRK MÜZİĞİ TARİHİ VE DÖNEMLERİ |url=http://www.turkishmusicportal.org/tr/turk-muzigi-tarihi |website=www.turkishmusicportal.org |accessdate=19 may 2020}}</ref> Türkiyədəki ənənəvi musiqinin kökləri [[XI əsr]]də [[Səlcuqlular|Səlcuqlu türkləri]]nin [[Kiçik Asiya|Anadolu]] və [[İran]]a köç etməsinə qədər uzanır. Müasir pop türk musiqisinin böyük hissəsi 1930-cu illərin əvvəllərində, türk bəstəkarları [[qərbləşmə]]yə səy göstərərkən yaranmışdır.<ref name="musicscene">{{cite web|url=http://tarkandeluxe.blogspot.com/2006/02/istanbul-music-scene.html|title=Istanbul Music Scene|work=Yildirim, Ali. Tarkan DeLuxe|access-date=16 may 2005}}</ref>


Türkiyənin müxtəlif bölgələrindən gələn mühacirlərin Türkiyə torpaqlarında məskunlaşması ilə [[Musiqi janrı|musiqi janrları]] və [[Musiqi aləti|musiqi alətləri]]nin müxtəlifliyi genişləndi.<ref name=.ncturkishfestival.>{{cite web|title=Turkish Folk Dances|url=http://www.ncturkishfestival.com/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=19&Itemid=114|work=ncturkishfestival|access-date=29 May 2014|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090312043050/http://www.ncturkishfestival.com/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=19&Itemid=114|archivedate=12 mart 2009}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk müzik tarihi |url=http://ankaenstitusu.com/turk-muzik-tarihi/ |website=ANKA Enstitüsü |publisher=İnsan düşüncesinin ürünü olduğu kadar duygusal bir deşarj yolu da olan müzik, yaratıldığı ortamla, çağın dünya görüşü ile, kısaca insan yaşamı ve toplumla, bütün diğer sanatlar gibi sıkıca bağlıdır. Müzik yoluyla bir yandan günlük yaşamın üstüne çıkıp güç kazanırken, bir yandan da birlikte yaşamanın kurallarını öğreniriz. |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk Müziği Tarihi |url=https://www.turkcebilgi.com/t%C3%BCrk_m%C3%BCzi%C4%9Fi_tarihi |website=Türkçe Bilgi |publisher=Türk Müziği Tarihi denilince, yukarıda adlarını andığımız tüm türlerin ve bu türlerle ilgili besteciden kurumlara kadar tüm olguların ele alındığı bir tarih anlaşılmalıdır. |accessdate=19 may 2020}}</ref> Mühacirlərin musiqi mədəniyyətlərinə əsaslanaraq Türkiyədə [[Yunanlar|yunan]], [[Ermənilər|erməni]], [[Albanlar|alban]], [[Polyaklar|polyak]], [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] və [[Yəhudilər|yəhudi]] icmalarının etnik üslublarında yayımlanan pop musiqiləri yayılmağa başladı. Türkiyənin bir çox şəhər və qəsəbələrində bir sıra regional musiqi üslubunda musiqi yazan yerli musiqi səhnələri yaranmağa başladı.<ref name="İlyasoğlu">İlyasoğlu (1998), 14.</ref> Buna baxmayaraq, qərb pop musiqisi [[1970]]-[[1980]]-ci illərin sonlarında öz populyarlığını [[Arabesk musiqi|arabesk]] musiqiyə buraxdı. Lakin, qərb pop musiqisi [[1990]]-cı illərin əvvəllərində yenidən məşhurlaşmağa başladı.<ref>{{cite web |title=Klasik Türk müziği hakkında ayrıntılı inceleme |url=https://www.salihbora.com/bilgiler/diger-bilgiler/klasik-turk-musikisi/ |website=salihbora.com |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Arabesk Müziğin Ortaya Çıkışı |url=https://mzikseverler.wordpress.com/2016/02/11/arabesk-muzigin-ortaya-cikisi/ |website=mzikseverler |accessdate=19 may 2020 |language=tr-TR |date=11 fevral 2016}}</ref><ref>{{cite web |last1=İzci |first1=İpek |title=213 parçada memleket sosyolojisi! Şarkılarla Türkiye tarihi |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/hurriyet-pazar/abd-hayranligi-rockn-rollu-koye-ilgi-anadolu-popu-12-eylul-arabeski-patlatti-41365307 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk Müziğine Teselli: Arabeskin Doğuşu ve Arabeskin Babaları |url=http://ozcekim.com.tr/dergi/6-sayi/turk-muzigine-bir-teselli-arabeskin-dogusu-ve-arabeskin-babalari/ |website=Özçekim |accessdate=19 may 2020 |language=tr |date=18 sentyabr 2018}}</ref> [[Sezən Aksu]]nun dəstəyi ölkədə pop musiqisinin populyarlığının artması, [[Tarkan]] və [[Sərtab Ərənər]] kimi bir sıra beynəlxalq miqyasda tanınan türk ulduzlarının meydana çıxmasına səbəb oldu.<ref>{{cite web |title=Arabesk neydi, ne oldu, ne olacak? |url=https://www.haberturk.com/arabesk-muzik-bugun-ne-durumda-1813590 |website=www.haberturk.com |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref> [[1990]]-cı illərin sonu, pop və arabesk janrlarından fərqli olaraq, türk alternativ rok musiqisi, elektron musiqi, hip-hop, rap və rəqs musiqiləri də yaranmış və qısa zamanda ölkədə məşhurluq qazanmışdır.<ref>{{cite web |last1=Özgür |first1=İren |title=Arabesk Music in Turkey in the 1990s and Changes in National Demography, Politics, and Identity |url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14683840600714616 |website=Turkish Studies |accessdate=19 may 2020 |pages=175–190 |doi=10.1080/14683840600714616 |date=1 iyun 2006}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkçe Rap’in Bugünlere Gelmesinde Büyük Payı Olan 20 Rapçi |url=https://onedio.com/haber/turkce-rap-in-bugunlere-gelmesinde-buyuk-payi-olan-20-rapci-463328 |website=Onedio |accessdate=19 may 2020 |language=Turkish}}</ref>
Türkiyənin müxtəlif bölgələrindən gələn mühacirlərin Türkiyə torpaqlarında məskunlaşması ilə [[Musiqi janrı|musiqi janrları]] və [[Musiqi aləti|musiqi alətləri]]nin müxtəlifliyi genişləndi.<ref name=.ncturkishfestival.>{{cite web|title=Turkish Folk Dances|url=http://www.ncturkishfestival.com/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=19&Itemid=114|work=ncturkishfestival|access-date=29 May 2014|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090312043050/http://www.ncturkishfestival.com/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=19&Itemid=114|archivedate=12 mart 2009}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk müzik tarihi |url=http://ankaenstitusu.com/turk-muzik-tarihi/ |website=ANKA Enstitüsü |publisher=İnsan düşüncesinin ürünü olduğu kadar duygusal bir deşarj yolu da olan müzik, yaratıldığı ortamla, çağın dünya görüşü ile, kısaca insan yaşamı ve toplumla, bütün diğer sanatlar gibi sıkıca bağlıdır. Müzik yoluyla bir yandan günlük yaşamın üstüne çıkıp güç kazanırken, bir yandan da birlikte yaşamanın kurallarını öğreniriz. |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk Müziği Tarihi |url=https://www.turkcebilgi.com/t%C3%BCrk_m%C3%BCzi%C4%9Fi_tarihi |website=Türkçe Bilgi |publisher=Türk Müziği Tarihi denilince, yukarıda adlarını andığımız tüm türlerin ve bu türlerle ilgili besteciden kurumlara kadar tüm olguların ele alındığı bir tarih anlaşılmalıdır. |accessdate=19 may 2020}}</ref> Mühacirlərin musiqi mədəniyyətlərinə əsaslanaraq Türkiyədə [[Yunanlar|yunan]], [[Ermənilər|erməni]], [[Albanlar|alban]], [[Polyaklar|polyak]], [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] və [[Yəhudilər|yəhudi]] icmalarının etnik üslublarında yayımlanan pop musiqiləri yayılmağa başladı. Türkiyənin bir çox şəhər və qəsəbələrində bir sıra regional musiqi üslubunda musiqi yazan yerli musiqi səhnələri yaranmağa başladı.<ref name="İlyasoğlu">İlyasoğlu (1998), 14.</ref> Buna baxmayaraq, qərb pop musiqisi 1970–1980-ci illərin sonlarında öz populyarlığını [[Arabesk musiqi|arabesk]] musiqiyə buraxdı. Lakin, qərb pop musiqisi 1990-cı illərin əvvəllərində yenidən məşhurlaşmağa başladı.<ref>{{cite web |title=Klasik Türk müziği hakkında ayrıntılı inceleme |url=https://www.salihbora.com/bilgiler/diger-bilgiler/klasik-turk-musikisi/ |website=salihbora.com |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Arabesk Müziğin Ortaya Çıkışı |url=https://mzikseverler.wordpress.com/2016/02/11/arabesk-muzigin-ortaya-cikisi/ |website=mzikseverler |accessdate=19 may 2020 |language=tr-TR |date=11 fevral 2016}}</ref><ref>{{cite web |last1=İzci |first1=İpek |title=213 parçada memleket sosyolojisi! Şarkılarla Türkiye tarihi |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/hurriyet-pazar/abd-hayranligi-rockn-rollu-koye-ilgi-anadolu-popu-12-eylul-arabeski-patlatti-41365307 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk Müziğine Teselli: Arabeskin Doğuşu ve Arabeskin Babaları |url=http://ozcekim.com.tr/dergi/6-sayi/turk-muzigine-bir-teselli-arabeskin-dogusu-ve-arabeskin-babalari/ |website=Özçekim |accessdate=19 may 2020 |language=tr |date=18 sentyabr 2018}}</ref> [[Sezən Aksu]]nun dəstəyi ölkədə pop musiqisinin populyarlığının artması, [[Tarkan]] və [[Sərtab Ərənər]] kimi bir sıra beynəlxalq miqyasda tanınan türk ulduzlarının meydana çıxmasına səbəb oldu.<ref>{{cite web |title=Arabesk neydi, ne oldu, ne olacak? |url=https://www.haberturk.com/arabesk-muzik-bugun-ne-durumda-1813590 |website=www.haberturk.com |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref> 1990-cı illərin sonu, pop və arabesk janrlarından fərqli olaraq, türk alternativ rok musiqisi, elektron musiqi, hip-hop, rap və rəqs musiqiləri də yaranmış və qısa zamanda ölkədə məşhurluq qazanmışdır.<ref>{{cite web |last1=Özgür |first1=İren |title=Arabesk Music in Turkey in the 1990s and Changes in National Demography, Politics, and Identity |url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14683840600714616 |website=Turkish Studies |accessdate=19 may 2020 |pages=175–190 |doi=10.1080/14683840600714616 |date=1 iyun 2006}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkçe Rap’in Bugünlere Gelmesinde Büyük Payı Olan 20 Rapçi |url=https://onedio.com/haber/turkce-rap-in-bugunlere-gelmesinde-buyuk-payi-olan-20-rapci-463328 |website=Onedio |accessdate=19 may 2020 |language=Turkish}}</ref>


Türkiyə ərazisində şənliklərdə, məclislərdə, toylarda türk xalq rəqsləri geniş yayılmışdır. Türkiyədə müxtəlif formalarda ifa olunan bir çox müxtəlif xalq rəqsləri var və onlar hər bölgənin mədəni quruluşunu əks etdirir. Ərzurumda "[[Bar (rəqs)|Bar]]", şərq və cənub-şərqdə "[[Halay (oyun)|Halay]]", Frakiyada "[[Hora]]", Qara dənizdə "[[Horon]]", Konya və ətraf ərazilərdə "[[Qaşıq oyunları]]", Qars və Ardahanda "[[Ləzgihəngi|Ləzginka]]" məlum nümunələrdir.<ref>{{cite web |title=Halk Oyunları Tarihi |url=https://www.halkoyunlarigrubu.com/halk-oyunlari-tarihi/ |website=Halk Oyunları |accessdate=19 may 2020 |language=tr-TR |date=12 dekabr 2016}}</ref><ref>{{cite web |last1=Zinnur |first1=Gerek |title=Türk Halk Oyunlarının Tarihsel Gelişimi |url=https://polen.itu.edu.tr/xmlui/handle/11527/17590 |website=İstanbul Teknik Üniversitesi |accessdate=19 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |last1=Çakır |first1=Ahmet |title=Atatürk Döneminden Günümüze Türk Halk Oyunları Üzerine Bir Değerlendirme |url=https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78699/ataturk-doneminden-gunumuze-turk-halk-oyunlari-uzerine-.html |website=ekitap.ktb.gov.tr |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk Halk Oyunları - Halk Oyunların Tarihi Gelişimi - Halk oyunu |url=http://sakligezegen.blogcu.com/turk-halk-oyunlari-halk-oyunlarin-tarihi-gelisimi-halk-oyunu/4448382 |website=Blogcu |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref>
Türkiyə ərazisində şənliklərdə, məclislərdə, toylarda türk xalq rəqsləri geniş yayılmışdır. Türkiyədə müxtəlif formalarda ifa olunan bir çox müxtəlif xalq rəqsləri var və onlar hər bölgənin mədəni quruluşunu əks etdirir. Ərzurumda "[[Bar (rəqs)|Bar]]", şərq və cənub-şərqdə "[[Halay (oyun)|Halay]]", Frakiyada "[[Hora]]", Qara dənizdə "[[Horon]]", Konya və ətraf ərazilərdə "[[Qaşıq oyunları]]", Qars və Ardahanda "[[Ləzgihəngi|Ləzginka]]" məlum nümunələrdir.<ref>{{cite web |title=Halk Oyunları Tarihi |url=https://www.halkoyunlarigrubu.com/halk-oyunlari-tarihi/ |website=Halk Oyunları |accessdate=19 may 2020 |language=tr-TR |date=12 dekabr 2016}}</ref><ref>{{cite web |last1=Zinnur |first1=Gerek |title=Türk Halk Oyunlarının Tarihsel Gelişimi |url=https://polen.itu.edu.tr/xmlui/handle/11527/17590 |website=İstanbul Teknik Üniversitesi |accessdate=19 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |last1=Çakır |first1=Ahmet |title=Atatürk Döneminden Günümüze Türk Halk Oyunları Üzerine Bir Değerlendirme |url=https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78699/ataturk-doneminden-gunumuze-turk-halk-oyunlari-uzerine-.html |website=ekitap.ktb.gov.tr |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk Halk Oyunları - Halk Oyunların Tarihi Gelişimi - Halk oyunu |url=http://sakligezegen.blogcu.com/turk-halk-oyunlari-halk-oyunlarin-tarihi-gelisimi-halk-oyunu/4448382 |website=Blogcu |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref>
Sətir 512: Sətir 513:
| izah2 = 1950-ci illərin memarlığı nümunəsi [[Ziraat Bank]] binası və [[Vəqflər oteli]]
| izah2 = 1950-ci illərin memarlığı nümunəsi [[Ziraat Bank]] binası və [[Vəqflər oteli]]
}}
}}
[[1923]]-cü ildən bəri Türkiyə ərazisində memarlıq daim inkişaf etmişdir.<ref>{{cite web |title=Geleneksel Türk Mimarisi |url=https://www.medyacuvali.com/blog/geleneksel-turk-mimarisi |website=Medya Çuvalı - Sanat, Düşünce ve Bilim Dünyası |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye mimarisi: Genel bir bakış {{!}} homify {{!}} homify |url=https://www.homify.com.tr/yeni_fikirler/4832960/tuerkiye-mimarisi-genel-bir-bakis |website=homify.com.tr |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref> Mövcud memarlıq, müəyyən dövrlərdə respublika tarixində yaşanan ziddiyətlərdən formalaşmışdır. Bu ziddiyyətlərdən ən əhəmiyyətlisi, xüsusən respublikanın ilk dövrlərində ortaya çıxan şərq-qərb [[dilemma]]sıdır.<ref>{{cite web|url=http://cadde.milliyet.com.tr/2013/12/30/HaberDetay/1656832/iSTANBUL_A_iMZASINI_ATTI|title=A list of the buildings designed by Mimar Sinan|access-date=9 avqust 2014}}</ref> Bundan əlavə, milli-beynəlxalq, ənənəvi-modern, dini-dünyəvi və fərqli siyasi görüşlər kimi dilemmalar da memarlıq təcrübələrinin gedişatına təsir göstərmişdir.<ref name=autogenerated2>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/1993/08/22/travel/center-of-ottoman-power.html|title=Center of Ottoman Power|work=New York Times|last=Simons|first=Marlise|access-date=4 iyun 2009|date=22 avqust 1993}}</ref><ref>{{cite web |last1=Prosdocimo |first1=Daniele |title=Turkish architecture, in balance between history and future {{!}} part 1 |url=https://www.archivibe.com/turkish-architecture-in-balance-between-history-and-future/ |website=ARCHIVIBE |accessdate=19 may 2020 |date=26 avqust 2019}}</ref><ref>{{cite web |title=Turkish Art & Architecture |url=http://www.transanatolie.com/english/turkey/in%20brief/art_architecture.htm |website=Trans Anatolie |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Ottoman Architecture in Turkey {{!}} Go Turkey Tourism |url=https://www.goturkeytourism.com/about-turkey/ottoman-architecture-in-turkey.html |website=www.goturkeytourism.com |accessdate=19 may 2020}}</ref>
1923-cü ildən bəri Türkiyə ərazisində memarlıq daim inkişaf etmişdir.<ref>{{cite web |title=Geleneksel Türk Mimarisi |url=https://www.medyacuvali.com/blog/geleneksel-turk-mimarisi |website=Medya Çuvalı - Sanat, Düşünce ve Bilim Dünyası |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye mimarisi: Genel bir bakış {{!}} homify {{!}} homify |url=https://www.homify.com.tr/yeni_fikirler/4832960/tuerkiye-mimarisi-genel-bir-bakis |website=homify.com.tr |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref> Mövcud memarlıq, müəyyən dövrlərdə respublika tarixində yaşanan ziddiyətlərdən formalaşmışdır. Bu ziddiyyətlərdən ən əhəmiyyətlisi, xüsusən respublikanın ilk dövrlərində ortaya çıxan şərq-qərb [[dilemma]]sıdır.<ref>{{cite web|url=http://cadde.milliyet.com.tr/2013/12/30/HaberDetay/1656832/iSTANBUL_A_iMZASINI_ATTI|title=A list of the buildings designed by Mimar Sinan|access-date=9 avqust 2014}}</ref> Bundan əlavə, milli-beynəlxalq, ənənəvi-modern, dini-dünyəvi və fərqli siyasi görüşlər kimi dilemmalar da memarlıq təcrübələrinin gedişatına təsir göstərmişdir.<ref name=autogenerated2>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/1993/08/22/travel/center-of-ottoman-power.html|title=Center of Ottoman Power|work=New York Times|last=Simons|first=Marlise|access-date=4 iyun 2009|date=22 avqust 1993}}</ref><ref>{{cite web |last1=Prosdocimo |first1=Daniele |title=Turkish architecture, in balance between history and future {{!}} part 1 |url=https://www.archivibe.com/turkish-architecture-in-balance-between-history-and-future/ |website=ARCHIVIBE |accessdate=19 may 2020 |date=26 avqust 2019}}</ref><ref>{{cite web |title=Turkish Art & Architecture |url=http://www.transanatolie.com/english/turkey/in%20brief/art_architecture.htm |website=Trans Anatolie |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Ottoman Architecture in Turkey {{!}} Go Turkey Tourism |url=https://www.goturkeytourism.com/about-turkey/ottoman-architecture-in-turkey.html |website=www.goturkeytourism.com |accessdate=19 may 2020}}</ref>


[[XVIII əsr]]dən bəri türk memarlığına Avropa üslubları təsir etmişdir. Bu təsirləri əsasən [[İstanbul]]un [[Dolmabağça sarayı|Dolmabağça]], [[Çırağan sarayı|Çırağan]], [[Fəriyyə sarayı|Fəriyyə]], [[Bəylərbəyi sarayı|Bəylərbəyi]], [[Küçüksu sarayı|Küçüksu]], [[İhlamur sarayı|İhlamur]] və [[Ulduz sarayı|Ulduz]] saraylarında görmək mümkündür.<ref>{{Cite book|title=A History of Ottoman Architecture|first=Godfrey|last=Goodwin|publisher=Thames & Hudson|year=2003|isbn=978-0-500-27429-3|url=}}</ref> Türkiyənin qurulduğu ilk illərdə memarlığın inkişafına dəstək verən [[burjuaziya]] olmamışdır. Bu səbəblə [[Osmanlı İmperiyası]] dövründə [[Elitizm|elitist]] məzmunu olan və yalnız saraya bağlı olan memarlar, memarlıqla məşğul ola bilərdi. Bu vəziyyət [[1950]]-ci illərdən bəri dəyişməyə başlasa da, özəl sektorun, memarlığın inkişafı və üstünlük təşkil etməsi xeyli sonra baş vermişdir.<ref name="First">{{cite web|url=http://www.archmuseum.org/Gallery/Photo_6_1_the-search-for-identity-1st-national-architecture-movement.html |title=The Search for Identity: 1st National Architecture Movement |publisher=ArchMuseum.org |access-date=20 yanvar 2012 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110913161900/http://www.archmuseum.org/Gallery/Photo_6_1_the-search-for-identity-1st-national-architecture-movement.html |archivedate=13 sentyabr 2011 }}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye'deki en iyi 100 mimari eser |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/hurriyet-pazar/turkiyedeki-en-iyi-100-mimari-eser-40555055 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk sanatı ve mimarisi üzerine |url=https://www.milliyet.com.tr/yazarlar/dusunenlerin-dusuncesi/turk-sanati-ve-mimarisi-uzerine-1953212 |website=Milliyet |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref>
[[XVIII əsr]]dən bəri türk memarlığına Avropa üslubları təsir etmişdir. Bu təsirləri əsasən [[İstanbul]]un [[Dolmabağça sarayı|Dolmabağça]], [[Çırağan sarayı|Çırağan]], [[Fəriyyə sarayı|Fəriyyə]], [[Bəylərbəyi sarayı|Bəylərbəyi]], [[Küçüksu sarayı|Küçüksu]], [[İhlamur sarayı|İhlamur]] və [[Ulduz sarayı|Ulduz]] saraylarında görmək mümkündür.<ref>{{Cite book|title=A History of Ottoman Architecture|first=Godfrey|last=Goodwin|publisher=Thames & Hudson|year=2003|isbn=978-0-500-27429-3|url=}}</ref> Türkiyənin qurulduğu ilk illərdə memarlığın inkişafına dəstək verən [[burjuaziya]] olmamışdır. Bu səbəblə [[Osmanlı İmperiyası]] dövründə [[Elitizm|elitist]] məzmunu olan və yalnız saraya bağlı olan memarlar, memarlıqla məşğul ola bilərdi. Bu vəziyyət 1950-ci illərdən bəri dəyişməyə başlasa da, özəl sektorun, memarlığın inkişafı və üstünlük təşkil etməsi xeyli sonra baş vermişdir.<ref name="First">{{cite web|url=http://www.archmuseum.org/Gallery/Photo_6_1_the-search-for-identity-1st-national-architecture-movement.html |title=The Search for Identity: 1st National Architecture Movement |publisher=ArchMuseum.org |access-date=20 yanvar 2012 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110913161900/http://www.archmuseum.org/Gallery/Photo_6_1_the-search-for-identity-1st-national-architecture-movement.html |archivedate=13 sentyabr 2011 }}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye'deki en iyi 100 mimari eser |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/hurriyet-pazar/turkiyedeki-en-iyi-100-mimari-eser-40555055 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk sanatı ve mimarisi üzerine |url=https://www.milliyet.com.tr/yazarlar/dusunenlerin-dusuncesi/turk-sanati-ve-mimarisi-uzerine-1953212 |website=Milliyet |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref>
{{Şəkillər albomu
{{Şəkillər albomu
| yer = left
| yer = left
Sətir 527: Sətir 528:
| izah2 = Modern türk memarlığı nümunələri olan [[İstanbul]] [[Zorlu Center]] və [[İzmir]] [[Folkart Towers]]
| izah2 = Modern türk memarlığı nümunələri olan [[İstanbul]] [[Zorlu Center]] və [[İzmir]] [[Folkart Towers]]
}}
}}
Türk memarlığı, Osmanlı memarlığının ilk dövrü ilə olduqca oxşardır. [[1920]]-ci illərdə ilk milli memarlıq hərəkatı ilə xüsusi inkişaf müşahidə olunmuşdur. [[1930]]-[[1940]]-cı illərdə əsasən [[Almaniya]], [[Avstriya]] və [[İsveçrə]]dən bir çox memar dəvət edilmiş və yeni məscidlər, ictimai binalar tikilmişdir.<ref name=turkisharch>{{cite web|title=Turkish Architecture in the Republican Period |url=http://www.archmuseum.org/Gallery/turkish-architecture-in-the-republican-period_6.html |website=archmuseum.org |access-date=18 fevral 2015 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150318163506/http://www.archmuseum.org/Gallery/turkish-architecture-in-the-republican-period_6.html |archivedate=18 mart 2015 }}</ref> [[1940]]-cı ildə başlayan [[İkinci Dünya müharibəsi|II Dünya Müharibəsi]]ndən sonra xarici aləmdən təcrid olunmuş Türkiyədə memarlıq tənəzzülə uğramış və bu vəziyyət [[1950]]-ci ilə, ikinci milli memarlıq hərəkatına qədər, təsirli olmuşdur. Bu dövr, [[Türkiyədə tək partiyalı dövr|Türkiyədə tək partiyalı hakimiyyət]] ilə paralel olaraq bitmişdir.<ref name="tayyare">{{cite web|url=http://www.atelyemim.com/mimari/ramada_eng.html|title=Tayyare Apartment Building|publisher =AtelyeMim.com|access-date=2 fevral 2012}}</ref>
Türk memarlığı, Osmanlı memarlığının ilk dövrü ilə olduqca oxşardır. 1920-ci illərdə ilk milli memarlıq hərəkatı ilə xüsusi inkişaf müşahidə olunmuşdur. 1930–1940-cı illərdə əsasən [[Almaniya]], [[Avstriya]] və [[İsveçrə]]dən bir çox memar dəvət edilmiş və yeni məscidlər, ictimai binalar tikilmişdir.<ref name=turkisharch>{{cite web|title=Turkish Architecture in the Republican Period |url=http://www.archmuseum.org/Gallery/turkish-architecture-in-the-republican-period_6.html |website=archmuseum.org |access-date=18 fevral 2015 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150318163506/http://www.archmuseum.org/Gallery/turkish-architecture-in-the-republican-period_6.html |archivedate=18 mart 2015 }}</ref> 1940-cı ildə başlayan [[İkinci Dünya müharibəsi|II Dünya Müharibəsi]]ndən sonra xarici aləmdən təcrid olunmuş Türkiyədə memarlıq tənəzzülə uğramış və bu vəziyyət 1950-ci ilə, ikinci milli memarlıq hərəkatına qədər, təsirli olmuşdur. Bu dövr, [[Türkiyədə tək partiyalı dövr|Türkiyədə tək partiyalı hakimiyyət]] ilə paralel olaraq bitmişdir.<ref name="tayyare">{{cite web|url=http://www.atelyemim.com/mimari/ramada_eng.html|title=Tayyare Apartment Building|publisher =AtelyeMim.com|access-date=2 fevral 2012}}</ref>


[[1960]]-cı il [[Türkiyədə dövlət çevrilişi (1960)|dövlət çevrilişi]]ndən sonra Türkiyə inşaat sənayesinə və memarlıq sektoruna təsir edən müxtəlif növ siyasi və iqtisadi böhranlarla qarşılaşdı. Bu çətinliklərə baxmayaraq, memarlar hələ də xüsusi binaların memarlığı ilə məşğul olmuşdur. [[Rasionalizm]]i geridə qoyan türk memarları, binalarını daha müasir formada dizayn etməyə çalışdılar. Bu dövrün əhəmiyyətli işlərinə [[İstanbul]]da [[Vəqflər oteli]], [[Ankara]]da [[Yaxın Şərq Tekniki Universiteti|Yaxın Şərq Texniki Universiteti]] kampusları, [[Türk Tarix Qurumu]] binası, [[Atatürk Mədəniyyət Mərkəzi]] daxildir.<ref name="stateart">{{cite web|url=http://www.kultur.gov.tr/EN/belge/2-19911/ankara---state-museum-of-painting-and-sculpture.html|title=Ankara – State Museum of Painting and Sculpture|publisher=Republic of Turkey, Ministry of Culture|access-date=2 fevral 2012}}</ref><ref>{{cite journal |url=https://www.academia.edu/7839332|publisher=Yıldız Teknik Üniversitesi-Fen Bilimleri Enstitüsü|title=XIX. Yüzyış ve XX. Yüzyıl Başı Eminönü'nde Osmanlı Büro Hanları|language=tr|access-date=27 fevral 2013|last1=Yaşar|first1=Ahmet}}</ref><ref name="Ethnography">{{cite web|url=http://www.kultur.gov.tr/EN/belge/2-15190/ankara---ethnographical-museum.html|title=Ankara: Ethnographical Museum|publisher=Republic of Turkey, Ministry of Culture|access-date= 2 fevral 2012}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,43992/ankara---tc-ziraat-bankasi-muzesi.html|title=Belge göster|publisher=}}</ref><ref name="işbank">{{cite web|title=Türkiye İş Bankası BİNASI|url=http://www.envanter.gov.tr/anit/index/detay/37157|website=envanter.gov.tr|access-date=18 fevral 2015|url-status=dead|archiveurl=https://archive.today/20150218204919/http://www.envanter.gov.tr/anit/index/detay/37157|archivedate=18 fevral 2015}}</ref><ref name="bebek">{{cite web|url=http://archnet.org/library/sites/one-site.jsp?site_id=2946 |title=Bebek Mosque |publisher=ArchNet.org |access-date=2 fevral 2012 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140103011035/http://archnet.org/library/sites/one-site.jsp?site_id=2946 |archivedate=3 yanvar 2014 }}</ref>
1960-cı il [[Türkiyədə dövlət çevrilişi (1960)|dövlət çevrilişi]]ndən sonra Türkiyə inşaat sənayesinə və memarlıq sektoruna təsir edən müxtəlif növ siyasi və iqtisadi böhranlarla qarşılaşdı. Bu çətinliklərə baxmayaraq, memarlar hələ də xüsusi binaların memarlığı ilə məşğul olmuşdur. [[Rasionalizm]]i geridə qoyan türk memarları, binalarını daha müasir formada dizayn etməyə çalışdılar. Bu dövrün əhəmiyyətli işlərinə [[İstanbul]]da [[Vəqflər oteli]], [[Ankara]]da [[Yaxın Şərq Tekniki Universiteti|Yaxın Şərq Texniki Universiteti]] kampusları, [[Türk Tarix Qurumu]] binası, [[Atatürk Mədəniyyət Mərkəzi]] daxildir.<ref name="stateart">{{cite web|url=http://www.kultur.gov.tr/EN/belge/2-19911/ankara---state-museum-of-painting-and-sculpture.html|title=Ankara – State Museum of Painting and Sculpture|publisher=Republic of Turkey, Ministry of Culture|access-date=2 fevral 2012}}</ref><ref>{{cite journal |url=https://www.academia.edu/7839332|publisher=Yıldız Teknik Üniversitesi-Fen Bilimleri Enstitüsü|title=XIX. Yüzyış ve XX. Yüzyıl Başı Eminönü'nde Osmanlı Büro Hanları|language=tr|access-date=27 fevral 2013|last1=Yaşar|first1=Ahmet}}</ref><ref name="Ethnography">{{cite web|url=http://www.kultur.gov.tr/EN/belge/2-15190/ankara---ethnographical-museum.html|title=Ankara: Ethnographical Museum|publisher=Republic of Turkey, Ministry of Culture|access-date= 2 fevral 2012}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,43992/ankara---tc-ziraat-bankasi-muzesi.html|title=Belge göster|publisher=}}</ref><ref name="işbank">{{cite web|title=Türkiye İş Bankası BİNASI|url=http://www.envanter.gov.tr/anit/index/detay/37157|website=envanter.gov.tr|access-date=18 fevral 2015|url-status=dead|archiveurl=https://archive.today/20150218204919/http://www.envanter.gov.tr/anit/index/detay/37157|archivedate=18 fevral 2015}}</ref><ref name="bebek">{{cite web|url=http://archnet.org/library/sites/one-site.jsp?site_id=2946 |title=Bebek Mosque |publisher=ArchNet.org |access-date=2 fevral 2012 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140103011035/http://archnet.org/library/sites/one-site.jsp?site_id=2946 |archivedate=3 yanvar 2014 }}</ref>


[[1980]]-ci ilin [[yanvar]] ayında baş nazir [[Süleyman Dəmirəl]], Türkiyə iqtisadiyyatını ixracatlı böyüməyə istiqamətləndirmək üçün [[Turqut Özal]]ın hazırladığı geniş məqsədyönlü islahat proqramını həyata keçirməyə başladı.<ref>{{cite web |title=Ankara’da 1930 – 1980 Yılları Arası Sivil Mimari Kültür Mirası Araştırma, Belgeleme ve Koruma Ölçütleri |url=https://vekam.ku.edu.tr/tr/content/ankarada-1930-1980-yillari-arasi-sivil-mimari-kultur-mirasi-arastirma-belgeleme-ve-koruma |website=VEKAM |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye'de Mimarlık |url=https://www.turkcebilgi.com/t%C3%BCrkiye'de_mimarl%C4%B1k |website=Türkçe Bilgi |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref> Bu islahatlar tikinti sənayesinə və memarlığa müsbət təsir göstərdi.<ref>{{cite web |title=Türk Mimarisi) hakkında |url=http://www.azeribalasi.com/showthread.php/22844-turk-mimarisi-hakkinda |website=Azeribalası |accessdate=19 may 2020 |ref=Mimarlık Türklerin en eskiçağlardan beri uğraştığı sanatlardan biri*dir. Ortaya konan yapılar çok geniş bir alana yayıldığından çeşitli yerel özellikler gösterir*ler. Bu mimarlık önce Orta Asya döneminin izlerini taşır. Yapılarda göçebe yaşam biçimi*nin, Samanlık, Manicilik gibi inanışların etki*leri görülür. Bunu İslam dininin benimsenme*sinden sonra gelen ve tarımsal yerleşik yaşa*ma biçimlerinin belirlediği dönem izler. Son olarak da batılılaşma ile Sanayi Devrimi'nin etkileri bu mimarlığı yönlendirmiştir. Türk devletleri kalıcı yönetimler kurabildikleri za*man mimarlıkları da gelişmiş, özgün üslup özellikleri taşıyan ileri bir sanat düzeyine çıkmıştır. |language=tr}}</ref> [[Prefabrikasiya]] və [[şəffaf fasad]] kimi yeni üsullar [[1980]]-ci illərdə Türk memarlarına və podratçılarına təqdim edildi. Bundan əlavə, [[polad]], [[alüminium]], [[Plastmas|plastik]] və [[şüşə]] istehsalı artdı, bu da memarların kobud tikili formalarından azad olmasına imkan yaratdı.<ref>{{cite web |title=ORTA ASYA TÜRK MİMARİSİ |url=https://boertechinegazetesi.com/orta-asya-turk-mimarisi/ |website=Börteçine Gazetesi |accessdate=19 may 2020 |language=tr-TR |date=5 dekabr 2018}}</ref><ref>{{cite web |title=Osmanlı mimarisinin yapısı ve özellikleri |url=https://on5yirmi5.com/yasam/cevre/osmanli-mimarisinin-yapisi-ve-ozellikleri/ |website=Gençlik Haber Sitesi {{!}} On5yirmi5.Com |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Batılılaşma Dönemi Türk Mimari Sanatı – Defteriniz.com |url=https://defteriniz.com/batililasma-donemi-turk-mimari-sanati-cagdas-turk-sanati-tarihi-turk-sanat-tarihi/35030/ |website=defteriniz.com |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Bir kadirbilmezlik cenneti olarak Türkiye ve çağdaş Türk mimarisi {{!}} |url=http://mimdap.org/2018/01/bir-kadirbilmezlik-cenneti-olarak-turkiye-ve-cadhdath-turk-mimarisi/ |website=mimdap.org |accessdate=19 may 2020}}</ref> [[1980]]-ci illərdə memarlıq və tikinti sahəsində hökumət aparıcı rol oynayırdı.<ref name="kamer">{{cite web|url=http://www.mimarlikmuzesi.org/Gallery/Photo_29_7_1911-kamer-hatun-camisibeyoglu-istanbul.html |title=Kemer Hatun Mosque, Beyoglu, Istanbul |publisher=MimarlikMuzesi.org |access-date=2 fevral 2012 |language=Turkish |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120721010355/http://www.mimarlikmuzesi.org/Gallery/Photo_29_7_1911-kamer-hatun-camisibeyoglu-istanbul.html |archivedate=21 iyul 2012 }}</ref><ref name="mass">{{cite web|url=http://www.iphs2010.com/abs/ID204.pdf|title=Mass Housing Development by a Government Agency and the Politics of Urbanization|publisher=14th International Planning History Conference submission by Nilüfer Baturayoğlu Yöney and Yıldız Salman, Istanbul Technical University Faculty of Architecture, Turkey|access-date= 2 fevral 2012}}</ref> Lakin iqtisadiyyatın liberallaşdırılması özəl sektorun aparıcı təsirə çevrilməsinə imkan yaratdı. Bu dövrün görkəmli memarlarına Bəhruz Çinici, Merih Qaraslan, Sevinc Hadi, Şandor Hadi, Ersən Gürsəl, Məhməd Çubuq, Doğan Təkəli, Sami Sisa, Əmrə Arolat, Murat Tabanlıoğlu, Melkan Tabanlıoğlu, Hüsrev Tayla, Doğan Hasol, Atilla Yücəl, Səma Soygeniş daxildir.<ref>{{cite web |title=Behruz Çinici Eseri TBMM Camisi Tescillendi |url=https://www.arkitera.com/haber/behruz-cinici-eseri-tbmm-camisi-tescillendi/ |website=Arkitera |accessdate=19 may 2020 |language=tr-TR |date=1 oktyabr 2015}}</ref><ref>{{cite web |title=SABAH - Türkiye'nin en iyi gazetesi |url=http://arsiv.sabah.com.tr/2002/02/07/g02.html |website=arsiv.sabah.com.tr |accessdate=19 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Ersen Gürsel: Mimar Olmaya Hazırlık — XXI |url=https://xxi.com.tr/i/ersen-gursel-mimar-olmaya-hazirlik |website=xxi.com.tr |accessdate=19 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Atilla Yücel Vefat Etti {{!}} Mimarizm |url=http://www.mimarizm.com/haberler/gundem/atilla-yucel-vefat-etti_129453 |website=www.mimarizm.com |accessdate=19 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Doğan Hasol ile “Mimarlık Denince” Kitabı Üzerine - doganhasol.net |url=http://www.doganhasol.net/dogan-hasol-ile-mimarlik-denince-kitabi-uzerine.html |website=www.doganhasol.net |accessdate=19 may 2020}}</ref>
1980-ci ilin yanvar ayında baş nazir [[Süleyman Dəmirəl]], Türkiyə iqtisadiyyatını ixracatlı böyüməyə istiqamətləndirmək üçün [[Turqut Özal]]ın hazırladığı geniş məqsədyönlü islahat proqramını həyata keçirməyə başladı.<ref>{{cite web |title=Ankara’da 1930 – 1980 Yılları Arası Sivil Mimari Kültür Mirası Araştırma, Belgeleme ve Koruma Ölçütleri |url=https://vekam.ku.edu.tr/tr/content/ankarada-1930-1980-yillari-arasi-sivil-mimari-kultur-mirasi-arastirma-belgeleme-ve-koruma |website=VEKAM |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye'de Mimarlık |url=https://www.turkcebilgi.com/t%C3%BCrkiye'de_mimarl%C4%B1k |website=Türkçe Bilgi |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref> Bu islahatlar tikinti sənayesinə və memarlığa müsbət təsir göstərdi.<ref>{{cite web |title=Türk Mimarisi) hakkında |url=http://www.azeribalasi.com/showthread.php/22844-turk-mimarisi-hakkinda |website=Azeribalası |accessdate=19 may 2020 |ref=Mimarlık Türklerin en eskiçağlardan beri uğraştığı sanatlardan biri*dir. Ortaya konan yapılar çok geniş bir alana yayıldığından çeşitli yerel özellikler gösterir*ler. Bu mimarlık önce Orta Asya döneminin izlerini taşır. Yapılarda göçebe yaşam biçimi*nin, Samanlık, Manicilik gibi inanışların etki*leri görülür. Bunu İslam dininin benimsenme*sinden sonra gelen ve tarımsal yerleşik yaşa*ma biçimlerinin belirlediği dönem izler. Son olarak da batılılaşma ile Sanayi Devrimi'nin etkileri bu mimarlığı yönlendirmiştir. Türk devletleri kalıcı yönetimler kurabildikleri za*man mimarlıkları da gelişmiş, özgün üslup özellikleri taşıyan ileri bir sanat düzeyine çıkmıştır. |language=tr}}</ref> [[Prefabrikasiya]] və [[şəffaf fasad]] kimi yeni üsullar 1980-ci illərdə Türk memarlarına və podratçılarına təqdim edildi. Bundan əlavə, [[polad]], [[alüminium]], [[Plastmas|plastik]] və [[şüşə]] istehsalı artdı, bu da memarların kobud tikili formalarından azad olmasına imkan yaratdı.<ref>{{cite web |title=ORTA ASYA TÜRK MİMARİSİ |url=https://boertechinegazetesi.com/orta-asya-turk-mimarisi/ |website=Börteçine Gazetesi |accessdate=19 may 2020 |language=tr-TR |date=5 dekabr 2018}}</ref><ref>{{cite web |title=Osmanlı mimarisinin yapısı ve özellikleri |url=https://on5yirmi5.com/yasam/cevre/osmanli-mimarisinin-yapisi-ve-ozellikleri/ |website=Gençlik Haber Sitesi {{!}} On5yirmi5.Com |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Batılılaşma Dönemi Türk Mimari Sanatı – Defteriniz.com |url=https://defteriniz.com/batililasma-donemi-turk-mimari-sanati-cagdas-turk-sanati-tarihi-turk-sanat-tarihi/35030/ |website=defteriniz.com |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Bir kadirbilmezlik cenneti olarak Türkiye ve çağdaş Türk mimarisi {{!}} |url=http://mimdap.org/2018/01/bir-kadirbilmezlik-cenneti-olarak-turkiye-ve-cadhdath-turk-mimarisi/ |website=mimdap.org |accessdate=19 may 2020}}</ref> 1980-ci illərdə memarlıq və tikinti sahəsində hökumət aparıcı rol oynayırdı.<ref name="kamer">{{cite web|url=http://www.mimarlikmuzesi.org/Gallery/Photo_29_7_1911-kamer-hatun-camisibeyoglu-istanbul.html |title=Kemer Hatun Mosque, Beyoglu, Istanbul |publisher=MimarlikMuzesi.org |access-date=2 fevral 2012 |language=Turkish |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120721010355/http://www.mimarlikmuzesi.org/Gallery/Photo_29_7_1911-kamer-hatun-camisibeyoglu-istanbul.html |archivedate=21 iyul 2012 }}</ref><ref name="mass">{{cite web|url=http://www.iphs2010.com/abs/ID204.pdf|title=Mass Housing Development by a Government Agency and the Politics of Urbanization|publisher=14th International Planning History Conference submission by Nilüfer Baturayoğlu Yöney and Yıldız Salman, Istanbul Technical University Faculty of Architecture, Turkey|access-date= 2 fevral 2012}}</ref> Lakin iqtisadiyyatın liberallaşdırılması özəl sektorun aparıcı təsirə çevrilməsinə imkan yaratdı. Bu dövrün görkəmli memarlarına Bəhruz Çinici, Merih Qaraslan, Sevinc Hadi, Şandor Hadi, Ersən Gürsəl, Məhməd Çubuq, Doğan Təkəli, Sami Sisa, Əmrə Arolat, Murat Tabanlıoğlu, Melkan Tabanlıoğlu, Hüsrev Tayla, Doğan Hasol, Atilla Yücəl, Səma Soygeniş daxildir.<ref>{{cite web |title=Behruz Çinici Eseri TBMM Camisi Tescillendi |url=https://www.arkitera.com/haber/behruz-cinici-eseri-tbmm-camisi-tescillendi/ |website=Arkitera |accessdate=19 may 2020 |language=tr-TR |date=1 oktyabr 2015}}</ref><ref>{{cite web |title=SABAH - Türkiye'nin en iyi gazetesi |url=http://arsiv.sabah.com.tr/2002/02/07/g02.html |website=arsiv.sabah.com.tr |accessdate=19 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Ersen Gürsel: Mimar Olmaya Hazırlık — XXI |url=https://xxi.com.tr/i/ersen-gursel-mimar-olmaya-hazirlik |website=xxi.com.tr |accessdate=19 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Atilla Yücel Vefat Etti {{!}} Mimarizm |url=http://www.mimarizm.com/haberler/gundem/atilla-yucel-vefat-etti_129453 |website=www.mimarizm.com |accessdate=19 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Doğan Hasol ile “Mimarlık Denince” Kitabı Üzerine - doganhasol.net |url=http://www.doganhasol.net/dogan-hasol-ile-mimarlik-denince-kitabi-uzerine.html |website=www.doganhasol.net |accessdate=19 may 2020}}</ref>


=== Mətbəx ===
=== Mətbəx ===
Sətir 545: Sətir 546:
Türkiyədə ən populyar idman növlərindən biri də [[futbol]]dur.<ref>{{cite web|url=http://www.allaboutturkey.com/sports.htm|title=Sports in Turkey|author=Burak Sansal|publisher=allaboutturkey.com|access-date=13 dekabr 2006|year=2006}}</ref><ref>{{cite web |last1=Spor |first1=İnternet |title=Güntekin Onay: Futbol neden bu kadar popüler? |url=https://www.internetspor.com/guntekin-onay-futbol-neden-bu-kadar-populer-1461164h.htm |website=https://www.internetspor.com/guntekin-onay-futbol-neden-bu-kadar-populer-1461164h.htm |accessdate=19 may 2020 |language=tr-TR |date=31 avqust 2015}}</ref> Futbol liqalarda oynanılır və ən böyüyü [[Super Liqa (Türkiyə)|Super Liqa]]dır. Liqanın çempionu olmuş komandalardan üçü ([[Beşiktaş]], [[Fənərbaxça PFK|Fənərbaxça]], [[Qalatasaray FK|Qalatasaray]]) İstanbul komandası, ikisi ([[Trabzonspor]], [[Bursaspor]]) [[Kiçik Asiya|Anadolu]] komandasıdır. Futbol klubları [[Türkiyə Futbol Federasiyası]]nın tabeliyi altında qruplaşdırılmışdır.<ref name=uefa.com>{{cite web|title=Galatasaray AŞ|url=http://www.uefa.com/teamsandplayers/teams/club=50067/profile/|website=uefa.com|access-date=10 avqust 2014}}</ref><ref name=tff.org1>{{cite web|title=Historical Achievements.|url=http://www.tff.org/default.aspx?pageID=297|website=tff.org|access-date=10 avqust 2014}}</ref>
Türkiyədə ən populyar idman növlərindən biri də [[futbol]]dur.<ref>{{cite web|url=http://www.allaboutturkey.com/sports.htm|title=Sports in Turkey|author=Burak Sansal|publisher=allaboutturkey.com|access-date=13 dekabr 2006|year=2006}}</ref><ref>{{cite web |last1=Spor |first1=İnternet |title=Güntekin Onay: Futbol neden bu kadar popüler? |url=https://www.internetspor.com/guntekin-onay-futbol-neden-bu-kadar-populer-1461164h.htm |website=https://www.internetspor.com/guntekin-onay-futbol-neden-bu-kadar-populer-1461164h.htm |accessdate=19 may 2020 |language=tr-TR |date=31 avqust 2015}}</ref> Futbol liqalarda oynanılır və ən böyüyü [[Super Liqa (Türkiyə)|Super Liqa]]dır. Liqanın çempionu olmuş komandalardan üçü ([[Beşiktaş]], [[Fənərbaxça PFK|Fənərbaxça]], [[Qalatasaray FK|Qalatasaray]]) İstanbul komandası, ikisi ([[Trabzonspor]], [[Bursaspor]]) [[Kiçik Asiya|Anadolu]] komandasıdır. Futbol klubları [[Türkiyə Futbol Federasiyası]]nın tabeliyi altında qruplaşdırılmışdır.<ref name=uefa.com>{{cite web|title=Galatasaray AŞ|url=http://www.uefa.com/teamsandplayers/teams/club=50067/profile/|website=uefa.com|access-date=10 avqust 2014}}</ref><ref name=tff.org1>{{cite web|title=Historical Achievements.|url=http://www.tff.org/default.aspx?pageID=297|website=tff.org|access-date=10 avqust 2014}}</ref>
[[Şəkil:La selección turca de baloncesto tras recibir la medalla de plata.jpg|left|thumb|186x186px|[[Türkiyə milli basketbol komandası]], [[2010 Dünya Basketbol Çempionatı]]nda gümüş medal qazanmışdır.]]
[[Şəkil:La selección turca de baloncesto tras recibir la medalla de plata.jpg|left|thumb|186x186px|[[Türkiyə milli basketbol komandası]], [[2010 Dünya Basketbol Çempionatı]]nda gümüş medal qazanmışdır.]]
[[Avropa]]da kubok qazanan ilk və tək Türkiyə futbol komandası olan [[Qalatasaray FK|Qalatasaray]], [[2000]]-ci ildə [[UEFA Avropa Liqası|UEFA kuboku]] və [[UEFA Superkuboku]]nun qalibi olmuşdur. [[Türkiyə milli futbol komandası]], [[UEFA Avro 2000]] çempionatında 6-cı, [[2002 FİFA Dünya Kuboku]], [[2003 FİFA Konfederasiyalar Kuboku]] və [[UEFA Avro 2008]] çempionatında 3-cü olmuşdur.<ref>{{cite web|url=http://en.efesbasket.org/the_clup/icerik.aspx?SectionId=103 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080503203721/http://en.efesbasket.org/the_clup/icerik.aspx?SectionId=103 |archivedate=3 may 2008 |title=Historic achievements of the Efes Pilsen Basketball Team |publisher=Anadolu Efes Spor Kulübü |access-date=9 fevral 2013 |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web|url=http://en.efesbasket.org/Efes-Pilsen-History/Our-Successes.aspx |title=Anadolu Efes S.K.: Our successes |access-date=9 avqust 2014 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120324184003/http://en.efesbasket.org/Efes-Pilsen-History/Our-Successes.aspx |archivedate=24 mart 2012 }}</ref>
[[Avropa]]da kubok qazanan ilk və tək Türkiyə futbol komandası olan [[Qalatasaray FK|Qalatasaray]], 2000-ci ildə [[UEFA Avropa Liqası|UEFA kuboku]] və [[UEFA Superkuboku]]nun qalibi olmuşdur. [[Türkiyə milli futbol komandası]], [[UEFA Avro 2000]] çempionatında 6-cı, [[2002 FİFA Dünya Kuboku]], [[2003 FİFA Konfederasiyalar Kuboku]] və [[UEFA Avro 2008]] çempionatında 3-cü olmuşdur.<ref>{{cite web|url=http://en.efesbasket.org/the_clup/icerik.aspx?SectionId=103 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080503203721/http://en.efesbasket.org/the_clup/icerik.aspx?SectionId=103 |archivedate=3 may 2008 |title=Historic achievements of the Efes Pilsen Basketball Team |publisher=Anadolu Efes Spor Kulübü |access-date=9 fevral 2013 |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web|url=http://en.efesbasket.org/Efes-Pilsen-History/Our-Successes.aspx |title=Anadolu Efes S.K.: Our successes |access-date=9 avqust 2014 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120324184003/http://en.efesbasket.org/Efes-Pilsen-History/Our-Successes.aspx |archivedate=24 mart 2012 }}</ref>


[[Basketbol]], Türkiyədə futboldan sonra ən populyar idman növlərindən biridir.<ref name="fibaeurope.com1">{{cite web|title=2012 Year in Review: EuroChallenge|url=http://www.fibaeurope.com/cid_KNce8jInH7Qj1EsyH5rjn2.compID_BYg5Rb55Jw-G5I3MZ6JB01.season_2012.coid_0fI7c4smGOQ7yoGPjRRth2.articleMode_on.html|website=fibaeurope.com|access-date=10 avqust 2014}}</ref> Basketbolun ən böyük liqası [[Basketbol Super Liqası]]dır. [[Anadolu Efes İK|Anadolu Efes]], [[Qalatasaray BK|Qalatasaray]], [[Fənərbaxça BK|Fənərbaxça]], [[Beşiktaş BK|Beşiktaş]] kimi komandalar [[Avroliqa]] və digər xüsusi turnirlərdə böyük uğurlar qazanmışdır.<ref name="fibaeurope.com2">{{cite web|title=Galatasaray Lift EuroLeague Women Title|url=http://www.fibaeurope.com/euroleaguewomen/cid_-tmRPCfrIrYRSO2M5V49E1.compID_jr6ZiXqeGhMBtfq1yxqV83.roundID_9680.season_2014.gameID_9752-16-A-1.html|website=fibaeurope.com|access-date=10 avqust 2014}}</ref> Bundan əlavə, [[Anadolu Efes İK|Anadolu Efes]] [[1996]]-cı ildə [[Koraç kuboku]]nu qazanmış və Avropa kubokunu qazanan ilk türk basketbol komandası olmuşdur. [[2012]]-ci ildə [[FİBA Avropa|FİBA Avroliqası]] kubokunu qazanan [[Beşiktaş BK]], Avropa kubokunu qazanan ikinci Türkiyə komandası olmuşdur. [[Türkiyə milli basketbol komandası]] da bir çox beynəlxalq turnilərdə təqdirəlayiq yer tutmuşdur.<ref name=tvf.org.tr>{{cite web|title=National Team's Activities|url=http://www.tvf.org.tr/icerik/36/|website=tvf.org.tr|access-date=10 avqust 2014|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140829153101/http://www.tvf.org.tr/icerik/36/|archivedate=29 avqust 2014}}</ref>
[[Basketbol]], Türkiyədə futboldan sonra ən populyar idman növlərindən biridir.<ref name="fibaeurope.com1">{{cite web|title=2012 Year in Review: EuroChallenge|url=http://www.fibaeurope.com/cid_KNce8jInH7Qj1EsyH5rjn2.compID_BYg5Rb55Jw-G5I3MZ6JB01.season_2012.coid_0fI7c4smGOQ7yoGPjRRth2.articleMode_on.html|website=fibaeurope.com|access-date=10 avqust 2014}}</ref> Basketbolun ən böyük liqası [[Basketbol Super Liqası]]dır. [[Anadolu Efes İK|Anadolu Efes]], [[Qalatasaray BK|Qalatasaray]], [[Fənərbaxça BK|Fənərbaxça]], [[Beşiktaş BK|Beşiktaş]] kimi komandalar [[Avroliqa]] və digər xüsusi turnirlərdə böyük uğurlar qazanmışdır.<ref name="fibaeurope.com2">{{cite web|title=Galatasaray Lift EuroLeague Women Title|url=http://www.fibaeurope.com/euroleaguewomen/cid_-tmRPCfrIrYRSO2M5V49E1.compID_jr6ZiXqeGhMBtfq1yxqV83.roundID_9680.season_2014.gameID_9752-16-A-1.html|website=fibaeurope.com|access-date=10 avqust 2014}}</ref> Bundan əlavə, [[Anadolu Efes İK|Anadolu Efes]] 1996-cı ildə [[Koraç kuboku]]nu qazanmış və Avropa kubokunu qazanan ilk türk basketbol komandası olmuşdur. 2012-ci ildə [[FİBA Avropa|FİBA Avroliqası]] kubokunu qazanan [[Beşiktaş BK]], Avropa kubokunu qazanan ikinci Türkiyə komandası olmuşdur. [[Türkiyə milli basketbol komandası]] da bir çox beynəlxalq turnilərdə təqdirəlayiq yer tutmuşdur.<ref name=tvf.org.tr>{{cite web|title=National Team's Activities|url=http://www.tvf.org.tr/icerik/36/|website=tvf.org.tr|access-date=10 avqust 2014|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140829153101/http://www.tvf.org.tr/icerik/36/|archivedate=29 avqust 2014}}</ref>


[[2010 FIBA Dünya Çempionatı|2010 FİBA Dünya Çempionatı]] [[28 avqust]] və [[12 sentyabr]] tarixlərində Türkiyədə keçirilmişdir. Çempionat [[FİBA]], [[Türkiyə Basketbol Federasiyası]] və İdman Təşkilat Komitəsi tərəfindən ortaq şəkildə təşkil edilmişdir.<ref name=fenerbahce.org.tr>{{cite web|title=Our International Achievements |url=http://www.fenerbahce.org.tr/detay.asp?ContentID=23311 |website=fenerbahce.org.tr |access-date=10 avqust 2014 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140812213716/http://www.fenerbahce.org.tr/detay.asp?ContentID=23311 |archivedate=12 avqust 2014 }}</ref><ref name=eczacibasisporkulubu.org.tr>{{cite web|title=Women's Volleyball|url=http://www.eczacibasisporkulubu.org.tr/?goto=sol_icerik&gen_idx=39|website=eczacibasisporkulubu.org.tr|access-date=10 avqust 2014}}</ref><ref name=hurriyet.com.tr1>{{cite web|title=Turkish volleyball teams' successes in Europe|url=http://www.hurriyet.com.tr/spor/digersporlar/22766166.asp|website=hurriyet.com.tr|access-date=10 avqust 2014}}</ref>
[[2010 FIBA Dünya Çempionatı|2010 FİBA Dünya Çempionatı]] 28 avqust və 12 sentyabr tarixlərində Türkiyədə keçirilmişdir. Çempionat [[FİBA]], [[Türkiyə Basketbol Federasiyası]] və İdman Təşkilat Komitəsi tərəfindən ortaq şəkildə təşkil edilmişdir.<ref name=fenerbahce.org.tr>{{cite web|title=Our International Achievements |url=http://www.fenerbahce.org.tr/detay.asp?ContentID=23311 |website=fenerbahce.org.tr |access-date=10 avqust 2014 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140812213716/http://www.fenerbahce.org.tr/detay.asp?ContentID=23311 |archivedate=12 avqust 2014 }}</ref><ref name=eczacibasisporkulubu.org.tr>{{cite web|title=Women's Volleyball|url=http://www.eczacibasisporkulubu.org.tr/?goto=sol_icerik&gen_idx=39|website=eczacibasisporkulubu.org.tr|access-date=10 avqust 2014}}</ref><ref name=hurriyet.com.tr1>{{cite web|title=Turkish volleyball teams' successes in Europe|url=http://www.hurriyet.com.tr/spor/digersporlar/22766166.asp|website=hurriyet.com.tr|access-date=10 avqust 2014}}</ref>


Ənənəvi bir türk idman növü olan güləşin ən əhəmiyyətli qolu olan [[Kırkpınar yağlı güləşi]]dir.<ref>{{cite web|url=http://www.hurriyetdailynews.com/turkish-womens-volleyball-team-wins-top-league-final-131424|title=Vakıfbank women claim volleyball Champions League trophy|website=Hürriyet Daily News|accessdate=10 iyun 2018}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.allaboutturkey.com/yagligures.htm|title=Oiled Wrestling|author=Burak Sansal|publisher=allaboutturkey.com|access-date=13 dekabr 2006|year=2006}}</ref> Türklərin [[e.ə. IV əsr]]dən bəri güləş idman növünə xüsusi maraqları olduğu məlumdur.<ref>{{Cite web|url=https://www.dailysabah.com/sports/2018/07/13/historical-kirkpinar-oil-wrestling-festival-kicks-off-in-northwestern-turkey|title=Historical Kırkpınar oil wrestling festival kicks off in northwestern Turkey|website=Daily Sabah|date=13 iyul 2018}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.kirkpinar.com/home.php?link=history&dil=en|title=Kırkpınar Oiled Wrestling Tournament: History|publisher=Kirkpinar.com|date=21 aprel 2007|access-date=1 noyabr 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20080801224941/http://www.kirkpinar.com/home.php?link=history&dil=en|archive-date=1 avqust 2008|url-status=dead}}</ref> Bahar aylarında təbiətin canlanması, evlilik mərasimləri və qələbə şənliklərində güləş yarışları keçirildi. [[1996]]-cı ildə Ənənəvi İdman Federasiyası qurulmuş və yağ güləşi üçün əhəmiyyətli bir addım atılmışdır.<ref>{{cite web|first=Christiane |last=Gegner |url=https://www.iat.uni-leipzig.de/datenbanken/dbfoeldeak/start.php |title=FILA Wrestling Database |publisher=Iat.uni-leipzig.de |access-date=1 noyabr 2010 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090313024550/http://www.iat.uni-leipzig.de/datenbanken/dbwrest/start.php/ |archivedate=13 mart 2009 }}</ref><ref>{{cite web |title=Kırkpınar Yağlı Güreşleri |url=https://edirne.ktb.gov.tr/TR-76392/kirkpinar-yagli-guresleri.html |website=edirne.ktb.gov.tr |accessdate=19 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Yağlı Güreşin Tarihçesi |url=https://pehlivanblog.wordpress.com/2016/10/19/turklerde-yagli-guresin-tarihcesi/ |website=Pehlivan |accessdate=19 may 2020 |ref=Türklerin yaptığı geleneksel güreş türleri içerisinde en yaygını olan yağlı güreş, pehlivanların kispet giyinmek ve yağlanmak suretiyle; çayır, mera gibi düz alanlarda yaptığı bir spor dalıdır. |language=tr-TR |date=19 oktyabr 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Yağlı güreşin yaşayan tarihi İrfan Usta |url=https://www.trthaber.com/haber/kultur-sanat/yagli-guresin-yasayan-tarihi-irfan-usta-448042.html |website=www.trthaber.com |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref>
Ənənəvi bir türk idman növü olan güləşin ən əhəmiyyətli qolu olan [[Kırkpınar yağlı güləşi]]dir.<ref>{{cite web|url=http://www.hurriyetdailynews.com/turkish-womens-volleyball-team-wins-top-league-final-131424|title=Vakıfbank women claim volleyball Champions League trophy|website=Hürriyet Daily News|accessdate=10 iyun 2018}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.allaboutturkey.com/yagligures.htm|title=Oiled Wrestling|author=Burak Sansal|publisher=allaboutturkey.com|access-date=13 dekabr 2006|year=2006}}</ref> Türklərin [[e.ə. IV əsr]]dən bəri güləş idman növünə xüsusi maraqları olduğu məlumdur.<ref>{{Cite web|url=https://www.dailysabah.com/sports/2018/07/13/historical-kirkpinar-oil-wrestling-festival-kicks-off-in-northwestern-turkey|title=Historical Kırkpınar oil wrestling festival kicks off in northwestern Turkey|website=Daily Sabah|date=13 iyul 2018}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.kirkpinar.com/home.php?link=history&dil=en|title=Kırkpınar Oiled Wrestling Tournament: History|publisher=Kirkpinar.com|date=21 aprel 2007|access-date=1 noyabr 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20080801224941/http://www.kirkpinar.com/home.php?link=history&dil=en|archive-date=1 avqust 2008|url-status=dead}}</ref> Bahar aylarında təbiətin canlanması, evlilik mərasimləri və qələbə şənliklərində güləş yarışları keçirildi. 1996-cı ildə Ənənəvi İdman Federasiyası qurulmuş və yağ güləşi üçün əhəmiyyətli bir addım atılmışdır.<ref>{{cite web|first=Christiane |last=Gegner |url=https://www.iat.uni-leipzig.de/datenbanken/dbfoeldeak/start.php |title=FILA Wrestling Database |publisher=Iat.uni-leipzig.de |access-date=1 noyabr 2010 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090313024550/http://www.iat.uni-leipzig.de/datenbanken/dbwrest/start.php/ |archivedate=13 mart 2009 }}</ref><ref>{{cite web |title=Kırkpınar Yağlı Güreşleri |url=https://edirne.ktb.gov.tr/TR-76392/kirkpinar-yagli-guresleri.html |website=edirne.ktb.gov.tr |accessdate=19 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Yağlı Güreşin Tarihçesi |url=https://pehlivanblog.wordpress.com/2016/10/19/turklerde-yagli-guresin-tarihcesi/ |website=Pehlivan |accessdate=19 may 2020 |ref=Türklerin yaptığı geleneksel güreş türleri içerisinde en yaygını olan yağlı güreş, pehlivanların kispet giyinmek ve yağlanmak suretiyle; çayır, mera gibi düz alanlarda yaptığı bir spor dalıdır. |language=tr-TR |date=19 oktyabr 2016}}</ref><ref>{{cite web |title=Yağlı güreşin yaşayan tarihi İrfan Usta |url=https://www.trthaber.com/haber/kultur-sanat/yagli-guresin-yasayan-tarihi-irfan-usta-448042.html |website=www.trthaber.com |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref>


=== Mediya ===
=== Mediya ===
Sətir 558: Sətir 559:
Yüzlərlə televiziya kanalı, minlərlə yerli radio stansiyası, onlarla qəzet, [[Türk kinosu|milli kino]] və genişzolaqlı İnternet istifadəçilərinin sürətli artımı, Türkiyədə inkişaf etmiş mediya sənayesini təşkil edir.<ref>{{Cite web|title =TRT World|url=http://www.trtworld.com|website=www.trtworld.com}}</ref> Televiziya izləyicilərinin əksəriyyəti [[Türkiyə Radio Televiziya Qurumu|TRT]] dövlət kanalları, [[Kanal D]], [[Show TV]], [[ATV (Türkiyə)|ATV]] və [[Star TV (Türkiyə)|Star TV]] kimi əyləncə kanalları arasında paylanılır. Peyk antenası və kabel televiziyası vasitəsilə yayım Türkiyənin bütün ərazisini əhatə edir.<ref name=tesevmedya>{{cite web|title=The Political Economy of the Media in Turkey: A Sectoral Analysis |url=http://www.tesev.org.tr/Upload/Publication/67e244dd-5c21-4d34-8361-4c7f3d003140/11461ENGmedya2WEB21_09_11.pdf |website=tesev.org.tr |access-date=18 fevral 2015 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120716153048/http://www.tesev.org.tr/Upload/Publication/67e244dd-5c21-4d34-8361-4c7f3d003140/11461ENGmedya2WEB21_09_11.pdf |archivedate=16 iyul 2012 }}</ref> [[Radio və Televiziya Ali Şurası]] (RTÜK) telekanalların yayım məzmunlarına nəzarət edən hökumət orqanıdır. Dövriyyəsi ən populyar olan [[Posta (qəzet)|Posta]], [[Hüriyyət (qəzet)|Hürriyət]], [[Sözcü]], [[Sabah (qəzet)|Sabah]] və [[Habertürk (qəzet)|Habertürk]] qəzetləridir.<ref>{{cite web|url=http://www.gazeteciler.com/gazete-tirajlari.html|title=Gazete Tirajları 02.05.2016 – 08.05.2016|last=|first=|date=|publisher=|access-date=1 avqust 2016|work=Gazeteciler.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20151219145010/http://www.gazeteciler.com/gazete-tirajlari.html|archive-date=19 dekabr 2015|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.rtuk.gov.tr/en/about-rtuk/5297/5083/about-rtuk.html|title=About RTÜK|publisher=The Radio and Television Supreme Council (RTÜK)|accessdate=18 aprel 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Dünyanın en çok okunan gazeteleri |url=https://www.dunyastore.com/gazeteler |website=Dünya Store |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye'nin En Popüler ve En Sevilen Gazeteleri |url=http://batmandogusgazetesi.com/turkiyede-en-cok-okunan-ve-en-fazla-tercih-edilen-gazeteler/ |website=batmandogusgazetesi.com |accessdate=19 may 2020}}</ref>
Yüzlərlə televiziya kanalı, minlərlə yerli radio stansiyası, onlarla qəzet, [[Türk kinosu|milli kino]] və genişzolaqlı İnternet istifadəçilərinin sürətli artımı, Türkiyədə inkişaf etmiş mediya sənayesini təşkil edir.<ref>{{Cite web|title =TRT World|url=http://www.trtworld.com|website=www.trtworld.com}}</ref> Televiziya izləyicilərinin əksəriyyəti [[Türkiyə Radio Televiziya Qurumu|TRT]] dövlət kanalları, [[Kanal D]], [[Show TV]], [[ATV (Türkiyə)|ATV]] və [[Star TV (Türkiyə)|Star TV]] kimi əyləncə kanalları arasında paylanılır. Peyk antenası və kabel televiziyası vasitəsilə yayım Türkiyənin bütün ərazisini əhatə edir.<ref name=tesevmedya>{{cite web|title=The Political Economy of the Media in Turkey: A Sectoral Analysis |url=http://www.tesev.org.tr/Upload/Publication/67e244dd-5c21-4d34-8361-4c7f3d003140/11461ENGmedya2WEB21_09_11.pdf |website=tesev.org.tr |access-date=18 fevral 2015 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120716153048/http://www.tesev.org.tr/Upload/Publication/67e244dd-5c21-4d34-8361-4c7f3d003140/11461ENGmedya2WEB21_09_11.pdf |archivedate=16 iyul 2012 }}</ref> [[Radio və Televiziya Ali Şurası]] (RTÜK) telekanalların yayım məzmunlarına nəzarət edən hökumət orqanıdır. Dövriyyəsi ən populyar olan [[Posta (qəzet)|Posta]], [[Hüriyyət (qəzet)|Hürriyət]], [[Sözcü]], [[Sabah (qəzet)|Sabah]] və [[Habertürk (qəzet)|Habertürk]] qəzetləridir.<ref>{{cite web|url=http://www.gazeteciler.com/gazete-tirajlari.html|title=Gazete Tirajları 02.05.2016 – 08.05.2016|last=|first=|date=|publisher=|access-date=1 avqust 2016|work=Gazeteciler.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20151219145010/http://www.gazeteciler.com/gazete-tirajlari.html|archive-date=19 dekabr 2015|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.rtuk.gov.tr/en/about-rtuk/5297/5083/about-rtuk.html|title=About RTÜK|publisher=The Radio and Television Supreme Council (RTÜK)|accessdate=18 aprel 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Dünyanın en çok okunan gazeteleri |url=https://www.dunyastore.com/gazeteler |website=Dünya Store |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye'nin En Popüler ve En Sevilen Gazeteleri |url=http://batmandogusgazetesi.com/turkiyede-en-cok-okunan-ve-en-fazla-tercih-edilen-gazeteler/ |website=batmandogusgazetesi.com |accessdate=19 may 2020}}</ref>
[[Şəkil:Protect Your Republic Protest İzmir7.JPG|left|thumb|201x201px|[[İzmir]] şəhərində mətbuat azadlığına etiraz]]
[[Şəkil:Protect Your Republic Protest İzmir7.JPG|left|thumb|201x201px|[[İzmir]] şəhərində mətbuat azadlığına etiraz]]
[[Türk]] [[Dram filmi|dram filml]]əri getdikcə Türkiyənin hüdudlarından kənarda da populyarlaşır və həm mənfəət, həm də ictimaiyyətlə əlaqələr baxımından ölkənin ən vacib ixracatlarından biridir.<ref>{{cite web|author=Jenna Krajeski|url=http://pulitzercenter.org/reporting/turkey-diyarbakir-kurdish-roles-soap-opera-politics-ayrilik-olmasaydi|title=Turkey: Soap Operas and Politics|publisher=Pulitzer Center|access-date=15 yanvar 2013|date=30 mart 2012}}</ref> Son 10 ildə [[Yaxın Şərq]] televiziya bazarını ələ keçirdikdən sonra, [[2016]]-cı ildə [[Cənubi Amerika|Cənubi]] və [[Mərkəzi Amerika]] ölkələrində də məşhurluq qazanmışdır. Türkiyə bu gün dünyanın ən böyük ikinci teleserial ixracatçısıdır.<ref>{{cite web|url=http://www.ibtimes.com/telenovelas-turkish-dramas-why-turkeys-soap-operas-are-captivating-latin-america-2296321|title=Turkish Dramas Sweep Latin America|date=9 fevral 2016|access-date=1 oktyabr 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.hurriyetdailynews.com/turkey-worlds-second-highest-tv-series-exporter-after-us.aspx?pageID=238&nID=73478&NewsCatID=345|title=Turkey world"s second highest TV series exporter after US – Business|website=Hürriyet Daily News |access-date=14 oktyabr 2017}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk filmleri yurt dışına açılıyor! O ülkelerde gösterilecek… |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/kultur-sanat-haberleri/turk-filmleri-yurt-disina-aciliyor-o-ulkelerde-gosterilecek/ |website=www.sozcu.com.tr |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Yurtdışında çekilmiş türk filmleri |url=http://www.mynet.com/cevaplar/yurtdisinda-cekilmis-turk-filmleri/7081009 |website=www.mynet.com |accessdate=19 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=İşte, yurtdışında en çok izlenen 16 yerli film! |url=http://www.edebiyathaber.net/iste-yurtdisinda-en-cok-izlenen-16-yerli-film/ |website=edebiyathaber.net |accessdate=19 may 2020}}</ref>
[[Türk]] [[Dram filmi|dram filml]]əri getdikcə Türkiyənin hüdudlarından kənarda da populyarlaşır və həm mənfəət, həm də ictimaiyyətlə əlaqələr baxımından ölkənin ən vacib ixracatlarından biridir.<ref>{{cite web|author=Jenna Krajeski|url=http://pulitzercenter.org/reporting/turkey-diyarbakir-kurdish-roles-soap-opera-politics-ayrilik-olmasaydi|title=Turkey: Soap Operas and Politics|publisher=Pulitzer Center|access-date=15 yanvar 2013|date=30 mart 2012}}</ref> Son 10 ildə [[Yaxın Şərq]] televiziya bazarını ələ keçirdikdən sonra, 2016-cı ildə [[Cənubi Amerika|Cənubi]] və [[Mərkəzi Amerika]] ölkələrində də məşhurluq qazanmışdır. Türkiyə bu gün dünyanın ən böyük ikinci teleserial ixracatçısıdır.<ref>{{cite web|url=http://www.ibtimes.com/telenovelas-turkish-dramas-why-turkeys-soap-operas-are-captivating-latin-america-2296321|title=Turkish Dramas Sweep Latin America|date=9 fevral 2016|access-date=1 oktyabr 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.hurriyetdailynews.com/turkey-worlds-second-highest-tv-series-exporter-after-us.aspx?pageID=238&nID=73478&NewsCatID=345|title=Turkey world"s second highest TV series exporter after US – Business|website=Hürriyet Daily News |access-date=14 oktyabr 2017}}</ref><ref>{{cite web |title=Türk filmleri yurt dışına açılıyor! O ülkelerde gösterilecek… |url=https://www.sozcu.com.tr/hayatim/kultur-sanat-haberleri/turk-filmleri-yurt-disina-aciliyor-o-ulkelerde-gosterilecek/ |website=www.sozcu.com.tr |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Yurtdışında çekilmiş türk filmleri |url=http://www.mynet.com/cevaplar/yurtdisinda-cekilmis-turk-filmleri/7081009 |website=www.mynet.com |accessdate=19 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=İşte, yurtdışında en çok izlenen 16 yerli film! |url=http://www.edebiyathaber.net/iste-yurtdisinda-en-cok-izlenen-16-yerli-film/ |website=edebiyathaber.net |accessdate=19 may 2020}}</ref>


[[Türk kinosu|Yeşilçam]], türk film sənayesinin qədim və əhəmiyyətli filmlərindəndir.<ref>{{cite web |title=Türkiye’de sinema: Yeşilçam tarihine kısa bir bakış |url=http://arsiv.ntv.com.tr/news/187716.asp |website=arsiv.ntv.com.tr |accessdate=19 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye'de Sinema: Yeşilçam Tarihi |url=https://www.neoldu.com/turkiyede-sinema-yesilcam-tarihi-2178h.htm |website=NeOldu.com |accessdate=19 may 2020 |language=tr |date=18 iyun 2015}}</ref><ref>{{cite web |title=Hafızalara Kazınan Yönleriyle Yeşilçam'ın 100 Yıllık Renkli Tarihi {{!}} ListeList.com |url=https://listelist.com/unutulmaz-yesilcam-tarihi/ |website=ListeList |accessdate=19 may 2020 |language=tr |date=14 noyabr 2014}}</ref><ref>{{cite web |title=Yeşilçam hakkında ilginç 20 bilgi |url=https://blog.sinematv.com.tr/2018/01/yesilcam-hakkinda-ilginc-20-bilgi/ |website=SinemaTV Blog |accessdate=19 may 2020 |language=tr-TR |date=18 yanvar 2018}}</ref> [[Osmanlı İmperiyası]]nda sərgilənən ilk film [[1896]]-cı ildə [[İstanbul]]da nümayiş olunan "[[La-Sota vağzalına qatarın gəlməsi]]" olmuşdur. İlk türk istehsalı film isə "[[Ayastеfanоsdakı rus abidəsinin yıхılmаsı (film, 1914)|Ayastеfanоsdakı rus abidəsinin yıхılmаsı]]" olmuşdur.<ref>{{cite web |last1=Küçüksarp |first1=Merve |title=Osmanlı’da Sinema |url=https://m.bianet.org/biamag/toplum/193959-osmanli-da-sinema |website=[[Bianet]] |accessdate=19 may 2020 |ref=Nezih Erdoğan’ın İletişim Yayınlarından çıkan Sinemanın İstanbul’da İlk Yılları adlı kitabı sinemanın Osmanlı’ya girişiyle hızlanan modernleşme sürecini ve sinemanın kent yaşamına etkilerini irdeliyor.}}</ref><ref>{{cite web |last1=Bilgici |first1=Yenal |title=Osmanlı da bir rüyayla kurulmuştu |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/hayat/osmanli-da-bir-ruyayla-kurulmustu-29148577 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref> Məşhur türk rejissorları arasında "[[Qızıl Palma Budağı]]", "[[Qızıl Ayı]]" mükafatlarına layiq görülən [[Nuri Bilgə Ceylan]], [[Yılmaz Güney]] və [[Fərzan Özpətək]] və digərləri yer alır.<ref name="turkishculture.org5">{{cite web|title=TURKISH CINEMA|url=http://www.turkishculture.org/performing-arts/film/turkish-cinema-591.htm|website=www.turkishculture.org|access-date=11 fevral 2017}}</ref>
[[Türk kinosu|Yeşilçam]], türk film sənayesinin qədim və əhəmiyyətli filmlərindəndir.<ref>{{cite web |title=Türkiye’de sinema: Yeşilçam tarihine kısa bir bakış |url=http://arsiv.ntv.com.tr/news/187716.asp |website=arsiv.ntv.com.tr |accessdate=19 may 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Türkiye'de Sinema: Yeşilçam Tarihi |url=https://www.neoldu.com/turkiyede-sinema-yesilcam-tarihi-2178h.htm |website=NeOldu.com |accessdate=19 may 2020 |language=tr |date=18 iyun 2015}}</ref><ref>{{cite web |title=Hafızalara Kazınan Yönleriyle Yeşilçam'ın 100 Yıllık Renkli Tarihi {{!}} ListeList.com |url=https://listelist.com/unutulmaz-yesilcam-tarihi/ |website=ListeList |accessdate=19 may 2020 |language=tr |date=14 noyabr 2014}}</ref><ref>{{cite web |title=Yeşilçam hakkında ilginç 20 bilgi |url=https://blog.sinematv.com.tr/2018/01/yesilcam-hakkinda-ilginc-20-bilgi/ |website=SinemaTV Blog |accessdate=19 may 2020 |language=tr-TR |date=18 yanvar 2018}}</ref> [[Osmanlı İmperiyası]]nda sərgilənən ilk film 1896-cı ildə [[İstanbul]]da nümayiş olunan "[[La-Sota vağzalına qatarın gəlməsi]]" olmuşdur. İlk türk istehsalı film isə "[[Ayastеfanоsdakı rus abidəsinin yıхılmаsı (film, 1914)|Ayastеfanоsdakı rus abidəsinin yıхılmаsı]]" olmuşdur.<ref>{{cite web |last1=Küçüksarp |first1=Merve |title=Osmanlı’da Sinema |url=https://m.bianet.org/biamag/toplum/193959-osmanli-da-sinema |website=[[Bianet]] |accessdate=19 may 2020 |ref=Nezih Erdoğan’ın İletişim Yayınlarından çıkan Sinemanın İstanbul’da İlk Yılları adlı kitabı sinemanın Osmanlı’ya girişiyle hızlanan modernleşme sürecini ve sinemanın kent yaşamına etkilerini irdeliyor.}}</ref><ref>{{cite web |last1=Bilgici |first1=Yenal |title=Osmanlı da bir rüyayla kurulmuştu |url=https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/hayat/osmanli-da-bir-ruyayla-kurulmustu-29148577 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=19 may 2020 |language=tr}}</ref> Məşhur türk rejissorları arasında "[[Qızıl Palma Budağı]]", "[[Qızıl Ayı]]" mükafatlarına layiq görülən [[Nuri Bilgə Ceylan]], [[Yılmaz Güney]] və [[Fərzan Özpətək]] və digərləri yer alır.<ref name="turkishculture.org5">{{cite web|title=TURKISH CINEMA|url=http://www.turkishculture.org/performing-arts/film/turkish-cinema-591.htm|website=www.turkishculture.org|access-date=11 fevral 2017}}</ref>


Qanuni müddəalara baxmayaraq, Türkiyədə mediya azadlığı [[2010]]-cu ildən bəri davamlı olaraq pisləşmiş, [[15 iyul]] [[2016]]-cı ildə [[Türkiyədə dövlət çevrilişinə cəhd (2016)|uğursuz çevriliş cəhdi]]ndən sonra bu səviyyə maksimuma çatmışdır.<ref>{{cite web|url=https://cpj.org/blog/2016/09/cpj-testifies-on-turkeys-press-freedom-record-afte.php|title=CPJ testifies on Turkey's press freedom record after failed coup attempt|work=[[Committee to Protect Journalists]]|date=14 sentyabr 2016|access-date=16 dekabr 2016}}</ref> [[2016]]-cı ilin dekabr ayına olan məlumatlara görə, Türkiyədə ən azı 81 jurnalist həbs həbs edilmiş, 100-dən çox xəbər mərkəzi bağlanmışdır. [[Freedom House]] Türkiyə mediyasını "''Qeyri-azad''" kimi qiymətləndirmişdir. [[İnternet senzura]]sına, [[29 aprel]] [[2017]]-ci il və [[15 yanvar]] [[2020]]-ci il arasında davam edən Vikipediya bloklanması da daxildir.<ref name="cpj.org1">{{cite web|title=Turkey's crackdown propels number of journalists in jail worldwide to record high|url=https://cpj.org/reports/2016/12/journalists-jailed-record-high-turkey-crackdown.php|website=cpj.org|access-date=17 yanvar 2017}}</ref><ref>{{cite news|last1=Kingsley|first1=Patrick|title=Turkey Purges 4,000 More Officials, and Blocks Wikipedia|url=https://www.nytimes.com/2017/04/30/world/europe/turkey-purge-wikipedia-tv-dating-shows.html|newspaper=The New York Times|access-date=1 may 2017|date=30 aprel 2017}}</ref><ref>{{cite news|title=Turkey blocks Wikipedia under law designed to protect national security|url=https://www.theguardian.com/world/2017/apr/29/turkey-blocks-wikipedia-under-law-designed-to-protect-national-security|newspaper=The Guardian|access-date=1 may 2017|date=29 aprel 2017}}</ref>
Qanuni müddəalara baxmayaraq, Türkiyədə mediya azadlığı 2010-cu ildən bəri davamlı olaraq pisləşmiş, 15 iyul 2016-cı ildə [[Türkiyədə dövlət çevrilişinə cəhd (2016)|uğursuz çevriliş cəhdi]]ndən sonra bu səviyyə maksimuma çatmışdır.<ref>{{cite web|url=https://cpj.org/blog/2016/09/cpj-testifies-on-turkeys-press-freedom-record-afte.php|title=CPJ testifies on Turkey's press freedom record after failed coup attempt|work=[[Committee to Protect Journalists]]|date=14 sentyabr 2016|access-date=16 dekabr 2016}}</ref> 2016-cı ilin dekabr ayına olan məlumatlara görə, Türkiyədə ən azı 81 jurnalist həbs həbs edilmiş, 100-dən çox xəbər mərkəzi bağlanmışdır. [[Freedom House]] Türkiyə mediyasını "''Qeyri-azad''" kimi qiymətləndirmişdir. [[İnternet senzura]]sına, 29 aprel 2017-ci il və 15 yanvar 2020-ci il arasında davam edən Vikipediya bloklanması da daxildir.<ref name="cpj.org1">{{cite web|title=Turkey's crackdown propels number of journalists in jail worldwide to record high|url=https://cpj.org/reports/2016/12/journalists-jailed-record-high-turkey-crackdown.php|website=cpj.org|access-date=17 yanvar 2017}}</ref><ref>{{cite news|last1=Kingsley|first1=Patrick|title=Turkey Purges 4,000 More Officials, and Blocks Wikipedia|url=https://www.nytimes.com/2017/04/30/world/europe/turkey-purge-wikipedia-tv-dating-shows.html|newspaper=The New York Times|access-date=1 may 2017|date=30 aprel 2017}}</ref><ref>{{cite news|title=Turkey blocks Wikipedia under law designed to protect national security|url=https://www.theguardian.com/world/2017/apr/29/turkey-blocks-wikipedia-under-law-designed-to-protect-national-security|newspaper=The Guardian|access-date=1 may 2017|date=29 aprel 2017}}</ref>


== Mənbə ==
== Mənbə ==

09:29, 17 noyabr 2020 tarixindəki versiya

Türkiyə
Türkiye Cumhuriyeti  (Türk)
Bayraq Gerb
Bayraq Gerb
Yurtta sulh, cihanda sulh
Himn: "İstiklal Marşı"
İstiqlal Marşı
Tarixi
 • İstiqlaliyyət müharibəsi 19 may 1919
 • Türkiyə Böyük Millət Məclisi 23 aprel 1920
 • Lozanna müqaviləsi 24 iyul 1923
 • Respublikanın elan edilməsi 29 oktyabr 1923
Rəsmi dilləri
Paytaxt Ankara
İdarəetmə forması Unitar prezident respublikası
Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan
Vitse-prezident Fuad Oqtay
TBMM Spikeri Mustafa Şəntop
Sahəsi Dünyada 36-cı
 • Ümumi 783,356 km²
 • Su sahəsi (%) 1.3
Əhalisi
 • Əhali ▲ 83,154,997 [1] nəfər (19-cu)
 • Siyahıyaalma (2000) 67.804.543 nəf.
 • Sıxlıq 106[2] nəf./km² (107-ci)
ÜDM (AQP)
 • Ümumi ▲ $2.347 trilyon[3] dollar (13-cü)
 • Adambaşına ▲ $28,264[3] dollar (45-ci)
ÜDM (nominal)
 • Ümumi (2019) ▼ $743.708 billion[3] dollar (19-cu)
 • Adambaşına ▼ $8,958[3] dollar (60-cı)
İİİ (2018) 0.806 (artış; 59-cu)
Demonim Türk
Valyuta Türk lirəsi
İnternet domeni .tr
ISO kodu TR
BOK kodu TUR
Telefon kodu +90[5], +36[5]
Saat qurşaqları
Nəqliyyatın yönü sağ[d][6]
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar


Türkiyə (türk. Türkiye) və ya rəsmi adı ilə Türkiyə Respublikası (türk. Türkiye Cumhuriyeti) — torpaqlarının əsas hissəsi Qərbi Asiya regionunun Kiçik Asiya yarımadasında, çox kiçik bir hissəsi isə Balkan yarımadasında yerləşən qitələrarası ölkə.[7] Şimal-qərbdən Bolqarıstan, qərbdən Yunanıstan, şimal-şərqdən Gürcüstan, şərqdən Azərbaycan, İran, Ermənistan, cənubdan isə İraq və Suriya ilə həmsərhəddir. Ölkə üç tərəfdən dənizlə əhatə olunmuşdur. Qərbdən Egey dənizi, şimaldan Qara dəniz, cənubdan isə Aralıq dənizi ilə əhatələnmişdir. Bosfor boğazı, Mərmərə dənizi və Dardanel boğazı ölkənin Avropa və Asiya hissələrini bir-birindən ayırır.[8] Paytaxt Ankara şəhəri olsa da, ölkənin əsas mədəni və iqtisadi mərkəzi, həmçinin ən böyük şəhəri İstanbuldur.[9]

Əhalinin təqribən 70–80%-i özünü etnik türk hesab edir.[10][11] Əhalinin 20%-ə yaxınını təşkil edən kürdlər ölkədə ən böyük etnik azlıq sayılır. Digər etnik azlıqlara adıqlar, albanlar, ərəblər, boşnaklar və lazlar daxildir.[11][12][13] Rəsmi dil türk dilidir.[14] Türk dili ilə yanaşı kurmanc, bosniya, ərəb, zaza, kabardin-çərkəz və digər dillər də danışılır.

Müasir Türkiyə ərazisi paleolit dövründən etibarən müxtəlif xalqlar tərəfindən məskunlaşma mərkəzinə çevrilmişdir. Aysorlar, yunanlar, frigiyalılar, uratular bu ərazilərin ilk sakinləri hesab olunur.[15] Makedoniyalı İsgəndər bu əraziləri ələ keçirdikdən sonra yunanlaşma prosesi başlamışdır. Bu proses sonralar Roma İmperiyası və Bizans İmperiyası dövründə də davam etmişdir. XI əsrdə Səlcuq türklərinin əraziyə miqrasiyası başlamışdır. 1071-ci ildə səlcuqluların Malazgird döyüşündə Bizansa qalib gəlməsi Türkiyə quruluşunun başlama tarixi kimi simvolizə edilir.[16] Rum Sultanlığı 1243-cü ildə monqol işğallarına qədər Anadolunu idarə etmiş, həmin tarixdən sonra isə müxtəlif Anadolu bəyliklərinə parçalanmışdır.[17] XIII əsrin sonlarından etibarən Osmanlı sülaləsi Anadoluda yerləşən kiçik bəylikləri özündən asılı vəziyyətə salmağa başlamış və nəticədə, sərhədləri Cənub-Şərqi Avropa, Qərbi Asiya və Şimali Afrikanın çox hissəsini əhatə edən böyük imperiyaya çevrilmişdir.[18] Osmanlı İmperiyası Sultan Süleyman Qanuninin hakimiyyəti illərində ən qüdrətli dövrünü yaşamışdır.[19] İki əsrdən çox müddət ərzində öz qüdrətini qorumasına baxmayaraq, XIX və XX əsrlərdə Avropada strateji əhəmiyyətli ərazilərin itirilməsi, dövlətin hərbi qüdrətinin zəifləməsinə gətirib çıxardı. 1913-cü ildə baş vermiş dövlət çevrilişindən sonra ölkənin idarə olunması "Üç Paşalar"ın əlinə keçdi. Birinci Dünya müharibəsi ərzində Osmanlı İmperiyası İttifaq dövlətlərinə qoşulmağa qərar verdi. Müharibənin başa çatmasından sonra məğlub olan Osmanlı İmperiyası süquta uğradı. İşğalçı qüvvələrə qarşı başlayan və Mustafa Kamal Atatürkün rəhbərliyi ilə davam edən Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi 1922-ci ildə monarxiyanın ləğv edilməsi və 1923-cü ildə Türkiyə Respublikasının əsasının qoyulması ilə nəticələndi.[20] Atatürk ölkənin ilk prezidenti təyin olundu. Atatürk ölkə başçısı seçildikdən qısa müddət sonra tarixə Atatürk islahatları adı altında tarixə daxil olan bir çox mühüm islahatlar həyata keçirildi.

Türkiyə BMT, NATO, BVF və Dünya Bankının üzvü, həmçinin İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı, ATƏT, QDİƏT, İƏT və G-20 kimi təşkilatların qurucu üzvüdür. Türkiyə 1949-cu ildən Avropa Şurası, 1963-cü ildən Avropa İqtisadi Birliyi, 1995-ci ildən Avropa İttifaqı Gömrük Birliyinin üzvüdür. 2005-ci ildən etibarən ölkənin Avropa İttifaqına daxil olması ilə əlaqədar danışıqlar başlasa da, 2017-ci ildə bu danışıqlar dayandırılıb. Hal-hazırda Türkiyə böyüyən iqtisadiyyatı və diplomatik təşəbbüsləri sayəsində regional güc olaraq qəbul edilir.[21]

Etimologiya

border=none Əsas məqalə: Türkiyə adı

Türkiyə sözü iki hissəyə bölünür: Türk etnonimi və "sahibkar" mənasında istifadə olunan -iyə şəkilçisi. "Türk" və ya "Türük" sözlərinə tarixdə ilk dəfə VIII əsrdə Mərkəzi Asiyada dövlət qurmuş Göytürklər tərəfindən Orxon əlifbasının istifadəsi ilə qeydlər aparılan Orxon abidələrində rast gəlinib.[22] Bu sözün müasir dövrdəki halının orjinalı ilk dəfə XII əsrdə italyanlar tərəfindən orta əsr latın dili istifadə edilərək Turchia və ya Turmenia olaraq qeydə alınmışdır. Bunlarla birlikdə, orta əsrin alman səyyahları bölgəni Turkei və ya Tirkenland şəklində, fransızlar isə Turquie şəklində adlandırmışdır.

Yunan dilində eyni mənanı ifadə edən Tourkia adı isə Bizans imperatoru VII Konstantinos tərəfindən De Administrando Imperio kitabında istifadə edilib.[23] Ancaq imperator burada "türklər" adı altında macarları ifadə etmişdir.[24] Eyni şəkildə, Bizans mənbələri Qara dəniz və Xəzər dənizinin şimalında mövcud olmuş türk dövləti olan Xəzər xaqanlığı üçün də Tourkia (türklərin ölkəsi) ifadəsini işlətmişdir.[25] Osmanlı İmperiyası da müxtəlif dövrlərdə digər ölkələr tərəfindən Türkiyə və ya Türk İmperiyası şəklində adlandırılmışdır.

Tarix

border=none Əsas məqalə: Türkiyə tarixi

Eramızdan əvvəl və Şərqi Frakiya

border=none Əsas məqalələr: E.ə Kiçik Asiya və e.ə Karpat-Balkan bölgəsi
Həmçinin bax: Qədim Anadolulular və Frakiya
Göbəklitəpədəki e.ə 12.000-ci ildə salınmış bəzi tikililər İngiltərədəki Stounhencdən 10 min il daha qədimdir.

Bu gün, Türkiyə sərhədləri daxilində yerləşən Anadolu yarımadası, dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biri olmuşdur.[26] Müxtəlif Anadolu xalqları bu bölgədə mövcudluluqlarını neolit dövrünün başlanmasına və Böyük İsgəndərin fəthinə qədər qoruyub saxlamışdır.[27] Bu xalqların əksəriyyəti Hind-Avropa dil ailəsinin bir qolu sayılan Anadolu dillərində danışırdılar. Bəzi elm adamları Hind-Avropa dillərinin qədim Anadolu dilləri olan xet və luvidən yarandığı fikrini də irəli sürmüşdür. Frakiyalılar, qırx min il əvvəl, e.ə 6000-ci illərdə neolit dövründə bu bölgədə ilk dəfə maldarlıq və əkinçilik ilə məşğul olan xalq olmuşdur.[28]

Xet İmperiyasının paytaxtı Hattuşadaki Aslan Qapısı. Şəhərin tarixi e.ə VI minillikdən başlayır.

Eramızdan əvvəl 10.000-ci ilə aid Göbəklitəpə, ölkənin ən qədim dini abidəsinin yerləşdiyi ərazidir.[29] Tarixinin e.ə 7500 və ya e.ə 5700-cü ilə təsadüf etdiyi Mərkəzi Anadoluda yerləşən Çatalhöyük isə neolit və eneolit dövrünə aid ən böyük məskunlaşma mərkəzidir. Bu tarixi ərazi 2012-ci ilin iyul ayında, neolit dövrünə aid ən yaxşı qorunub saxlanılan məskunlaşma mərkəzi olaraq UNESCO-nun Dünya İrsi siyahısına daxil edilmişdir.[30] Qədim Troya şəhəri, neolit dövründə salınmış və dəmir dövrünə qədər əsas məskunlaşma mərkəzi olaraq qalmışdır.[31] Tarixə məlum olan ilk Anadolu sakinləri xatt və hürri tayfaları olmuşdur. Hind-Avropa xalqlarından olmayan bu iki tayfa təxminən e.ə. 2300-cü ildə Mərkəzi və Şərqi Anadoluda məskunlaşmışdır. Hind-Avropa xalqlarından biri olan xetlər isə e.ə 2000–1700-cü illərdə Mərkəzi Asiyaya köç edərək xatt və hürrilərin yerini almışdır.[32] Xetlər bölgədə ilk böyük səltənəti e.ə XIII əsrdə qurmuşdur. Aysorlar e.ə 1950—e.ə 612-ci illərə qədər müasir Türkiyə ərazisinin cənub-şərqindəki əraziləri fəth etmiş və burada məskunlaşmışlar. Bununla yanaşı, Aysor yazıları Urartuluların e.ə IX əsrdə Aysorlar ilə münaqişəli münasibətlərinin olduğunu sübut etmişdir.[33]

E.ə təxminən 1180-ci ildə Xet İmperiyasının süqutundan sonra Hind-Avropa xalqları tərəfindən qurulmuş Frigiya, e.ə VII əsrdə Kimmerlərin hücumlarına qədər Anadoluda hökmranlıq etmişdir.[34] E.ə 714—e.ə 590 illəri arasında bu bölgədə Urartulular da məskunlaşmış, lakin daha sonradan parçalanaraq məhv olmuşlar. Frigiyadan sonra Lidiya, Kariya və Likiya dövlətləri bu bölgədə hökmranlığı ələ keçirmişdir.[35]

Qədim dövrlər və Bizans İmperiyası

border=none Əsas məqalələr: Bizans İmperiyası və Konstantinopol
Efesdəki Kelsus Kitabxanası Romalılar tərəfindən 114–117-ci illərdə inşa edilmişdir. E.ə. VI əsrdə Lidiya kralı Krez tərəfindən inşa edilən Efes şəhərindəki Artemida məbədi, Qədim Dünyanın Yeddi Möcüzəsindən biridir.

Eyollar, ioniyalılar və qədim yunanlar 1200-cü illərdən başlayaraq Anadolu sahillərində məskunlaşmağa başlamışdır. Həmçinin bu dövrdə Milet, Efes, Smirna və Bizantion kimi bir çox vacib şəhərlər salınmışdır.[36] Nəhayət bu şəhərlərdən ən böyüyü olan Meqara, e.ə 657-ci ildə yunan kolonistləri tərəfindən salınmışdır. Həmçinin, Türkiyə, torpaqlarının müasir sərhədlərini ilk dəfə e.ə VI əsrdə, Ortonid satraplığının hökmranlığı dövründə əldə etmişdir.[37][38]

E.ə. VI—V əsrlərdə, Anadolu torpaqları fars Əhəmənilər dövlətinin hakimiyyəti altında qalmış və bu hökmranlıq e.ə 334-cü il Böyük İskəndərin fəthinə qədər davam etmişdir.[39] İskəndərin dövründə mədəni qaynaşma və səfərbərlik hərəkatı başlamışdır. E.ə 323-cü ildə İsgəndərin ölümündən sonra Mərkəzi Asiya kiçik ellinist krallıqlara bölündü. Bütün bu krallıqlar e.ə I əsrin ortalarında Roma Respublikasının bir hissəsinə çevrildi.[40] İskəndərin fəthi ilə başlayan Yunanıstan hərəkatı Roma dövründə daha da sürətləndi və əvvəlki əsrlərdə mövcud olan Anadolu dilləri və xalq mədəniyyətləri, sürətlə yunan dili və yunan mədəniyyəti ilə əvəz olundu.[41][42] 324-cü ildə Roma İmperatoru I Konstantin imperiyanın paytaxtını Bizantiona köçürdü və şəhərin adını Nova Roma olaraq dəyişdirdi.[43] 395-ci ildə I Feodosinin ölümündən sonra Roma İmperiyası ikiyə bölündü. Xalq arasında adı Konstantinopol kimi yayılan şəhər Şərqi Roma İmperiyasının paytaxtı oldu. Bizans İmperiyasının böyük bir hissəsi sonrakı illərdə Şərqi Roma İmperiyası olaraq tanındı və müasir Türkiyənin bir çox bölgələrində orta əsrlərin sonlarına qədər mövcudluğunu davam etdirə bildi.[44][45]

Səlcuqlu və Osmanlı İmperiyası

border=none Əsas məqalələr: Səlcuqlular və Osmanlı İmperiyası
Həmçinin bax: Türkləşdirmə, Anadolu bəylikləri, Böyük Səlcuq İmperiyası, və Rum sultanlığı
V Mehmed Rəşad və II Vilhelm, 1917-ci ildə Konstantinopolda.

IX əsrdə Səlcuqlular sülaləsinin Qınıq boyundan olan Oğuz türkləri İslam dinini qəbul etdikdən sonra müsəlmanların geniş yayıldığı ərazilərdə — Xəzər dənizi və Aral gölünün şimalında məskunlaşmağa başladılar.[46] X əsrdə Səlcuqlular, əcdadlarının vətənləri olan Orta Asiya bölgəsindən qərbə, fars torpaqlarına köç etməyə başladılar və Böyük Səlcuq İmperiyasını qurdular. XI əsrin ikinci yarısında Səlcuqlular Anadolunun şərq bölgələrinə yürüyüş etməyə başladılar. 1071-ci ildə Sultan Alp Arslanın dövründə Səlcuqlu türkləri və Bizans arasında baş tutmuş Malazgird döyüşünün Səlcuqlu zəfəri ilə nəticələnməsindən sonra Anadolu torpaqlarında türkləşdirmə hərəkatı başladı. Beləliklə, bölgədə geniş yayılmış xristianlıq və yunan dili, tədricən İslam dini və türk dilləri ilə əvəz olunmağa başladı.[47][48]

1243-cü ildə Kösedağ döyüşündən sonra Səlcuqlu dövləti monqol qoşunlarına məğlub oldu və dövlət parçalandı. Səlcuqlu dövlətinin yerində kiçik türk knyazlıqları əmələ gəldi.[49] I Osmanın rəhbərlik etdiyi knyazlıq sonralar böyümüş, Anadolu, Balkan yarımadası, Şimali Afrika və Levantı əhatə edən Osmanlı İmperiyası qurulmuşdur. 1453-cü ildə II Mehmedin dövründə Bizans İmperiyasının paytaxtı Konstantinopol ələ keçirilmiş və Bizans süquta uğrayaraq tarixə qarışmışdır.[50][51]

Osmanlı memarlığı əsasında tikilmiş Səlimiyyə və Şahzadə məscidi

1514-cü ildə I Səlim Çaldıran döyüşündə Səfəvi hökmdarı Şah İsmayılı məğlub edərək imperiyanın sərhədlərini şərq istiqamətində daha da genişləndirmişdir.[52] 1517-ci ildə Misir və Əlcəzair ələ keçirilmişdir. Qırmızı dənizə qədər gedib çatan ordu, xilafətin Osmanlı tərəfinə keçməsi ilə birlikdə Məmlük dövlətini də süquta uğradaraq dövlət sərhədlərinə qatmağı bacarmışdır. Daha sonra Hind okeanında üstünlüyü ələ keçirmək üçün müxtəlif döyüşlər baş tutdu. Portuqaliyanın Hindistan üzərində hökmranlığı Osmanlılar tərəfindən bir təhdid olaraq qəbul edildi. XV əsrin sonlarında coğrafi kəşflər nəticəsində Ümid burnu və Amerikanın kəşf edilməsi ilə Osmanlı sərhədlərindən keçən Şərqi Asiya və Qərbi Avropa arasındakı köhnə ticarət yolları əhəmiyyətini itirmiş və Osmanlı iqtisadiyyatına mənfi təsir dəymişdir.[53] İmperiya, XVI və XVII əsrlərdə, Sultan Süleyman Qanuninin dövründə ən qüdrətli dövrünü yaşadı. Bu dövrdə dövlətin sərhədləri qərbdən Müqəddəs Roma İmperiyasına qədər genişləndi, Balkan yarımadası, Mərkəzi Avropanın cənub hissəsi və Reç Pospolita ələ keçirildi. Osmanlı Donanması dənizdə müxtəlif rəqabətlərə girmiş, uğurla ayrılmışdır. Xeyrəddin Barbarossanın başçılığı ilə 1538-ci ildə Preveze dəniz döyüşündə Səliblərin məğlub edilməsindən sonra Aralıq dənizində imperiyanın nəzarəti daha da artmışdır. XVI-XVIII əsrlər arasında şərqdə məzhəb fərqləri və ərazi mübahisələri səbəbindən Səfəvi dövləti ilə bəzi qarşıdurmalar zaman-zaman müharibəyə çevrilmişdir.[54] XIX əsrdə Osmanlı İmperiyası Qərbi Avropada intibah, elmi inqilab, maarifçilik və sənaye inqilabı kimi bir çox yeniliklərə tab gətirə bilməyərək geridə qalmışdır.[55] Müqəddəs İttifaq müharibələri bitdikdən sonra 1699-cu ildə imzalanan Karlovitsa müqaviləsindən sonra Osmanlı İmperiyası yavaş-yavaş geriyə addım atmağa başladı. XIX əsrdə Tənzimat fərmanı, ölkəni modernləşdirmək məqsədi güdürdü. Lakin modernizm məqsədli bu və digər bir çox islahatlar uğursuzluqla nəticələndi. Bundan əlavə, ölkənin ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün inkişaf etdirilən və birlikdə yaşayan müxtəlif dini və etnik mənşəli insanların fikirlərini özündə cəmləşdirən Osmanlı hərəkatı müvəffəq olmadı və parçalanmanın qarşısını ala bilmədi. 1854-cü ildə Krım müharibəsi dövründə Osmanlı dövləti ilk dəfə xarici borc almalı olmuş, lakin alınan borcları daha sonradan ödəyə bilməmişdir.[56][57] Sonrakı 20 ildə iqtisadiyyat yüksək səviyyədə geriləmiş və Osmanlı hökuməti çətin vəziyyətdə qalmışdır. 1875–78 Şərq böhranı və 1877–78 Osmanlı-Rus müharibəsi vəziyyəti daha da gərginləşdirmişdir.[58] 1881-ci ildə xarici borclara daha aydın şəkildə nəzarət etmək üçün imperiyada Osmanlı Dövlət Borc idarəsi fəaliyyətə başladı. Beləliklə, Osmanlı dövlətinin borc və gəlirlərinə nəzarət bu idarənin əlinə keçdi. XX əsrin əvvəllərində Osmanlı İmperiyası Qərbi Avropa ölkələri ilə müqayisədə sənayeləşməmiş və inkişafdan geri qalmış bir ölkə olmuşdur.[59][60][61]

Osmanlı dövlətinin qurucusu və ilk hökmdarı I Osman

Osmanlı İmperiyası torpaqlarının sərhədləri, hərbi gücü və təbii sərvətləri tədricən azaldıqda Balkan yarımadasında yaşayan müsəlmanlar üzləşdikləri işgəncələrə görə Anadoluya köç etməyə başladılar.[62] Eyni şəkildə rusların Qafqaz ərazisini işğal etməsi ilə buradakı müsəlmanlar Anadoluya köç etmək məcburiyyətində qaldı. İmperiyanın son dövründə millətçi üsyanların meydana çıxması ilə millətlər arasında müxtəlif etnik gərginliklər yaşandı və bu etnik gərginliklər "erməni problemi" kimi adlandırıldı.[63] Sultan II Əbdülhəmidin avtoritar hakimiyyətinə qarşı çıxmaq üçün inkişaf edən Gənc türklər hərəkatı 1908-ci ildə ikinci məşrutiyyətin elan olunması ilə nəticələnmişdir. 5 oktyabr 1908-ci ildə Bolqarıstanda respublikanın elan olunması, 6 oktyabr 1908-ci ildə isə Avstriya-Macarıstanın Bosniyaya birtərəfli şəkildə qoşulması ölkədə xaosu daha da genişləndirdi. Daha sonra baş verən Tripoli və Balkan Döyüşləri çox sayda insan və torpaq itkisi ilə nəticələnmişdir. 23 yanvar 1913-cü ildə Balkan müharibəsi zamanı baş vermiş Bab-ı Ali basqını diktator Üç Paşanın hakimiyyəti ələ keçirməsinə səbəb oldu.[64]

Osmanlı İmperiyası İttifaq dövlətləri ilə birlikdə I Dünya Müharibəsinə girmiş, lakin müharibədən məğlub ayrılmışdır. Müharibə zamanı ermənilərlə etnik gərginliyin artması ilə qüvvəyə minən qaçqın qanunu ilə ermənilər Şərqi Anadolu regionundan Suriyaya köçürülmüşdür. Müxtəlif mənbələrə görə, 300.000–1.000.000 arası erməni köçürülmə nəticəsində həlak olmuşdur. Daha sonralar, bu ölümlər müxtəlif mənbələr tərəfindən erməni soyqırımı kimi mətbuatda əks edilmişdir.[65][66][67][68][69] Lakin Türkiyə tərəfi bu hadisələrin soyqırım olmadığını, ermənilərin ölkədəki sabitliyi pozduğu və gərginlik yaratdıqları üçün deportasiya olunduğu fikrini müdafiə etmişdir. Ermənilərlə yanaşı, imperiyada müharibə davam edərkən yunanların və aysorların qətlə yetirildiyi iddia edilmişdir.[70][71][72] Müharibələrdən sonra imperiya parçalanmış və ərazisində müxtəlif dövlətlər qurulmuşdur. 30 oktyabr 1918-ci ildə Osmanlı İmperiyası, müttəfiq dövlətlər ilə Mudros müqaviləsini imzalanmışdır. 10 avqust 1920-ci ildə imzalanan Sevr müqaviləsi Osmanlı ərazisini Müttəfiq dövlətlər arasında bölüşdürmək üçün nəzərdə tutulmuş, lakin qüvvəyə minməmişdir.[73]

Türkiyə Respublikası

border=none Əsas məqalə: Türkiyə siyasi tarixi
Həmçinin bax: Atatürk islahatları
Türkiyə Respublikasının qurucusu və ilk prezidenti Mustafa Kamal Paşa Atatürk

Birinci Dünya Müharibəsinin sonunda imzalanan Mudros müqaviləsindən sonra İstanbul, İzmir və digər Osmanlı torpaqlarının xarici qüvvələr tərəfindən işğalı Türk Milli Hərəkatının ortaya çıxmasına səbəb oldu. 19 may 1919-cu ildə Çanaqqala döyüşünün görkəmli simalarından biri olan Mustafa Kamal Paşa, Samsuna gələrək, Sevr müqaviləsi ilə irəli sürülən şərtləri ləğv etmiş və ölkənin bütün torpaqlarının bütövlüyünü qorumağı hədəfləyən Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsini başlatmışdır.[74] 18 sentyabr 1922-ci ildə ölkədəki bütün düşmən qüvvələr qovulmuş və 1920-ci il aprel ayından etibarən özünü ölkənin qanuni hökuməti elan edən Ankara Hökuməti tərəfindən Osmanlı mirası olan idarəetmə sistemini müasirləşdirilmiş və yeni respublika siyasi sisteminə keçid edilmişdir. 1 noyabr tarixində isə Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən Osmanlı sultanlığı ləğv edilmiş və 623 illik rəsmi monarxiya dövləti olan Osmanlı tarixindən qalmış tozlu səhnələr silinmişdir.[75] 24 iyul 1923-cü ildə imzalanan Lozanna müqaviləsi, Osmanlı İmperiyasının xələfi olan Türkiyə Respublikasının beynəlxalq mühitdə tanınmasını təmin etmiş və 29 oktyabr 1923-cü ildə paytaxt Ankara olmaqla respublika elan edilmişdir. Lozanna müqaviləsinə əsasən baş tutan Türkiyə-Yunanıstan vətəndaş mübadiləsi ilə Türkiyədə yaşayan 1.1 milyon yunan və Yunanıstanda yaşayan 380 min türk yer dəyişdirmişdir.[74][76][77]

Anıtqəbir qarşısında Türk bayraqları ilə Respublika etirazları

Türkiyə Respublikasının qurucusu və ilk prezidenti olan Mustafa Kamal, ölkənin yeni və dünyəvi bir respublikaya çevrilməsini hədəfləyən bir çox islahatlar aparmışdır. 1934-cü ildə çıxan soyad qanunu ilə "Atatürk" soyadını almışdır.[74][78] II Dünya Müharibəsində Türkiyə uzun müddət neytrallığını qorumuş, lakin müharibənin son aylarında 23 fevral 1945-ci ildə müttəfiq dövlətlərin tərəfinə keçmişdir.[79] 26 iyun 1945-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının qurucu üzvlərindən biri olmuşdur.[80] II Dünya Müharibəsindən sonra, Türkiyənin, Yunanıstanda kommunist üsyanların yatırılması və Sovet İttifaqının türk boğazlarında hərbi baza istəməsi kimi qarşılaşdığı çətinliklər ABŞ-ın 1947-ci ildə Trumen doktrinasını elan etməsi ilə nəticələnmişdir.[81]

Türkiyə və Yunanıstanın təhlükəsizliyini təmin etməyi hədəfləyən doktrina, hər iki ölkəni hərbi və iqtisadi dəstək ilə təmin etmişdir. 1948-ci ildə Avropa iqtisadiyyatının yenidən qurulması planına Marşal və OECD daxil edilmişdir. 1961-ci ildə Türkiyə, OECD-nin qurucu üzvü olmuşdur.[82][83] Koreya müharibəsinə Birləşmiş Millətlər qüvvələri ilə birlikdə qatılan Türkiyə, 1952-ci ildə Sovet İttifaqına qarşı yaradılan NATO təşkilatına qatılmışdır.[84] 15 iyul 1974-cü ildə Kiprdə çevriliş baş vermişdir. Ölkədə EOKA-B fəaliyyətləri, Enozis planları və yaşanan cəmiyyətlərarası qarşıdurma şiddətinin artması, 20 iyul 1974-cü ildə Türkiyənin Kiprə qoşun yeritməsi ilə nəticələnmişdir. Doqquz il sonra, 1961-ci ildə Şimali Kipr Türk Respublikası qurularaq ada ikiyə bölünmüşdür.[85][86][87] 1946-cı ildə Türkiyə Respublikasında tək partiyalı dövr sona çatmışdır.[88][89] Daha sonra, çoxpartiyalı demokratiya dövrü 1960, 1971, 1980 və 1997-ci illərdə dövlət çevrilişləri ilə müvəqqəti olaraq dayandırılmışdır.[90] Həmçinin, 2016-cı ilin iyul ayında uğursuz çevriliş cəhdi baş tutmuşdur. 1980-ci illərdə Türkiyə iqtisadiyyatının liberallaşdırılması ölkədə iqtisadi artıma və siyasi sabitliyə səbəb olmuşdur. 1984-cü ildən bəri PKK, Türkiyə hökümətinə qarşı qiyam və hücum aksiyalarına başlamış, tərəflərin toqquşması nəticəsində rəsmi məlumatlara görə 40 mindən çox insan həyatını itirmişdir.[91] Human Rights Watch məlumatlarına görə, indiyə qədər Türkiyə Silahlı Qüvvələri tərəfindən 3000-dən çox kürd yaşayış məntəqəsi yandırılmış və minlərlə kürd öldürülmüşdür.[92] Həmçinin ölkədə kürdlər tərəfindən qurulan siyasi partiyaların çoxu ləğv edilmişdir.[93] Tərəflər arasında sülh danışıqları 2012-ci ildə başlamış, lakin 2015-ci ildə başa çatmışdır və vəziyyət daha da gərginləşmişdir. Gəzi parkında baş tutan tənzimləmələr səbəbilə 2013-cü ildə başlayan etirazlar hökumət əleyhinə etirazlara çevrildi və bir çox vilayətə qısa müddətdə yayıldı.[94][95] Lakin, etirazlar hökumət tərəfindən yatırıldı. Ölkədə 2015-ci ilin iyun ayında keçirilən parlament seçkilərindən sonra müxtəlif şəhərlərdə müşahidə olunan silahlı və bombalı hücumlar günü-gündən artaraq yüzlərlə mülki şəxsin ölümünə səbəb olmuşdur.[96][97][98]

Siyasət

border=none Əsas məqalə: Türkiyənin dövlət quruluşu
Həmçinin bax: Türkiyədə seçkilər
Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan

1923–2018 illəri arasında Türkiyə, parlament təmsilli demokratiyanın tətbiq olunduğu ölkə olmuşdur. 2017 Türkiyə konstitusiya dəyişikliyi referandumunun nəticəsində prezident respublikası sistemi qəbul edilmişdir. Yeni sistem 2018-ci ildə prezident seçkisi ilə qüvvəyə minmiş və prezidentə fərman vermək, kabinet təyin etmək, büdcə hazırlamaq, seçki çağırışı ilə parlamenti ləğv etmək, məhkəmələrə və bürokratiyaya siyasi təyinatlar etmək səlahiyyətləri daxil olmaqla tam nəzarət verilmişdir.[99] Nazirlər şurası ilə birlikdə baş nazirlik də ləğv edilmiş və səlahiyyətləri birbaşa seçki yolu ilə 5 il müddətinə seçilən prezidentə həvalə edilmişdir. Rəcəb Tayyib Ərdoğan, 2014-cü ildə xalqın səsverməsi ilə seçilən ilk prezidentdir. Türkiyə Konstitusiyası, ölkənin qanuni sistemini, hökümətin əsas prinsiplərini unitar bir mərkəzi dövlət olaraq Türkiyəni əks etdirir.[100][101][102]

İcra səlahiyyəti prezident tərəfindən tətbiq olunduqda qanunvericilik səlahiyyəti Türkiyə Böyük Millət Məclisi olan məclis parlamentinə verilir.[103] Məhkəmə orqanları icra və qanunverici orqanlardan azad olmuş, lakin 2007, 2010 və 2017-ci illərdə referendumlarda qüvvəyə minən konstitusiya dəyişiklikləri prezidentə və hakim siyasi partiyaya prokuror təyin etmək və ya vəzifədən azad etmək kimi daha böyük səlahiyyətlərin verilməsilə nəticələnmişdir.[104] Konstitusiya məhkəməsi qanunların və konstitusiya qərarlarının uyğunluğu barədə qərar vermək məsuliyyəti daşıyır. İnzibati iddialar və digər yüksək vəzifəli şəxslər üçün Ali Apelyasiya məhkəməsi fəaliyyət göstərir.[105][106][107][108]

Hər iki cins üçün ümumi seçki hüququ, 1933-cü ildən bəri Türkiyədə tətbiq olunur və 18 yaşına girmiş hər bir Türk vətəndaşı seçki hüququna malikdir. Türkiyədə 85 seçki bölgəsi var və bu seçki bölgələrindən namizəd olan 18 yaş üstü şəxslərdən 600-ü beş il aralıqlarla siyahı üsulu majoritar seçki sistemi yolu ilə millət vəkili seçilir.[109][110][111] Konstitusiya məhkəməsi anti-dünyəvi və ya separatist hesab etdiyi siyasi partiyaların dövlət maliyyəsini və ya tamamilə fəaliyyətlərini ləğv etmək hüququna malikdir. Ölkədə 10% seçki həddi tətbiq olunur.[112] 1923-cü ildə respublikanın elan olunmasından bəri ölkənin dünyəviliyi aktual bir mövzuya çevrilmişdir. Türkiyədə islamçılar və Atatürkün islahatlarını dəstəkləyən atatürkçülər, ictimai həyatında dinin uyğun rolu mövzusunda müzakirələr yaşayan iki əleyhdar tərəfdir. Atatürkçülər dünyəvi konstitusiya demokratiyasının və qərbləşdirilmiş dünyəvi həyat tərzinin tərəfdarıdır.[113][114][115][116] İqtisadiyyat, təhsil və digər ictimai xidmətlərə dövlət sərmayesinin tərəfdarıdırlar.[117][118][119] 1980-ci illərdən bəri ölkədə gəlir bərabərsizliyinin və sinif ayrıseçkiliyinin artması, nəzəri olaraq səlahiyyət, ictimai həmrəylik və sosial ədalət öhdəliyini dəstəkləyən, lakin praktikada mübahisələrə səbəb olan İslam populizminə səbəb olmuşdur.[120][121][122][123]

İnsan haqqları

border=none Əsas məqalə: Türkiyədə insan haqqları
21-ci İstabul ləyaqət yürüyüşü çərçivəsində LGBT plakatları

Türkiyədə insan haqqları, beynəlxalq mühitdə qınanlımış və müxtəlif müzakirələrin əsas mövzusu olmuşdur. 1998–2008 illəri arasında Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi tərəfindən xüsusilə azad yaşamaq hüququ olmaqla ümumi insan haqları pozuntuları və azadlıq pozuntuları səbəbiylə Türkiyə əleyhinə 1.600 qərar alınmışdır.[124] Kürd, qadın, LGBT hüquqları və mətbuat azadlığı kimi digər məsələlər də böyük mübahisələrə səbəb olmuşdur.[125][126][127][128] Son zamanlarda Türkiyədə qeydə alınan insan haqqları pozuntuları, Avropa Birliyi üzvlüyünə bir maneə olaraq qalmağa davam edir.[129][130]

Gəzi parkı etirazları zamanı zərər verilmiş FOX yayım avtomobili

Jurnalistləri Müdafiə Komitəsindən verilən məlumata görə, illərdir ölkəni idarə edən AKP hökuməti dünyada mətbuat azadlığı baxımından ən böyük təzyiqlərdən birini tətbiq edir.[131] Ölkədəki bir çox jurnalist ergenekon, balyoz kimi müxtəlif iddialar və 2016-cı ildə baş vermiş çevriliş cəhdindən sonra aparılan təmizlik çərçivəsində "terrorizm" və "dövlət əleyhinə fəaliyyət" ittihamları ilə həbs olunmuşdur.[132][133] Jurnalistlərə qarşı "türkçülüyü alçaltmaq" və "məhkəmə sisteminə təsir göstərmək" ittihamları ilə müxtəlif iddialar irəli sürülmüş və hökumətin mətbuatda özünütənzərəni gizlətdiyi iddia edilmişdir.[134][135][136][137] 2013-ci ildə Jurnalistləri Qoruma Komitəsi, Türkiyədə 211 jurnalistin həbs olunduğunu hesabat edərək ölkənin bu rəqəmlə ən çox jurnalist həbs edən ölkə sıralamasında İran, Eritreya və Çini keçərək üst hissələrə yerləşdirdiyini bildirmişdir.[125][126] Digər tərəfdən Freemuse, doqquz musiqiçinin əsərlərinə görə həbs olunduğunu və musiqiçilərin həbsi baxımından ölkənin Rusiya və Çindən sonra üçüncü sırada olduğunu müəyyən etmişdir.[138][139][140] Köhnə ABŞ Dövlət Departamenti spikeri Filip Krouley, "Türkiyədə jurnalistlərə qarşı təhdid ehtiva edən meyllər haqqında böyük narahatlıqlarının olduğunu" bildirmişdir.[141][142][143] Türkiyə, Freedom House tərəfindən "Qismən azad" sinfində qiymətləndirilmişdir.[144][145] 2016-cı ilin iyununda Avropa Şurası Parlament Assambleyasının, "Türkiyədə Demokratik İdarələrin fəaliyyəti" layihəsi çərçivəsində ölkədə araşdırmalar aparılmış və bir çox demokratik təşkilatların fəaliyyəti barədə ciddi şübhələr olduğunu irəli sürmüşdür.[146][147][148]

Hüquq

border=none Əsas məqalə: Türkiyə məhkəmə sistemi
Ankarada ali məhkəmə binası

Türkiyə hüquq sisteminin böyük bir hissəsi Avropadan əsinlənmişdir. Öhdəliklər Məcəlləsi və Türkiyə Mülki Məcəlləsi, İsveçrə hüquq sisteminin türk mədəniyyətinə uyğunlaşdırılması ilə hazırlanmışdır. İnzibati Hüquq qaydaları Fransadakı eyniadlı sistemə, Cinayət Məcəlləsi isə İtaliya məhkəmə sisteminə əsaslanmışdır.[149] Türkiyədə güclər ayrılığı prinsipi mənimsənilmişdir. Bu prinsipə uyğun olaraq məhkəmə sistemindən yalnız Türk millətinə fəaliyyət göstərən müstəqil məhkəmələr istifadə edə bilər.[150][151] Məhkəmələrin müstəqilliyi və quruluşu, hakim və prokurorların səlahiyyət müddəti ərzində təhlükəsizliklərinin təmin edilməsi, hakim və prokurorların vəzifələri, hərbi məhkəmələr və quruluşu, yüksək məhkəmələrin səlahiyyət və vəzifələri Türkiyə Konstitusiyası tərəfindən müəyyən edilir.[152][153][154]

Türkiyədə məhkəmə salonu

Türkiyə Konstitusiyasının 142-ci maddəsinə görə məhkəmələrin quruluşu, vəzifə və səlahiyyətləri sadəcə dövlət tərəfindən idarə oluna bilər.[155][156] Bu və əlaqədar digər konstitusiya maddələri istiqamətində Türkiyədəki məhkəmə sistemi, mühakimə məhkəmələri, idarə məhkəmələri və hərbi məhkəmələr olmaqla üç əsas başlıq altında toplanır. Hər başlıqda yüksək səviyyəli məhkəmələr və yüksək hökmlər mövcuddur. Ölkədəki inzibati mübahisələrin həlli üçün Mübahisələr Məhkəməsi yaradılmışdır.[152][157] Türkiyədə hüquq-mühafizə qüvvələri Ümumi Təhlükəsizlik Müdirliyi və Ümumi Jandarma Komandirliyi kimi müxtəlif vahidlərə ayrılmışdır. Bütün bu qüvvələr Türkiyə Respublikası Prezidentinə və ya Daxili İşlər Nazirliyinə bağlı olaraq hərəkət edirlər. Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən 1 noyabr 2008-ci ildə açıqlanan hesabata görə, Türkiyə həbsxanalarında məhkumların sayı 100.000 nəfəri keçmiş və bu rəqəm 2000-ci ildəkinə nisbətən iki dəfə çox olmuşdur.[158][159][160][161]

Xarici əlaqələr

border=none Əsas məqalə: Türkiyə xarici siyasəti
1963-cü ildən bəri AİB-in ortaq üzvü olan və 1995-ci ildə AB Gömrük Birliyinə qatılan Türkiyə, 2005-ci ildə Avropa İttifaqına tam üzvlük müzakirələrinə başladı.

Türkiyə, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (1945), OECD (1961), İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (1969), ATƏT (1973), İƏT (1985), QDİƏT (1992), D-8 (1997) və G-20 (1999) kimi beynəlxalq təşkilatların qurucu üzvlərindən biridir.[162][163][164][165][166] 1951–1952, 1954–1955, 1961 və 2009–2010-cu illər arasında Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Təhlükəsizlik Şurasının müvəqqəti üzvü kimi xidmət etmişdir.[167][168][169][170][171][172] Ənənəvi qərb istiqamətlənməsinə uyğun olaraq, Avropa ilə münasibətlər həmişə Türkiyə xarici siyasətinin mərkəzi olmuşdur. 1949-cu ildə Avropa Şurasının üzvü olan ölkə 1963-cü ildə Avropa İqtisadi Birliyi ilə tərəfdaşlıq əlaqələri qurmuşdur. Uzun illər davam edən siyasi danışıqlardan sonra Türkiyə 1987-ci ildə EEC-ə tam üzv olmaq üçün müraciət etmiş, 1992-ci ildə Qərbi Avropa Birliyinin ortaq üzvü olmuş, 1995-ci ildə Avropa Birliyi Gömrük İttifaqına qoşulmuş, 2005-ci ildə isə Avropa Birliyi ilə tam üzvlük danışıqlarına başlamışdır.[173][174][175] Türkiyənin Kipr problemində Avropa Birliyi üzvlərinin əksinə Şimali Kipr Türk Respublikasını dəstəkləməsi, Avropa Birliyi ilə əlaqələrini çətinləşdirir və ölkənin birliyə daxil olması üçün üzvlük məlumat prosesində əhəmiyyətli bir maneə olmağa davam edir. Bu gün, Avropa Birliyi üzvlüyü Türkiyə tərəfindən strateji bir hədəf və dövlət siyasəti olaraq qəbul edilir.[176]

Türkiyənin xarici əlaqələrinin bir digər təyin edici ünsürü Amerika Birləşmiş Ştatlarıdır.[177][178] Sovet İttifaqının meydana gətirdiyi ortaq təhdid səbəbiylə Türkiyə, 1952-ci ildə NATO-ya üzv olmuş və Soyuq müharibə ərzində Vaşinqton hökuməti ilə yaxın ikitərəfli əlaqələr qurmuşdur.[179] Türkiyə, Avropa Birliyi ilə siyasi danışıqlara başlaması kimi əhəmiyyətli mövzular da daxil olmaq üzrə Amerika Birləşmiş Ştatlarının siyasi, iqtisadi və diplomatik dəstəyindən faydalanmışdır. Soyuq müharibədən sonra Türkiyənin geostrateji əhəmiyyəti, Orta Şərq, Qafqaz və Balkan regionlarına yayılmağa başlamışdır.

Azərbaycan poçt markasında Heydər Əliyev və Süleyman Dəmirəl, 2013

1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Türkdilli dövlətlər müstəqillik əldə etdilər.[180] Türkiyə, Ön və Orta Asiyada yerləşən bu respublikalar ilə ikitərəfli əlaqələrini, aralarında olan dərin mədəni və dil əlaqələri səbəbiylə irəlilətmək səyi içərisinə girmişdir.[181][182] Xüsusilə Azərbaycan—Türkiyə əlaqələri, hər iki dövlət üçün də olduqca əhəmiyyətlidir. Bakıdan Ceyhana qədər uzanan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri, Xəzər dənizindəki nefti qlobal bazara köçürməyi təmin edir və Türkiyənin xarici siyasətinin əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil edir. Azərbaycan və Ermənistan arasında davam edən Qarabağ müharibəsində Azərbaycanı dəstəkləyən Türkiyə, müharibənin başlanğıc illərindən bu yana Ermənistan ilə mövcud olan sərhəd qapılarını bağlı tutmuşdur.[183] Hal-hazırda, Ədalət və İnkişaf partiyasının hakimiyyəti dövrü, Türkiyəni Neo-Osmançılıq dövrü olaraq adlandırmış və ölkənin siyasi gücü, strateji mövqeyinə bağlı olaraq Yaxın Şərqdə daha da artmışdır. Bu siyasətlər Türkiyə ətrafındakı ərəb ölkələri ilə problemlər yaşamasına gətirib çıxarmışdır. Suriyada vətəndaş müharibəsindən sonra Suriya ilə, Məhəmməd Mürsinin devrilməsindən sonra isə Misir ilə Türkiyə əlaqələri pozulmuşdur.[184][185][186]

Türkiyə, 1950-ci ildən bu yana Birləşmiş Millətlər və NATO bünyəsi daxilində beynəlxalq sahədə müxtəlif güclərin qorunmasına köməkçi olmuşdur.[187][188] Somali və keçmiş Yuqoslaviyada sülh mühitinin qorunub saxlanmasına dəstək vermiş, Birinci Körfəz müharibəsində koalisiya qüvvələrini dəstəkləmişdir.[189] Bundan əlavə, mövcudluğu mübahisəli olsa da, Şimali Kipr Türk Respublikasının ərazisində 36 min ehtiyat əsgərə sahibdir.[190][191][192] ABŞ-ın Əfqanıstandakı sabitlik gücü 2001-ci ildən bəri BMT rəsmisi və NATO rəhbərliyi altında Beynəlxalq Təhlükəsizliyə Yardım Qüvvələrinin bir hissəsidir.[193][194] 2003-cü ildən bəri Türkiyə, Avropa korpusuna əsgər personalı təmin edir və Avropa İttifaqının müharibə qruplarında iştirak edir.[195][196][197]

Ordu

border=none Əsas məqalə: Türkiyə Silahlı Qüvvələri

Türkiyə Silahlı Qüvvələri, NATO üzvü ölkələr arasında ABŞ Silahlı Qüvvələrindən sonra gələn ən böyük ikinci hərbi gücdür və 2011 NATO siyahıyaalmasına görə təxmini 495.000 aktiv hərbçiyə sahibdir.[198] Almaniya, Belçika, Niderland və İtaliya ilə birlikdə NATO-nun nüvə paylaşma siyasətinin bir hissəsi olan beş ölkədən biridir. İncirlik Hərbi Hava Bazasında 90 ədəd B61 nüvə bombasına sahibdir və bunların da 40-ı Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri tərəfindən, nüvə qarşıdurması vəziyyətində NATO-dan təsdiq alınması şərti ilə istifadə edilə bilər.[198][199][200] Türkiyə Silahlı Qüvvələri üç hissədən ibarətdir: Quru Qoşunları, Hərbi Dəniz Qüvvələri və Hərbi Hava Qüvvələri.[198][201] Daxili təhlükəsizlik və hərbi funksiyaları təmin edən Jandarma və Sahil Mühafizəsi, sülh dövründə Daxili İşlər Nazirliyinə, müharibə dövründə isə Quru və Dəniz hərbi qüvvələrinə bağlıdır.[202] Türkiyə Silahlı Qüvvələrinə əmr və rəhbərlik edən ən yüksək səviyyəli quruluş olan Baş Qərargah rəisi prezident tərəfindən təyin edilir və baş nazir qarşısında cavabdehdir.[203] Nazirlər Şurası, milli təhlükəsizlik və ölkənin müdafiəsi üçün lazımi silahlı qüvvələrin hazırlanması üçün parlament qarşısında cavabdehdir. Lakin müharibə elan etmə, xarici ölkələrə əsgər göndərilməsi və ya xarici ölkə əsgərlərinin Türkiyəyə gətirilməsinə icazə vermə səlahiyyətləri yalnız məclisə aiddir.[198][204][205] Sağlamlıq problemi olmayan hər bir Türkiyə vətəndaşı üçün təhsili və iş yerindən asılı olaraq üç həftədən bir ilədək müddətli hərbi xidmət keçməsi məcburidir. Türkiyədə vicdani rədd tətbiqi yoxdur və əsgərlik yerinə digər alternativ təqdim edilmir. Türk Silahlı Qüvvələrinin Albaniyada, İraqda, Qətərdə, və Somalidə xarici hərbi bazaları var.[206][207][208][209]

Forbes jurnalının verdiyi məlumata görə, 2016 Qlobal Sülh İndeksi, Türkiyə, əsasən, "qonşuları ilə münasibətləri getdikcə gərginləşdiyinə görə" dünyanın 163 ölkə arasında 145-ci yeri tutmuşdur.[210]

İnzibati bölgü

border=none Əsas məqalə: Türkiyənin inzibati bölgüsü
Həmçinin bax: Türkiyə regionları, Türkiyə ilçələri, və NUTS Türkiyədə

Türkiyə, inzibati baxımdan unitar bir quruluşa malikdir və bu vəziyyət Türk ictimai rəhbərliyinə şəkil verən ən əhəmiyyətli faktorlardandır.[211][212] Dövlətin əsas işləməsindəki üç güc olan qanunvericilik, icra və məhkəmə nəzərə alınaraq, yerli rəhbərliklərin hər hansı bir gücü yoxdur. İl və digər vahidlərin rəhbərliyi mərkəzi hökumətdən sonra gəlir.[213][214][215] Yerli hakimiyyət orqanları yalnız hakimiyyətdə olduğu vilayətlərdə xidmət etmək üçün yaradılmışdır.[216][217] Vilayətlərin başında qubernatorlar, ilçələrin başında isə bələdiyyə başçıları idarəçi olaraq vəzifəlidir. Bələdiyyə başçıları və quberniyayalar isə, mərkəzi hökumət tərəfindən təyin olunan digər yüksək vəzifəli şəxslərdən asılıdır.[218][219][220]

Türkiyənin paytaxtı Ankaradır. Ölkənin ən böyük inzibati vahidləri ildir və 81 ildən ibarətdir.[221][222] Bu illər ilçələrə bölünmüş, cəmi 923 ilçədən ibarətdir.[223] Həmçinin ölkə coğrafi, demoqrafik və iqtisadi şərtlər göz önünə alınaraq 7 coğrafi region və 21 alt regiona ayrılmışdır, lakin bu bölgələr hər hansı bir inzibati quruluşu təmsil etmir.[224]

Türkiyə (Türkiyə)
Türkiyənin inzibati bölgüsü

Coğrafiya

border=none Əsas məqalə: Türkiyə coğrafiyası
Türkiyənin topoqrafik xəritəsi

Türkiyə, torpağı iki qitədə yerləşən Avrasiya ölkəsidir.[225][226] Ərazisinin 97%-i Asiyada yerləşir və bu hissə Anadolu adlanır. Qalan 3% hissə isə Avropa qitəsində yerləşir və Şərqi Frakiya adlanır. Mərmərə dənizi, Dardanel və Bosfor Anadolu və Şərqi Frakiyanı bir-birindən ayırır.[227][228] Türkiyə xəritəsi kobud düzbucaqlı formasını xatırladır, 1.600 kilometr uzunluğunda və 800 km genişliyindədir. 36°, 42° şimal paralelləri və 26°, 45° şərq meridianları arasında yerləşir.[229] Göllər ilə birlikdə 783.562 km² ərazini əhatə edir. 755,688 km² Asiya ərazisi, qalan 23.764 km² isə Avropa ərazisini təşkil edir.[230] Bu rəqəmlərlə sahəsinə görə dünyanın 37-ci ən böyük ölkəsidir.

İstanbul və Bosfor

Üç tərəfdən də dənizlə: qərbdən Egey dənizi, şimalda Qara dəniz və cənubda Aralıq dənizi, şimal-qərbdən isə Mərmərə dənizi ilə əhatə olunmuşdur.[231] Türkiyənin Avropadakı hissəsi olan Şərqi Frakiya Yunanıstan və Bolqarıstan ilə, Asiya hissəsi adlanan Anadolu isə Suriya, İraq, İran, Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan ilə həmsərhəddir. Anadolu dar sahil düzənliyi ilə əhatə olunmuş yüksək mərkəzli platformadır. Şimalda Koroğlu və Şimali Anadolu dağları, cənubda Tavr dağları ilə əhatə olunmuşdur. Türkiyənin şərqinə getdikcə yüksəklik artır və bura Fərat, Dəclə, Araz kimi müxtəlif çayların qaynağıdır. 5,137 metr yüksəkliyindəki Türkiyənin ən yüksək dağı olan Ağrı dağı və ən böyük gölü olan Van gölü də Şərqi Anadoluda yer alır.[232]

Türkiyə, Aralıq dənizi, Şərqi Anadolu, Egey, Cənub-şərqi Anadolu, Mərkəzi Anadolu, Qara dəniz və Mərmərə olmaq üzərə 7 coğrafi regiona bölünmüşdür. Dar bir arx kimi görünən Qara dəniz regionu, Şimali Anadolu boyunca nizamsız olaraq uzanır və ölkənin ümumi ərazisinin altıda birini təşkil edir.[233] Şərqə doğru irəlilənilən zaman düzənlik sahələrin artmasına paralel olaraq hündürlüyün artdığı da görülür.[234] Türkiyə yer formalarının müxtəlifliyi, minlərlə ildir bölgənin ərazisini şəkilləndirən yerin hərəkətliliyinin bir nəticəsidir. Üzərində sönmüş vulkanlar var və zəlzələlər hələ də tez-tez baş verir.[235] Dardanel və Bosfor, ölkədəki qırılma xətlərinin əsas enerji mənbəyidir. Ölkənin şimalında və şərqində zəlzələlərə səbəb olan böyük qırılma xətləri var. 1999-cu ildə Şimali Anadolu qırılma xəttində meydana gələn böyük Mərmərə zəlzələsi minlərlə insanın ölümünə səbəb olmuşdur.[236][237]

Biomüxtəliflilik

border=none Əsas məqalələr: Türkiyə florası və Türkiyə faunası
Həmçinin bax: Türkiyədə ətraf-mühit problemləri
Uludağdan Bursanın görünüşü

Türkiyənin qeyri-adi ekosistemi və yaşayış müxtəlifliyi, ölkədə əhəmiyyətli bir növ müxtəlifliyinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Anadolu torpaqları, əkinçilik üçün istifadə edilməyə başladığı illərdən etibarən bir çox bitkinin vətəni olmuşdur və hal-hazırda bu bitkilər Türkiyədə yaşayan insanlar tərəfindən istifadə edilməkdədir.[238][239] Türkiyə fauna müxtəlifliyi, flora müxtəlifliyindən belə daha çoxdur. Ümumilikdə bütün Avropa ölkələrində heyvan növlərinin sayının 60.000 olmasına baxmayaraq, bu rəqəm Türkiyədə 80.000-dən çoxdur.[240][241]

Şimali Anadolu qozası və yarpaq tökən qarışıq meşələri, Türkiyənin şimalındakı Şimali Anadolu dağlarının böyük bir hissəsini örtür və bir ekoloji bölgə meydana gətirir.[242] Bu dağların şərq ucunda Qafqaz qarışıq meşələri var. Bölgə həm də Avrasiya vəhşi təbiətinin vətənidir. Burada şahin, berqut, məzar qartalı, kiçik qartal, Qafqaz tetrası və stenolaz kimi quşu növləri də yaşayır. Şimali Anadolu dağları ilə Qara dəniz arasındakı dar sahil xəttində yer üzərində az miqdarda görülən mülayim-ekvatorial iqlim tipinə və euskin-kolşik yarpaq tökən meşələrə rast gəlinir.[243] Türkiyədə 40 milli park, 189 təbii park, 31 qoruq, 80 vəhşi heyvanların qorunma sahəsi və 109 təbii abidə mövcuddur. Olimpos Bəydağları Milli Parkı, Ağrı Dağı Milli Parkı, İynəada Subasar Meşələri Milli Parkı, Uludağ Milli Parkı Türkiyədəki ən çox ziyarət edilən milli parklardır.[244][245][246] Türkiyənin paytaxtı Ankara, eyniadlı Ankara pişiyi, Ankara dovşanı və Ankara keçisi kimi hayvanlarıyla məşhurdur.[247] Ölkənin digər milli simvollarından biri də Van pişiyidir və adını Şərqi Anadoludakı Van ilindən alır. Həmçinin, Türkiyəyə xas Anadolu çoban iti, kanqal, ağsaray malaqlısı və ağbaş kimi it növləri də vardır.[248][249][250]

İqlim

border=none Əsas məqalə: Türkiyə iqlimi
Köppen iqlim sinifləndirilməsinə əsasən Türkiyənin xəritəsi

Türkiyədə üç fərqli iqlim tipinə rast gəlinməkdədir. Ümumiyyətlə Egey dənizi və Aralıq dənizi sahillərində görülən Aralıq dənizi iqlimində yay isti və quru, qışı isti və yağışlıdır. Təbii bitki örtüyü makvisdir. Qara dəniz sahillərində görülən dəniz iqlim tipi hər fəsildə yağıntının müşahidə olunmasına təkan verir.[251] Təbii bitki örtüyü isə meşələrdir. Qara dəniz sahilləri, Türkiyənin il ərzində ən yüksək yağış alan tək bölgəsidir və Şərqi Qara dəniz bölməsi illik 2000–2500 millimetr yağıntı alır.[252] Egey dənizi ilə Qara dənizi birləşdirən Mərmərə dənizinin sahillərində keçid iqlim tiplərinə rast gəlinir. Dənizin cənubunda Aralıq dənizi, şimalda Qara dəniz və şimal-qərbdə isə kontinental iqlim müşahidə olunur. Qar yağışı demək olar ki, hər il Mərmərə və Qara dəniz regionlarıdna müşahidə olunsa da, qar yerdə sadəcə bir neçə gün qalır. Qara dəniz və Aralıq dənizindəki sahillərə paralel olaraq dağlar dənizlərdən gələn mülayim hava kütlələrinin daxili hissələrə çatmasına mane olur.[253]

Mərkəzi Anadolu, Şərqi Anadolu və Cənub-Şərqi Anadolu regionlarında, kontinental iqlimə rast gəlinir.[254] İllik və gündəlik temperatur fərqləri bu iqlimdə yüksəkdir. Yay ayları isti və quru, qış ayları isə soyuq və qarlı keçir. Şərq hissələrdə qış ayları olduqca sərtdir. Şərqi Anadoluda havanın temperaturu −30 °C və −40 °C qədər enə bilər və ildə ən az 120 gün qarlı keçir. Qərbdə qış temperaturu orta hesabla 1 °C olaraq müşahidə olunur. Yay ayları ölkə boyu isti və quru olsa da, ümumiyyətlə iyul və avqust ən quraq aylardır. May ayı isə ən çox yağıntının alındığı aydır və gün ərzində temperatur 30°C-dən yuxarı qalxa bilər.

Demoqrafiya

border=none Əsas məqalə: Türkiyə əhalisi
Həmçinin bax: Anadolu türkləri və Türkiyədəki etnik qruplar
Əhali siyahıyaalınması
İlƏh.±%
1927 13.649.945—    
1935 16.158.018+18.4%
1940 17.820.950+10.3%
1950 20.947.188+17.5%
1960 27.754.820+32.5%
1970 35.605.176+28.3%
1980 44.736.957+25.6%
1990 56.473.035+26.2%
2000 67.803.927+20.1%
2010 73.722.988+8.7%
2015 78.741.053+6.8%
2017 80.810.525+2.6%
2019 83.154.997+2.9%
Mənbə: Türkiyə Statistika Qurumu[255]

Ünvana əsaslanan əhali qeydiyyat sistemi nəticəsində əldə edilən məlumatlara görə 31 dekabr 2019 etibarilə Türkiyə əhalisi 83 milyon 154 min 997 nəfərdir. Bu rəqəm ilk rəsmi siyahıyaalma edildiyi zaman, 1927-ci ildə 13,6 milyon olmuşdur. 2017-ci ildə bu göstərici 2016-cı ilə nisbətən 995 min çox, ölkənin əhalisinin artım tempi isə 12,4‰ olmuşdur.[256] Əhalinin 92,5%-i il və ilçə mərkəzlərində yaşayır. Türkiyədə hər km² başına ortalama 105 adam düşür. Əhalinin 67,9%-i 15–64 yaş qruplarında, 23,6%-i 0–14 yaş qrupundadır. Əhalinin təqribən 8,5%-i 65 yaş və daha yuxarı yaş qrupunda yer alır.[257] Əhalinin ortalama yaşı 31.4-dür. Türkiyənin ən inkişaf etmiş və ən sıx şəhəri İstanbuldur. Bununla yanaşı, İstanbul Avropanın üçüncü, dünyanın isə ən böyük 34-cü şəhəri statusuna da malikdir.[258][259][260] Türkiyə Konstitusiyasının 66-cı maddəsi, "Türkiyə Respublikasına vətəndaşlıq əlaqəsi ilə bağlı olan" hər kəsi, bir "türk" olaraq adlandırır. Bu səbəblə, Türkiyədə hüquqi mənada türk sözü, bir etnik mənşəyi ifadə etməkdən çox ölkənin vətəndaşı olan hər kəsi ifadə edir. Ölkənin böyük əksəriyyətinin etnik mənşəyi türkdür.[261] CIA-ya əsasən ölkə əhalisindəki Türklərin nisbəti 70–75%, Kondaya əsasən 76% və konsensusa əsasən 77%-dir.[262] Əhalinin etnik yayılmasına aid bir çox məlumatların olmasına baxmayaraq, Türkiyə tərəfindən açıqlanan rəsmi əhali sayıları etnik mənşəyə aid rəqəmlər vermədiyi üçün rəsmi məlumatlar mövcud deyil. Aparılan siyahıyaalmalara görə Türkiyədə albanlar, azərbaycanlılar, ərəblər, bosniyalılar, çərkəzlər, qaraçılar, gürcülər, həmşinlilər, lazlar, pomaklar, suriyalılar və zazalar daxil olmaqla bir çox etnik qrup yaşasa da, ölkədə rəsmi olaraq tanınan azlıqlar yalnız ermənilər, yunanlar və yəhudilərdir. Lozanna müqaviləsi ilə 3 azlıq rəsmən tanınmışdır.[263]

Türkiyədə kürdlərin çoxluq təşkil etdiyi ərazilər

Türklərdən sonra ölkədə yaşayan ən böyük etnik qrup kürdlərdir. Kürdlərin əhalidə nisbəti CIA hesabatına görə 18%, Kondaya görə 15% və konsensusa görə 14% təşkil edir. Kürdlər ölkənin Türkiyə Kürdüstanı olaraq da bilinən şərq və cənub-şərq hissələrində cəmlənmişdir.[264][265][266] Kürd əhalisi Tuncəli, Bingöl, Muş, Ağrı, İğdır, Elazığ, Diyarbakır, Batman, Şırnak, Bitlis, Van, Mardin, Siirt və Hakkari illərində üstünlük təşkil edirlər.[267] Bundan əlavə, Şanlıurfada əhalinin 47%-ni, Qarsda isə əhalinin 20%-ni təşkil edir. İllərdir daxili miqrasiya ilə kürdlər ölkənin mərkəzində və qərbində yerləşən bütün böyük şəhərlərdə məskunlaşmışdır. Xüsusilə İstanbulda 3 milyona yaxın kürd yaşayır və bu, şəhəri dünyanın ən yüksək kürd əhalisi olan şəhərə çevirir. CIA məlumatlarına görə, türklər və kürdlərdən başqa digər azlıqların nisbəti 7–12%-dir.[268] Üç tanınmış azlıqdan başqa hər hansı bir azlıq üçün müəyyən hüquqlar mövcud deyil. "Azlıq" termini, Türkiyədə həssas bir mövzudur və həssas olmağa davam etməkdədir.[269] Azlıqları qanuni olaraq tanımasa da, dövlət rəsmi TRT kanalına azlıqların danışdığı müxtəlif dillərdə radio və televiziya proqramları hazırlamağa icazə verir. TRT Avaz, Türkiyədə Azərbaycan dilində faəliyyət göstərən dövlət kanallarından biridir.[262][270]

Türkiyə əhalisinin 2,5%-i immiqrantlardan ibarətdir.[271][272] 2015-ci ilin dekabr ayına olan məlumata görə, ölkə 2,5 milyon suriyalı qaçqına ev sahibliyi edir və Türkiyə dünyada ən böyük qaçqın əhalisinə məxsus ölkə statusuna malikdir.[273][274] Suriya Vətəndaş müharibəsindən qaçan bu qaçqınlar, Afət və Təcili Yardım Nazirliyi tərəfindən hazırlanan çadırlarda qonaq edilmiş, bir müddət sonra bir çoxu Türkiyə şəhərlərinə köç edərək normal həyatlarına davam etmişlər.[275][276] Türkiyənin rəsmi dili, eyni zamanda əhalinin 85%-in ana dili olan türkcədir. Əhalinin təxminən 12%-i kürd dilində ana dili kimi danışır. Ərəb və zaza dillərini ana dili kimi danışanların nisbəti 1%-dən çoxdur. Bununla yanaşı, Türkiyədə abaza, abxaz, çərkəz, qaraçı, laz, zaza dilləri təhlükə altındadır.[277][278][279][280]

 
Ən böyük şəhərlər (Türkiyə)
TÜİK-in 1 dekabr 2018-ci il məlumatlarına görə:[281]
Yer Ad Region Əha. Yer Ad Region Əha.
İstanbul
İstanbul
Ankara
Ankara 		1 İstanbul Mərmərə 14.657.434 11 Kocaeli Mərmərə 1.780.055 İzmir
İzmir
Bursa
Bursa
2 Ankara Mərkəzi Anadolu 5.270.575 12 Diyarbəkir Cənub-şərqi Anadolu 1.654.196
3 İzmir Egey 4.168.415 13 Hatay Aralıq dənizi 1.533.507
4 Bursa Mərmərə 2.842.547 14 Manisa Egey 1.380.366
5 Antalya Aralıq dənizi 2.288.456 15 Kayseri Mərkəzi Anadolu 1.341.056
6 Adana Aralıq dənizi 2.183.167 16 Samsun Qara dəniz 1.279.884
7 Konya Mərkəzi Anadolu 2.130.544 17 Balıkəsir Mərmərə 1.186.688
8 Qaziantəp Cənub-şərqi Anadolu 1.931.836 18 Qəhrəmanmaraş Aralıq dənizi 1.096.610
9 Şanlıurfa Cənub-şərqi Anadolu 1.892.320 19 Van Şərqi Anadolu 1.096.397
10 Mersin Aralıq dənizi 1.745.221 20 Aydın Egey 1.053.506


Səhiyyə

Həmçinin bax: Türkiyə xəstəxanalarının siyahısı
İstanbulda dövlət xəstəxanası

Türkiyədə səhiyyə xidmətlərinə Sağlamlıq Nazirliyi tərəfindən hazırlanan mərkəzi bir dövlət sistemi ilə nəzarət edilir.[282][283] 2003-cü ildə hökumət, səhiyyə xidmətlərinə ayrılan büdcə nisbətini artıran və əhalinin böyük bir hissəsini sağlam hala gətirməyi məqsəd qoyan geniş əhatəli bir səhiyyə islahatı proqramını təqdim etdi. Türkiyə Statistika Təşkilatı, 2012-ci ildə sadəcə səhiyyə xidmətləri sahəsinə 76.3 milyard TL xərcləndiyini açıqladı. Xidmət haqlarının 79,6%-i İctimai Təhlükəsizlik Təşkilatı tərəfindən, qalan 15,4% isə xəstələr tərəfindən ödənilmişdir.[284][285] 2013 rəqəmlərinə görə Türkiyədə 30.116 səhiyyə qurumu mövcuddur və həkim başına ortalama 573 xəstə düşür.[286] Hər 1000 nəfər əhaliyə isə 2,64 yataq düşür.[287]

Türkiyədə gözlənilən həyat müddəti kişilərdə 71.1 il, qadınlarda 75.2 il olmaqla birlikdə, ümumi əhali ortalamasının gözlənilən həyat müddəti 73.2 ildir. Ölkədə ölümlərə ən çox səbəb olan xəstəliklərdən ilk üçü dövran sistemi xəstəlikləri (39.8%), xərçəng (21.3%) və tənəffüs xəstəlikləridir (9.8%).[287][288][289][290][291][292]

Təhsil

border=none Əsas məqalə: Türkiyədə təhsil
Həmçinin bax: Türkiyə universitetlərinin siyahısı
Türkiyənin ən qədim universitetlərindən olan İstanbul Universiteti və Qalatasaray Universiteti

Türkiyədə məktəb təhsil pillələri Təhsil Nazirliyinin tabeliyindədir.[293] Dörd illik ibtidai məktəb, dörd illik orta məktəb və dörd illik lisey daxil olmaqla on iki illik təhsil məcburidir.[294] OECD hesabatlarına görə, ölkədə orta məktəbi bitirməmiş 25–34 yaş qrupundakı insanlar gəlirlərinin orta hesabla 80%-ni orta məktəbi bitirən eyni yaş qrupu həmkarlarından alırlar. Ölkənin əsas təhsil səviyyəsi digər OECD ölkələrindən aşağı səviyyədə keçirilir.[295] Türkiyə, Beynəlxalq Tələbə Qiymətləndirmə proqramı hesabatına görə 34-cü sırada yer alır. Yüksək keyfiyyətli liseylərə daxil olmaq, ölkə daxilində keçirilən tələbə yerləşdirmə imtahanlarının balından asılıdır, buna görə də ölkədə repititor yanına gedən şagirdlərin ortalama yaşı 10-a düşmüşdür.[296] Yetkin əhalinin 94,1%-i oxuma-yazma qabiliyyətlərinə malikdir. Türkiyədə kişi əhalinin savadlılıq səviyyəsi 97,9%, qadın əhalinin isə savadlılıq səviyyəsi 90,3% təşkil edir.[297][298]

2017-ci il hesabatına əsasən Türkiyədə özəl və dövlət olmaq üzərə 183 ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir.[299] Tələbələr bakalavr üçün — YGS, magistratura üçün — LYS imtahanları nəticəsində qazandıqları ballarla universitetlərdə təhsil almaq hüququ əldə edirlər.[300] 2007-ci ildə universitetə qəbul imtahanında 1.700.000 nəfər iştirak etsə də, 2008-ci ildə bu rəqəm 600.000-ə düşmüşdür.[301][302][303] Anadolu Universitetinin açıq təhsil fakültəsi istisna olmaqla, bütün universitet və onlara bağlı fakültələrə giriş, orta məktəb məzunlarının YGS-LYS nəticələrindən asılı olaraq formalaşır.[304] Times Higher Education World University Rankings hesabatına əsasən 2014-cü ildə dünyanın ən yaxşı universitetləri siyahısında ilk 200 yerdə Türkiyənin 4 universiteti iştirak etdi. Siyahıda Yaxın Şərq Texniki Universiteti 85-ci, Boğaziçi Universiteti 139-cu, İstanbul Texniki Universiteti 165-ci, Sabancı Universiteti 182-ci sırada yer aldı.[305][306]

Din

border=none Əsas məqalə: Türkiyədə din
Həmçinin bax: Türkiyədə islam, Türkiyədə xristianlıq, Türkiyədə yəhudilik, və Türkiyədə dünyəvilik

Türkiyə rəsmi dini olmayan dünyəvi dövlətdir.[307][308] Din və vicdan azadlığı ölkə konstitusiyası ilə təmin edilir.[309] Ancaq ölkədə müxtəlif İslam partiyalarının qurulması ilə dinin idarədəki rolu ilə bağlı müzakirələr başladı.[310][311][312] Ölkədəki dövlət qurumlarında və məktəblərdə uzun illərdir İslam siyasətinin simvolu sayıldığı üçün hicab taxmaq qadağan olmuşdur.[313][314][315] Lakin bu qadağa 2011-ci ildə universitetlərdə, 2013-cü ildə dövlət qurumlarında və 2014-cü ildə ümumtəhsil məktəblərində ləğv edildi.[316][317] İslam dini Türkiyədə dominant dindir və müxtəlif məlumatlara görə əhalinin 99,8%-i müsəlmandır.[318] Ancaq bu rəqəm hər mənbəyə görə dəyişir və adətən 96,4% olaraq göstərilir. Ortaq təriqət sünni məzhəblərindən olan hənəfilikdir. Ölkədəki ən yüksək dini orqan Dəyanət İşləri üzrə Nazirlikdir və hənəfi məzhəbinin qaydalarına görə dini islahatlar keçirir.[319][320][321][322] Həmçinin nazirlik, ölkədə fəaliyyət göstərən 80 mindən çox məscid və imam üçün məsuliyyət daşıyır.[323] Bundan əlavə, ölkədə şiəlik də yayğındır və alimlər şiələrin sayının 15–20 milyon arasında olduğunu söyləyirlər.[324][325] 2008-ci ildə köhnə Diyanət İşləri üzrə Dövlət Naziri və Diyanət İşləri Başçısı Mustafa Səid Yazıcıoğlunun Türkiyədə 7 milyon şiə olduğu təxmin edildiyi fikrini irəli sürmüşdür.[326] "Aksiyon" jurnalının məlumatlarına görə, ölkə əhalisinin 3 milyonu (4.2%) şiə on ikicilərdən ibarətdir.[327][328] Təsəvvüflə əlaqəli olanlar da var və əhalinin 2%-i heç bir təriqətlə əlaqəsi olmayan müsəlmanlardır.[329] 1914-cü ildə Türkiyənin qeyri-müsəlman əhali nisbəti 19% olmuşdur, 1927-ci ildə bu say 2,5%-ə enmişdir. Bu gün ölkədə yunan katoliklər də daxil olmaqla müxtəlif məzhəblərdən olan 120.000 xristian var və bu rəqəm Türkiyə əhalisinin 0,2%-dən daha azdır. Ölkədə açılmış kilsələrin sayı 236-dır.[330][331][332] İstanbul 4 əsrdən bəri Şərqi pravoslav kilsəsinin mərkəzi olmuşdur.[333][334]

Türkiyədə səfərad mənşəli 26.000 yəhudi yaşayır.[335] E.ə V əsrdən bəri Anadoluda yəhudi icmaları məskunlaşmağa başladıqdan sonra XV əsrin sonlarında İspaniyadan qovulmaqla Osmanlı İmperiyasında ispan və portuqal yəhudilərin məskunlaşmasına icazə verildi.[336] Beləliklə, Anadoluda yəhudi əhalisi artdı. XX əsrdə yəhudilərin ölkədən sürətlə miqrasiyaya baxmayaraq, bu gün də çox az yəhudi əhalisi Türkiyədə yaşayır.[337][338][339]

İqtisadiyyat

border=none Əsas məqalə: Türkiyə iqtisadiyyatı
Türkəyinin təsisçi üzvü olduğu G20 Antalya sammiti

Türkiyə, ÜDM (AQP) sıralamasında 13-cü, ÜDM (nominal) sıralamasında isə 17-ci sırada yer alır.[340][341] OECD və G-20 kimi əsas iqtisadi təşkilatların təsisçilərindən biridir.[342] 1995-ci ildə fəaliyyətə başlayan Avropa İttifaqı-Türkiyə Gömrük İttifaqı, ölkənin idxal və ixracının yüksək dərəcədə artmasına təsir göstərmişdir.[343] Avropa İttifaqı-Türkiyə Gömrük İttifaqı, ölkənin xarici ticarət siyasətinin ən əhəmiyyətli təşkilatlarından biridir. 2014-ci ildə Türkiyə ixracatı, əvvəlki ilə nisbətən 4% artım ilə 157,6 milyard dollara çatmışdır.[344][345] Ən çox məhsul ixrac olunan ölkələr Almaniya, İraq, İngiltərə, İtaliya və Fransa olmuşdur. Bununla birlikdə, eyni ildə 242,2 milyard dollarlıq idxal səbəbilə 84.5 milyard dollarlıq xarici ticarət kəsiri yaranmışdır. Bu göstərici bir il əvvəl 99,8 milyard dollar olmuşdur. 2014-cü ildə ən çox idxalat müvafiq olaraq Çin, Almaniya, Rusiya və ABŞ-dan olmuşdur.[346][347][348] Türkiyə nəhəng avtomobil sənayesinə sahibdir.[349]

Ölkədəki şirkətlərinin bir çoxunun qərargahının yerləşdiyi Levent, İstanbul

2013-cü ilin məlumatlarına görə, ən çox avtomobil istehsal edən ölkələr arasında ölkə 17-ci yerdədir.[350] Türkiyə 2014-cü ildə gəmi inşaatından 1,2 milyard dollar gəlir əldə etmişdir. Bu sahədə ölkənin ən böyük bazarları Malta, Norveç, İngiltərə və Marşall adalarındadır. 2012-ci ilin məlumatlarına görə, 87 aktiv türk gəmiqayırma zavodu fəaliyyət göstərir.[351] Tuzla, Yalova və İzmit gəmiqayırma sənayesinin əsas mərkəzləridir.[352] Beko və Vestel kimi məşhur türk markaları, Avropanın ən böyük məişət cihazları və elektronik məhsulları istehsal edən şirkətlərindən olmuş və bu sektorların inkişafı, yeni texnologiyaların təkmilləşdirilməsi üçün əhəmiyyətli investisiyalar qoymuşdur.[353][354][355]

Türkiyə iqtisadiyyatının digər vacib sahələri arasında bankçılıq, tikinti, məişət texnikası, elektronika, tekstil, neft emalı, neft-kimya məhsulları, qida, dağ-mədən, dəmir-polad və maşınqayırma yer alır.[356][357] 2013-cü il məlumatlarına görə Türkiyə ÜDM-sinin 8,9%-i kənd təsərrüfatı, 27,3%-i sənaye və 63,8%-i xidmət sahələri olmuşdur.[358][359] Bu göstəricilərə baxmayaraq, hələ də əhalinin dörddə biri kənd təsərrüfatında çalışır. 2012-ci il hesabatına görə, işləyən əhalinin yalnız 30%-i qadınlardan ibarətdir ki, bu da OECD üzvü ölkələr arasında ən aşağı göstərcidir. Türkiyədəki ən varlı təbəqənin gəliri, ən yoxsul təbəqənin gəlirindən 7.7 qat daha çoxdur. Əhalinin 15%-i yoxsulluq həddində yaşayır.[360][361][362]

İqtisadiyyat tarixi

border=none Əsas məqalə: Türkiyənin iqtisadi tarixi
Türkiyə Respublikasının ilk illərində Banklar küçəsi. 1892-ci ildə tamamlanan Osmanlı Mərkəzi Bankının qərargahı solda yerləşmişdir.

Birinci Dünya Müharibəsi və Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsindən sonra yaranan respublikanın ilk altmışıncı illəri — 1923–1983-cü illər arasında dövlət iqtisadiyyatı pis vəziyyətdə olmuşdur.[363][364] Özəl sektor, xarici ticarət, xarici valyuta axını və birbaşa xarici investisiyanın miqdarı kimi mövzularda müxtəlif məhdudiyyətlər qoyuldu və büdcə planları elan edildi. Ancaq 1983-cü ilə qədər baş nazir Turqut Özal özəl sektoru ön plana çəkən bir sıra islahatlara başladı.[365]

Anadol A1 və Anadol STC-16, Türkiyənin ilk avtomobillərindən olmuşdur.

Dövlət borcunun çox olması ilə yanaşı, keçirilən islahatlar sürətli iqtisadi inkişafa yol açdı, lakin 1994 və 1999-cu illərdə maliyyə böhranları səbəbiylə iqtisadiyyatda düşüşlər yaşandı.[366] 1981–2003-cü illər arasında ölkənin ÜDM-nin illik orta artımı 4% səviyyəsində müəyyən edilmişdir.[367] Maliyyə çatışmazlığı və geniş yayılmış korrupsiya ilə yanaşı, əlavə maliyyə islahatlarının olmaması, yüksək inflyasiya və zəif bank sektoru makroiqtisadi dəyişkənliyin artmasına səbəb oldu. 2001-ci il böhranından sonra dövrün maliyyə naziri Kamal Dərviş tərəfindən tərtib edilmiş islahatların nəticəsi olaraq inflyasiya hədsiz dərəcədə azalmış, investorlar tərəfindən xarici sərmayələr artmış, işsizlik nisbəti kəskin azalmışdır.[368][369]

Xarici ticarət üzərində dövlət nəzarətini azaldan Türkiyə tədricən iqtisadi tənzimləmə yolu ilə müxtəlif bazarlar açaraq, xalqa məxsus müxtəlif qurumları özəlləşdirməyə başladı. Dövlət borcunun ÜDM-ə nisbəti 2001-ci ildə tənəzzül səviyyəsindən aşağı düşsə də, 2010-cu ilin üçüncü yarısında 46%-ə yüksəldi.[370] 2002–2007-ci illər arasında illik ÜDM artım tempi orta hesabla 6,8% olaraq təyin olunmuşdur. Bu rəqəm Türkiyəni ən sürətli böyüyən iqtisadiyyatlardan birinə çevrildi.[371] Ancaq 2008-ci ildə böyümə 1% yavaşladı və 2009-cu ildə qlobal iqtisadi böhran 5% nisbətində iqtisadiyyatın tənəzzülünə təsir etdi. 2010-cu ildə ölkə iqtisadiyyatının təxminən 8% böyüdüyü hesabat edildi.[372][373]

2000-ci illərin əvvəllərində ölkədə yüksək inflyasiya nəzarət altına alındı və bu yeni bir valyutanın meydana çıxmasına səbəb oldu. Yeni türk lirəsi (YTL) 1 yanvar 2005-ci ildə qüvvəyə mindi.[374][375][376][377] 1 yanvar 2009-cu ildə yeni əskinas və sikkələrin tətbiqi ilə Yeni Türk Lirəsi, Türk Lirəsi ilə əvəz edildi. 2012-ci ildə ölkədə inflyasiya səviyyəsi 6,16%, işsizlik səviyyəsi isə 9,2% olaraq təyin olundu.[378][379][380][381]

İnfrastruktur

border=none Əsas məqalələr: Türkiyədə nəqliyyat, Türkiyədə telekommunikasiya, və Türkiyədə enerji
Skytrax tərəfindən beş il ardıcıl olaraq (2011–2015) Avropanın ən yaxşı hava yolu şirkəti seçilən, Türkiyənin bayraq daşıyıcısı olan Türk Hava Yollarına məxsus Boeing 767–300ER.

2013-cü ildə Türkiyədə 22 beynəlxalq hava limanı daxil olmaqla ümumilikdə 98 hava limanı mövcud olmuşdur.[382][383][384] Beynəlxalq Hava Limanı Təşkilatının verdiyi məlumatlara əsasən, İstanbul Atatürk Hava limanı, 2014-cü ilin yanvar-iyul ayları arasında 31.833.324 sərnişinə xidmət göstərərək dünyanın ən işlək 11-ci hava limanı olmuşdur.[385][386][387]

İstanbulun Avropa və Asiya hissələrini birləşdirən 15 İyul Şəhidlər, Fateh Sultan Mehmet və Yavuz Sultan Səlim körpüsü

İstanbulun üçüncü beynəlxalq — İstanbul Hava Limanı, 150 milyon sərnişinə xidmət etmək imkanına malik dünyanın ən böyük hava limanlarından biridir.[388] 1933-cü ildən bəri Türkiyənin bayraq daşıyıcısı olan Türk Hava Yolları, Skytrax tərəfindən 2011, 2012, 2013, 2014 və 2015-ci illərdə ardıcıl olaraq beş dəfə Avropanın ən yaxşı hava yolu şirkəti seçilmişdir.[382][383][389] Dünyanın 126 ölkəsində 435 istiqamət (51 yerli və 384 beynəlxalq) ilə Türk Hava Yolları 2016-cı ilə qədər xidmət etdiyi ölkələrin sayına görə dünyanın ən böyük hava yolları şirkəti seçilmişdir.[390][391]

2014-cü ildə ölkədə 65.623 kilometr uzunluğunda avtomobil yolu şəbəkəsi mövcud olmuşdur.[392] 2.133 kilometr elektrikləşdirilmiş və 457 kilometr yüksək sürətli dəmiryol xəttləri də daxil olmaqla dəmir yolu şəbəkəsinin ümumi uzunluğu 10.991 kilometr təşkil etmişdir.[393][394] Türkiyə Dövlət Dəmir Yolları 2003-cü ildən başlayaraq yüksək sürətli dəmiryol xətləri çəkməyə başlamışdır.[395] Ankara-Konya xətti 2011-ci ildə, Ankara-İstanbul xətti isə 2014-cü ildə istifadəyə verilmişdir. 2013-cü ildə Bosfor altında İstanbulun Avropa və Asiya hissələrini birləşdirən Marmaray tunel dəmir yolu xətti istifadəyə verilmişdir. 2016-cı ildə istifadəyə açılmış Avrasiya tuneli isə nəqliyyat vasitələri üçün yeraltı yol xətti təqdim edir. 1973-cü ildə Bosfor körpüsü, 1988-ci ildə Fateh Sultan Mehmet körpüsü və 2016-cı ildə istifadəyə açılmış Yavuz Sultan Səlim körpüsü Bosfor üzərindən İstanbulun Avropa və Asiya sahillərini birləşdirən üç asma körpüdür. 2016-cı ildə istifadəyə açılmış Osman Qazi körpüsü İzmit körfəzinin şimal və cənub sahillərini birləşdirir. Hazırda qurulan Çanaqqala körpüsü, Dardanelin Avropa və Asiya sahillərini birləşdirəcəkdir.[396] Bir çox təbii qaz boru kəməri ölkə ərazisindən keçir. Dünyanın ikinci ən uzun neft boru kəməri olan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri 10 may 2005-ci ildə istifadəyə açılmışdır.[397] Mavi axın, böyük trans-Qara dəniz qaz kəmərləri ilə Rusiyadan Türkiyəyə təbii qaz daşınır. İllik gücü 63 milyard kubmetr olan Türk axını boru kəməri, Nabukko qaz kəməri ilə Avropanın Rusiya enerjisindən asılılığını azaldarkən, Türkiyəyə Rusiya qazının Avropaya satılmasına imkan yaradır.[398]

Türkiyə Dövlət Dəmir Yollarına məxsus TCDD HT80000 sürət qatarı

42,3 milyon aktiv istifadəçisi olan Türkiyə interneti, Freedom House indeksində "Azad deyil" olaraq qiymətləndirilmişdir.[399] Türkiyə hökuməti Facebook, Twitter, YouTube və Vikipediya kimi böyük veb saytları daim mühasirəyə alır. Twitterin şəffaflıq hesabatına görə, Türkiyə sosial media senzurasında qlobal liderdir.[400][401][402][403][404] 2018-ci il hesabatına görə, Türkiyə ildə 1700 teravatt saat (TW/s) ilkin enerji istifadə edir.[405] Türkiyədəki kömür, istixana, fabrik tullantılarının dünya səviyyəsinin 1%-ni təşkil etməsi, ölkə enerji siyasətinə qalıq yanacaq idxalının azaldılmasını daxil etməyi məcbur hala gətirmişdir.[406] Türkiyədə bərpa olunan enerji mənbələri günü gündən artır. Hal-hazırda Aralıq dənizi sahilində Akkuyu Nüvə Elektrik Stansiyası tikilir. Türkiyə dünyada geotermal enerjinin birbaşa istifadəsinə görə beşinci yerdədir.[407]

Türkiyədə su təchizatı və kanalizasiya sistemi çətinliklərlə xarakterizə olunur. Son onillik ərzində demək olar ki əhalinin hamısı içməli suya sahibdir. Türkiyənin 16 böyük şəhərində avtonom kommunal xidmətlər yaradıldı, xərclərin bərpası artırıldı və bu da xidmət təminatının davamlılığına zəmin yaratdı.[408][409][410] 2004-cü ildə kanalizasiya vasitəsilə toplanan çirkab sularının 61%-i təmizləndi. Digər problemlərin həllərinə çirkab suların təmizlənməsini daha da artırmaq, suyun lazımsız istifadəsinin qarşısını almaq və kənd yerlərində adekvat sanitariya imkanlarını genişləndirmək aiddir. Sektorda Avropa standartlarına uyğun olmaq üçün tələb olunan sərmayənin, xüsusən çirkab suların təmizlənməsi, ildə 2 milyard avro səviyyəsində olduğu, mövcud investisiya səviyyəsindən iki qat çox olduğu təxmin edilir.[411]

Elm və texnologiya

border=none Əsas məqalə: Türkiyədə elm və texnologiya
Göktürk-1, Göktürk-2 və Göktürk-3, Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyinin Yerdəki müşahidə peykləridir.

TÜBİTAK, Türkiyədə elm və texnologiyanı inkişaf etdirən aparıcı agentlikdir. TÜBA, Türkiyədə elmi fəaliyyətini tanıtmaq üçün fəaliyyət göstərən özəl elm cəmiyyətidir.[412] TAEK isə Türkiyənin rəsmi nüvə enerji qurumudur. Qurumun məqsədi nüvə enerjisi sahəsində akademik tədqiqatlar aparmaq, dinc nüvə alətlərinin inkişafına təkan vermək və onları tətbiq etməkdir.[413][414]

Hərbi texnologiyalar sahəsində araşdırma və inkişaf üçün fəaliyyət göstərən Türkiyənin hökumət şirkətləri arasında Türk Aerokosmik Sənayesi, Aselsan, Havelsan, Roketsan, MKE və digərləri yer alır.[415] Türk Peyk Təşkilatı, İnteqrasiya və Test Mərkəzi, Milli Müdafiə Nazirliyinə məxsus və Türk Aerokosmik Sənayesi tərəfindən idarə olunan bir çox kosmik gəmi istehsalı üzərində araşdırmalar aparılır.[416][417][418] Türk Kosmik Sistemi, Türkiyənin peyk yollama qabiliyyətini inkişaf etdirən bir layihədir. Bu layihə kosmik limanların inşası, peyk vasitələrinin inkişafı, eləcə də uzaq yer stansiyalarının qurulması üçün məsuliyyət daşıyır. Türksat, Türkiyədəki yeganə rabitə peyk operatorudur və Türksat seriyalı peykləri idarə edir.[419][420][421] Göktürk-1, Göktürk-2 və Göktürk-3, Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyi tərəfindən idarə olunan kəşfiyyat üçün istifadə olunan Yer araşdırma peykləridir. BILSAT-1 və RASAT, TÜBİTAK Kosmik Texnologiyaları Araşdırma İnstitutu tərəfindən idarə olunan elmi Yer peykləridir.[422][423][424][425][426][427] 2015-ci ildə Şimali Karolina Universitetinin türkiyəli professoru Əziz Sancar, hüceyrələrin DNT-ni zədələməsinin qarşısının alınması üçün aparılan araşdırmalara görə Tomas Lindahl və Pol Modriç ilə birlikdə Kimya üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Digər türk alimləri arasında Behçet xəstəliyini kəşf edən həkim Xülusi Bəhçət və Arf dəyişməzini təyin edən riyaziyyatçı Cahit Arf da yer alır.[428]

Turizm

border=none Əsas məqalə: Türkiyədə turizm

Türkiyədə turizm sektoru, XXI əsrdə demək olar ki hər il daha da inkişaf edir və iqtisadiyyatın vacib hissələrindən biridir. Türkiyə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, hazırda "Evim Türkiyə" adı altında Türk turizmini təbliğ edir.[429] Türkiyə, son illərdə ən çox xarici qonağı Almaniya və Rusiyadan qəbul etmişdir. Azərbaycan isə bu siyahıda 901,723 turist ilə 10-cu sırada yer almışdır. 2018-ci ildə Türkiyə beynəlxalq turist ziyarətlərinin sayına görə 45,8 milyon xarici turist ilə dünyada 6-cı yeri tutdu.[430]

Türkiyə, "İstanbulun tarixi əraziləri", "Kapadokiya qayalıqları", "Çatalhöyük", "Hattuşa: Hetin paytaxtı", "Troya" kimi 17 UNESCO ümumdünya irsinə sahibdir. Türkiyədə Dünyanın yeddi möcüzəsindən ikisi, dünyanın ən qədim dini məskunlaşma mərkəzi Göbəklitəpə və bir çox digər irslərə rast gəlmək mümkündür.[431][432][433][434]

Turizmin ən yüksək inkişaf etmiş bölməsi sahil turizmidir. Sahil turizminə dəniz, çimərlik, günəş, biomüxtəliflik və dəniz məhsulları daxildir.[435] Çimərliklərdə və otellərdə su idman növləri, gəmi gəzintiləri, tibbi xidmətlər və restoranlar təşkil edilir.[436][437] Avropa turistlərinin 63%-i dəniz sahillərinə daha çox üstünlük verir. Türkiyənin cənub və qərb əraziləri — Aralıq dənizi və Egey sahilləri turistlər tərəfindən xidmət və keyfiyyətinə görə ən çox seçilən turistik məkanlardan biridir. İkinci sırada isə Türkiyənin şimal əraziləri — Qara dəniz və Mərmərə dənizinin sahilləri yer alır.[438][439][440] Qara dəniz sahillərinin iqlimi sahilyanı turizmin inkişafı üçün uyğun deyil. Qara dəniz sahilyanı ərazilər üçün turizmin qarşısını, yay yağışları səbəbilə nisbi rütubətin 70%-dən çox olması, alır.[441][442][443] Aralıq dənizi iqliminin üstünlük təşkil etdiyi Egey və Aralıq dənizi sahillərində, rütubət 70%-dən aşağıdır. Egey və Aralıq dənizi sahillərində hava istiliyi səbəbindən dəniz suları ideal istilikdə olur. Körfəzlərin ölkənin böyük bir hissəsini əhatə etməsi sahil turizminin inkişafına öz töhfəsini verir. Körfəz sahillərində böyük otellər və kurort məskənləri inşa edilmişdir.[444][445]

Sahil turizminin mühüm meyarlarından biri də mavi bayraq göstəricisidir. 2014-cü ildə Türkiyə dünyada ən çox mavi bayraq çimərliyinə sahib 3-cü ölkə olmuşdur. 2015-ci ildə siyahıda 2-ci sıraya yüksəlmişdir. İspaniya 578 çimərlik ilə 1-ci, Türkiyə 436 çimərlik ilə 2-ci, Yunanıstan isə 395 mavi bayraqlı çimərlik ilə 3-cü sırada yer almışdır.

Mədəniyyət

border=none Əsas məqalə: Türk mədəniyyəti
Vaşinqtonda türk mədəniyyəti festivalı

Türkiyə, Oğuz, Anadolu, Osmanlı və Qərb mədəniyyətləri ilə qarşılıqlı əlaqədə mövcud olan zəngin mədəniyyətə sahibdir.[446] Səlcuqlu və Osmanlı dövründə yaranmış adət və davranış nümunələri də qorunub saxlanılmaqdadır. Nənə və babaların adları adətən nəvələrə verilir.[447][448][449] Bir çox bölgədə hər adın bir mənası var.[450] Gündəlik həyatda milli təqvim istifadə olunur. Ancaq mədəni həyat İslamın sivilizasiyası ilə bir-birinə qarışdığından, hicri təqvim adları daim qorunub saxlanılır. Rəcəb, Şaban, Ramazan ən çox qoyulan dini adlardır.[451][452][453][454] Türklər çadır qəsəbələrindən şəhərlərə, taxta evlərdən mənzillərə, kəndlərdən şəhərlərə köçmüşdür.[455] Qərb geyimləri geniş yayılsa da, köhnə geyim mədəniyyəti hələ də davam edir.[456][457][458][459] Qida mədəniyyəti ətdən ibarətdir və bitki, süd, çörək, bal, balıq, yumurta və qatıq əsas qidalardır. Toxuculuq, dülgərlik, dərzilik ən çox görülən sənətlərdir. Çarşılardan marketə, bazarlardan supermarketə qədər gündəlik alış-veriş mədəniyyəti daim inkişaf edir. Ən müasir nəqliyyat vasitələri quru, hava, dəniz və dəmir yolları vasitələridir. Şəhərlərarası inkişaf etmiş avtomobil yolları və dəmir yolları mövcuddur.[460][461]

Təsviri incəsənət

Həmçinin bax: Osmanlı miniatürü, İznik saxsısı, və Türk xalçası
Pera muzeyində saxlanılan Osman Hamdi Bəyin "İki musiqiçi qız" və "Tısbağa tərbiyəçisi" rəsm əsəri

Türk rəssamlığı, qərb mədəniyyətindən ilham alaraq XIX əsrin ortalarından başlayaraq fəal inkişaf etmişdir. İlk rəssamlıq dərsləri 1793-cü ildə İstanbul Texniki Universitetində keçirilirdi.[462] XIX əsrin sonlarında, Osman Hamdi Bəy türk rəssamlığına ilk portreti gətirən şəxslərdən olmuşdur. Müasir tendensiyalar arasında impressionizm cərəyanından ən çox təsirlənən rəssamlardan biri də Xəlil Paşa olmuşdur.[463] 1926-cı ildə Avropaya göndərilən gənc türk rəssamlar, Avropada hələ də çox təsirli olan fovizm, kubizm və ekspressionizm kimi müasir cərəyanlardan ilhamlanaraq geri döndülər.[464][465][466] Abidin Dino, Camal Tollu, Fikrət Mualla, Fahrelnisə Zeyid, Bedri Rahmi Eyüboğlu və Burhan Doğançayın rəhbərlik etdiyi "D qrupu" türk rəssamlığında yeni cərəyanların yaranmasına təkan vermişdir.[467][468][469] Türk rəssamlığında digər vacib cərəyanlar 1930-cu illərin sonlarında "Yenilər qrupu", 1940-cı illərdə "Onlar qrupu", 1950-ci illərdə "Yeni Dal qrupu" və 1960-cı illərin "Qara qələm qrupları" olmuşdur.[470][471][472][473]

Xalçaçılıq İslam dini yayılmamışdan əvvəl də ənənəvi bir sənət olmuşdur.[474][475][476] Uzun illər boyunca davam edən toxunulmuş xalçaçılıq sənətkarlığı müxtəlif mədəni ənənələri özündə cəmləşdirmişdir. Türk xalçalarında Bizans üslublarının izləri aşkar edilmişdir. Orta Asiyadan köç edən türk xalqları, Qafqaz və kürd tayfaları Anadoluya köçərkən öz xalçaçılıq mədəniyyətlərinin Anadolu mədəniyyətləri ilə qarışmasına səbəb olmuşdur.[477] Daha sonradan, İslam dinin yayılması və İslam sənətinin inkişafı türk xalça dizaynına da təsir etmişdir. Türk dilində ebru adlandırılan türk kağız sənətinin ən qədim nümunəsinin şair Arifinin "Halnamə" əsərinə aid olduğu bildirilir.[478][479][480][481]

Ədəbiyyat və tamaşa

border=none Əsas məqalələr: Türk ədəbiyyatı və Türk teatrı
Namiq Kamalın əsərləri Atatürk və digər dövlət xadimlərinin fəaliyyətlərinə dərin təsir göstərmişdir.

Türk ədəbiyyatı türk mədəniyyəti ilə qarşılıqlı əlaqədə formalaşmışdır. İslam və Avropa mədəniyyətlərinin qarşılıqlı əlaqəsi, türk ədəbiyyatına böyük miqdarda təsir etmişdir.[482] Türk ədəbiyyatının Osmanlı dövrünə aid bir çox əsərləri fars və ərəb ədəbiyyatından təsirlənmişdir. Tənzimat islahatları, əvvəllər məlum olmayan qərb janrlarını, ilk növbədə roman və sərbəst şeirlərin yayılmasına səbəb oldu.[483]

Tənzimat dövründəki yazıçıların çoxu eyni janrlarda əsərlər yazmışdır. Şair Namiq Kamal 1876-cı ildə yazılmış "İntibah" romanını, İbrahim Şinasi isə 1860-cı ildə ilk müasir türk pyesi olan "Şairin evliliyi" əsərini yazmışdır.[484][485] Müasir türk ədəbiyyatının köklərinin əsası 1896–1923-cü illər arasında qoyulmuşdur. Türk ədəbiyyatı tarixində 3 mühüm cərəyan: Ədəbiyyat-i Cadidə, Fəcr-i Ati, və Milliy Ədəbiyyat olmuşdur. XX əsr türk poeziyasında ilk radikal addım sərbəst şeir tərzini təqdim edən Nazim Hikmət tərəfindən atılmışdır. Türk poeziyasında başqa bir inqilab 1941-ci ildə Orxan Vəli, Oktay Rüfət və Melih Cevdətin başçılıq etdiyi Garip hərəkatı ilə baş tutmuşdur.[486]

Türk teatrının mənşəyi qədim bütpərəst rituallara və şifahi əfsanələrə əsaslanır.[487][488] Min illər əvvəl Anadolu sakinlərinin mərasimləri zaman nümayiş edilən rəqslər, musiqi və mahnılar ilk şouların yaranmasına təkan verən elementlərdir.[489] Zamanla qədim rituallar, miflər, əfsanələr və hekayələr teatr şoularına çevrildi. XI əsrdən başlayaraq Səlcuqlu türklərinin ənənələri yerli Anadolu xalqlarının ənənələri ilə qarışdı və müxtəlif mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi yeni pyeslərin yaranmasına yol açdı.

Türk teatrının görkəmli oyunçuları, rejissorları və dramaturqları arasında Muhsin Ərtuğrul, Haldun Taner, Əziz Nesin, Gülriz Sururi, Yıldız Kenter, Müşfik Kenter, Haldun Dormen, Sadri Alışık, Çolpan İlhan, Münir Özkul, Adilə Naşit, Ərol Günaydın, Qəzənfər Özcan, Nicat Uyğur, Gənco Ərkal, Mətin Sərəzli, Nevra Sərəzli, Levent Kırca, Zeki Alasya, Mətin Ağpınar, Müjdat Gәzәn, Fərhan Şənsoy və digərləri aiddir.[490][491][492]

Musiqi və rəqs

border=none Əsas məqalələr: Türk rəqsləri və Türkiyə musiqisi
Həmçinin bax: Osmanlı musiqisi və Türkiyə xalq musiqisi
Sərtab Ərənər və Dəmir Dəmirkan

Türk musiqisi əsasən türk ünsürlərindən ibarətdir.[493] Orta Asiya xalq musiqisi, Ərəb musiqisi, Yunan musiqisi, Osmanlı musiqisi, Fars musiqisi və Balkan musiqisinin qismən təsiri olmuşdur. Müasir türk musiqilərində isə adətən Avropa və Amerika pop musiqisinin elementlərinə rast gəlinir.[494][495] Türkiyədəki ənənəvi musiqinin kökləri XI əsrdə Səlcuqlu türklərinin Anadolu və İrana köç etməsinə qədər uzanır. Müasir pop türk musiqisinin böyük hissəsi 1930-cu illərin əvvəllərində, türk bəstəkarları qərbləşməyə səy göstərərkən yaranmışdır.[496]

Türkiyənin müxtəlif bölgələrindən gələn mühacirlərin Türkiyə torpaqlarında məskunlaşması ilə musiqi janrları və musiqi alətlərinin müxtəlifliyi genişləndi.[497][498][499] Mühacirlərin musiqi mədəniyyətlərinə əsaslanaraq Türkiyədə yunan, erməni, alban, polyak, azərbaycanlı və yəhudi icmalarının etnik üslublarında yayımlanan pop musiqiləri yayılmağa başladı. Türkiyənin bir çox şəhər və qəsəbələrində bir sıra regional musiqi üslubunda musiqi yazan yerli musiqi səhnələri yaranmağa başladı.[500] Buna baxmayaraq, qərb pop musiqisi 1970–1980-ci illərin sonlarında öz populyarlığını arabesk musiqiyə buraxdı. Lakin, qərb pop musiqisi 1990-cı illərin əvvəllərində yenidən məşhurlaşmağa başladı.[501][502][503][504] Sezən Aksunun dəstəyi ölkədə pop musiqisinin populyarlığının artması, Tarkan və Sərtab Ərənər kimi bir sıra beynəlxalq miqyasda tanınan türk ulduzlarının meydana çıxmasına səbəb oldu.[505] 1990-cı illərin sonu, pop və arabesk janrlarından fərqli olaraq, türk alternativ rok musiqisi, elektron musiqi, hip-hop, rap və rəqs musiqiləri də yaranmış və qısa zamanda ölkədə məşhurluq qazanmışdır.[506][507]

Türkiyə ərazisində şənliklərdə, məclislərdə, toylarda türk xalq rəqsləri geniş yayılmışdır. Türkiyədə müxtəlif formalarda ifa olunan bir çox müxtəlif xalq rəqsləri var və onlar hər bölgənin mədəni quruluşunu əks etdirir. Ərzurumda "Bar", şərq və cənub-şərqdə "Halay", Frakiyada "Hora", Qara dənizdə "Horon", Konya və ətraf ərazilərdə "Qaşıq oyunları", Qars və Ardahanda "Ləzginka" məlum nümunələrdir.[508][509][510][511]

Memarlıq

border=none Əsas məqalə: Türk memarlığı
Həmçinin bax: Bizans memarlığı, Səlcuq memarlığı, və Osmanlı memarlığı
1950-ci illərin memarlığı nümunəsi Ziraat Bank binası və Vəqflər oteli

1923-cü ildən bəri Türkiyə ərazisində memarlıq daim inkişaf etmişdir.[512][513] Mövcud memarlıq, müəyyən dövrlərdə respublika tarixində yaşanan ziddiyətlərdən formalaşmışdır. Bu ziddiyyətlərdən ən əhəmiyyətlisi, xüsusən respublikanın ilk dövrlərində ortaya çıxan şərq-qərb dilemmasıdır.[514] Bundan əlavə, milli-beynəlxalq, ənənəvi-modern, dini-dünyəvi və fərqli siyasi görüşlər kimi dilemmalar da memarlıq təcrübələrinin gedişatına təsir göstərmişdir.[515][516][517][518]

XVIII əsrdən bəri türk memarlığına Avropa üslubları təsir etmişdir. Bu təsirləri əsasən İstanbulun Dolmabağça, Çırağan, Fəriyyə, Bəylərbəyi, Küçüksu, İhlamur və Ulduz saraylarında görmək mümkündür.[519] Türkiyənin qurulduğu ilk illərdə memarlığın inkişafına dəstək verən burjuaziya olmamışdır. Bu səbəblə Osmanlı İmperiyası dövründə elitist məzmunu olan və yalnız saraya bağlı olan memarlar, memarlıqla məşğul ola bilərdi. Bu vəziyyət 1950-ci illərdən bəri dəyişməyə başlasa da, özəl sektorun, memarlığın inkişafı və üstünlük təşkil etməsi xeyli sonra baş vermişdir.[520][521][522]

Modern türk memarlığı nümunələri olan İstanbul Zorlu Center və İzmir Folkart Towers

Türk memarlığı, Osmanlı memarlığının ilk dövrü ilə olduqca oxşardır. 1920-ci illərdə ilk milli memarlıq hərəkatı ilə xüsusi inkişaf müşahidə olunmuşdur. 1930–1940-cı illərdə əsasən Almaniya, Avstriya və İsveçrədən bir çox memar dəvət edilmiş və yeni məscidlər, ictimai binalar tikilmişdir.[523] 1940-cı ildə başlayan II Dünya Müharibəsindən sonra xarici aləmdən təcrid olunmuş Türkiyədə memarlıq tənəzzülə uğramış və bu vəziyyət 1950-ci ilə, ikinci milli memarlıq hərəkatına qədər, təsirli olmuşdur. Bu dövr, Türkiyədə tək partiyalı hakimiyyət ilə paralel olaraq bitmişdir.[524]

1960-cı il dövlət çevrilişindən sonra Türkiyə inşaat sənayesinə və memarlıq sektoruna təsir edən müxtəlif növ siyasi və iqtisadi böhranlarla qarşılaşdı. Bu çətinliklərə baxmayaraq, memarlar hələ də xüsusi binaların memarlığı ilə məşğul olmuşdur. Rasionalizmi geridə qoyan türk memarları, binalarını daha müasir formada dizayn etməyə çalışdılar. Bu dövrün əhəmiyyətli işlərinə İstanbulda Vəqflər oteli, Ankarada Yaxın Şərq Texniki Universiteti kampusları, Türk Tarix Qurumu binası, Atatürk Mədəniyyət Mərkəzi daxildir.[525][526][527][528][529][530]

1980-ci ilin yanvar ayında baş nazir Süleyman Dəmirəl, Türkiyə iqtisadiyyatını ixracatlı böyüməyə istiqamətləndirmək üçün Turqut Özalın hazırladığı geniş məqsədyönlü islahat proqramını həyata keçirməyə başladı.[531][532] Bu islahatlar tikinti sənayesinə və memarlığa müsbət təsir göstərdi.[533] Prefabrikasiya və şəffaf fasad kimi yeni üsullar 1980-ci illərdə Türk memarlarına və podratçılarına təqdim edildi. Bundan əlavə, polad, alüminium, plastik və şüşə istehsalı artdı, bu da memarların kobud tikili formalarından azad olmasına imkan yaratdı.[534][535][536][537] 1980-ci illərdə memarlıq və tikinti sahəsində hökumət aparıcı rol oynayırdı.[538][539] Lakin iqtisadiyyatın liberallaşdırılması özəl sektorun aparıcı təsirə çevrilməsinə imkan yaratdı. Bu dövrün görkəmli memarlarına Bəhruz Çinici, Merih Qaraslan, Sevinc Hadi, Şandor Hadi, Ersən Gürsəl, Məhməd Çubuq, Doğan Təkəli, Sami Sisa, Əmrə Arolat, Murat Tabanlıoğlu, Melkan Tabanlıoğlu, Hüsrev Tayla, Doğan Hasol, Atilla Yücəl, Səma Soygeniş daxildir.[540][541][542][543][544]

Mətbəx

border=none Əsas məqalə: Türk mətbəxi
Dünyada ən geniş yayılmış türk mətbəxi nümayəndələrindən biri də dönərdir.

Türk mətbəxi əsasən Osmanlı mətbəxinin mirasıdır. Türk mətbəxi, Çin və Fransız mətbəxləri ilə birlikdə dünyanın ən zəngin mətbəxlərindən biridir.[545][546][547][548] Türk mətbəxi Mesopotamiya və Balkan mətbəxləri ilə əlaqəli olmuş, İstanbul Osmanlı Sarayı mətbəxi Türk mətbəxinin əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil etmişdir. Osmanlı Sarayı mətbəxində müxtəlif növ çorba, salat, ət yeməkləri və desert menyusu mövcud olmuşdur. Saray mətbəxi Bizans İmperiyasından Osmanlı İmperiyasınadək müxtəlif əsrlərin zövqü və təcrübəsi ilə yaradılan elit bir mətbəxdir. O dövrdə xalq mətbəxi sadə olmuşdur.[549][550][551][552] Bu gün Osmanlı Sarayı və xalq mətbxinin qarışığı olan bir Türk mətbəxi meydana gəldi. Həmçinin, Türk mətbəxi regionlara görə də fərqlənir. Qaradəniz mətbəxi, Cənub-qərb mətbəxi, Orta Asiya mətbəxi kimi bir çox region mətbəxləri özlərinə aid çoxsaylı və fərqli yeməklərə sahibdirlər.[553][554][555][556]

Şorbalar xüsusilə qış aylarında türk mətbəxinin əvəzedilməz parçası hesab olunur. Mərcimək şorbası, Ezogəlin şorbası və Tarhana şorbası ən çox istifadə edilən şorbalardır.[557][558] Ancaq Türk mətbəxindəki şorbalar bununla bitmir.[553][559] Ətlər, tərəvəzlər ve paxlakimilər şorbaların əsas inqredientləridir. Ət suyu, un, yoqurt və şəhriyə bu ərzaqları şorba halına gətirmək üçün istifadə edilir. İşgəmbə şorbasının alkoqol qəbulu zamanı yaranan baş ağrılarına yaxşı gəldiyi düşünülür. Bundan istifadə edən restoranlar adətən axşam saatlarında işgəmbə şorbasını servisinə başlayırlar.[560][561]

İdman

border=none Əsas məqalə: Türkiyədə idman
Həmçinin bax: Türkiyədə futbol
200 metrlik qaçış rekordçusu Azərbaycan əsilli Ramil Quliyev

Türkiyədə ən populyar idman növlərindən biri də futboldur.[562][563] Futbol liqalarda oynanılır və ən böyüyü Super Liqadır. Liqanın çempionu olmuş komandalardan üçü (Beşiktaş, Fənərbaxça, Qalatasaray) İstanbul komandası, ikisi (Trabzonspor, Bursaspor) Anadolu komandasıdır. Futbol klubları Türkiyə Futbol Federasiyasının tabeliyi altında qruplaşdırılmışdır.[564][565]

Türkiyə milli basketbol komandası, 2010 Dünya Basketbol Çempionatında gümüş medal qazanmışdır.

Avropada kubok qazanan ilk və tək Türkiyə futbol komandası olan Qalatasaray, 2000-ci ildə UEFA kuboku və UEFA Superkubokunun qalibi olmuşdur. Türkiyə milli futbol komandası, UEFA Avro 2000 çempionatında 6-cı, 2002 FİFA Dünya Kuboku, 2003 FİFA Konfederasiyalar Kuboku və UEFA Avro 2008 çempionatında 3-cü olmuşdur.[566][567]

Basketbol, Türkiyədə futboldan sonra ən populyar idman növlərindən biridir.[568] Basketbolun ən böyük liqası Basketbol Super Liqasıdır. Anadolu Efes, Qalatasaray, Fənərbaxça, Beşiktaş kimi komandalar Avroliqa və digər xüsusi turnirlərdə böyük uğurlar qazanmışdır.[569] Bundan əlavə, Anadolu Efes 1996-cı ildə Koraç kubokunu qazanmış və Avropa kubokunu qazanan ilk türk basketbol komandası olmuşdur. 2012-ci ildə FİBA Avroliqası kubokunu qazanan Beşiktaş BK, Avropa kubokunu qazanan ikinci Türkiyə komandası olmuşdur. Türkiyə milli basketbol komandası da bir çox beynəlxalq turnilərdə təqdirəlayiq yer tutmuşdur.[570]

2010 FİBA Dünya Çempionatı 28 avqust və 12 sentyabr tarixlərində Türkiyədə keçirilmişdir. Çempionat FİBA, Türkiyə Basketbol Federasiyası və İdman Təşkilat Komitəsi tərəfindən ortaq şəkildə təşkil edilmişdir.[571][572][573]

Ənənəvi bir türk idman növü olan güləşin ən əhəmiyyətli qolu olan Kırkpınar yağlı güləşidir.[574][575] Türklərin e.ə. IV əsrdən bəri güləş idman növünə xüsusi maraqları olduğu məlumdur.[576][577] Bahar aylarında təbiətin canlanması, evlilik mərasimləri və qələbə şənliklərində güləş yarışları keçirildi. 1996-cı ildə Ənənəvi İdman Federasiyası qurulmuş və yağ güləşi üçün əhəmiyyətli bir addım atılmışdır.[578][579][580][581]

Mediya

border=none Əsas məqalə: Türkiyə mediyası
Həmçinin bax: Türk kinosu
Cumhuriyet yazıçılarının həbsinə etiraz. Mətbuat azadlığı Türkiyədə mübahisəli bir mövzudur.

Yüzlərlə televiziya kanalı, minlərlə yerli radio stansiyası, onlarla qəzet, milli kino və genişzolaqlı İnternet istifadəçilərinin sürətli artımı, Türkiyədə inkişaf etmiş mediya sənayesini təşkil edir.[582] Televiziya izləyicilərinin əksəriyyəti TRT dövlət kanalları, Kanal D, Show TV, ATV və Star TV kimi əyləncə kanalları arasında paylanılır. Peyk antenası və kabel televiziyası vasitəsilə yayım Türkiyənin bütün ərazisini əhatə edir.[583] Radio və Televiziya Ali Şurası (RTÜK) telekanalların yayım məzmunlarına nəzarət edən hökumət orqanıdır. Dövriyyəsi ən populyar olan Posta, Hürriyət, Sözcü, Sabah və Habertürk qəzetləridir.[584][585][586][587]

İzmir şəhərində mətbuat azadlığına etiraz

Türk dram filmləri getdikcə Türkiyənin hüdudlarından kənarda da populyarlaşır və həm mənfəət, həm də ictimaiyyətlə əlaqələr baxımından ölkənin ən vacib ixracatlarından biridir.[588] Son 10 ildə Yaxın Şərq televiziya bazarını ələ keçirdikdən sonra, 2016-cı ildə Cənubi və Mərkəzi Amerika ölkələrində də məşhurluq qazanmışdır. Türkiyə bu gün dünyanın ən böyük ikinci teleserial ixracatçısıdır.[589][590][591][592][593]

Yeşilçam, türk film sənayesinin qədim və əhəmiyyətli filmlərindəndir.[594][595][596][597] Osmanlı İmperiyasında sərgilənən ilk film 1896-cı ildə İstanbulda nümayiş olunan "La-Sota vağzalına qatarın gəlməsi" olmuşdur. İlk türk istehsalı film isə "Ayastеfanоsdakı rus abidəsinin yıхılmаsı" olmuşdur.[598][599] Məşhur türk rejissorları arasında "Qızıl Palma Budağı", "Qızıl Ayı" mükafatlarına layiq görülən Nuri Bilgə Ceylan, Yılmaz Güney və Fərzan Özpətək və digərləri yer alır.[600]

Qanuni müddəalara baxmayaraq, Türkiyədə mediya azadlığı 2010-cu ildən bəri davamlı olaraq pisləşmiş, 15 iyul 2016-cı ildə uğursuz çevriliş cəhdindən sonra bu səviyyə maksimuma çatmışdır.[601] 2016-cı ilin dekabr ayına olan məlumatlara görə, Türkiyədə ən azı 81 jurnalist həbs həbs edilmiş, 100-dən çox xəbər mərkəzi bağlanmışdır. Freedom House Türkiyə mediyasını "Qeyri-azad" kimi qiymətləndirmişdir. İnternet senzurasına, 29 aprel 2017-ci il və 15 yanvar 2020-ci il arasında davam edən Vikipediya bloklanması da daxildir.[602][603][604]

Mənbə

İstinadlar

  1. ↑ "The Results of Address Based Population Registration System, 2018". Turkish Statistical Institute. İstifadə tarixi: 8 mart 2018.
  2. ↑ "Annual growth rate and population density of provinces by years, 2007–2015". Turkish Statistical Institute. İstifadə tarixi: 10 noyabr 2016.
  3. ↑ 1 2 3 4 "World Economic Outlook Database, October 2019". IMF.org. International Monetary Fund. İstifadə tarixi: 16 oktyabr 2019.
  4. ↑ 3 // Türkiyə Respublikasının Konstitusiyası. 1982.
  5. ↑ 1 2 https://www.mistikalem.com/bilim/teknoloji/turkiyenin-uluslararasi-telefon-kodu-neden-36-iken-90-oldu-haberi-16868.
  6. ↑ http://chartsbin.com/view/edr.
  7. ↑ Zdanowski, Jerzy. Middle Eastern Societies in the 20th Century. Cambridge Scholars Publishing. 2014. səh. 11. ISBN 978-1443869591. The Republic of Turkey lies on two continents. Approximately 97% of it is in Asia, in the geographical regions known as Asia Minor and the Armenian Upland. The remaining 3% of Turkey is in Europe, on the Balkan Peninsula.
  8. ↑ National Geographic Atlas of the World (7th). Washington, D.C.: National Geographic Society. 1999. ISBN 0-7922-7528-4. "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe … is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."
  9. ↑ "Istanbul is classified as Alpha- leading global city". Globalization and World Cities (GaWC) Research Network, Loughborough University. 13 aprel 2010. İstifadə tarixi: 29 may 2018.
  10. ↑ "Toplumsal Yapı Araştırması 2006" (PDF). KONDA Research and Consultancy. 2006. İstifadə tarixi: 29 may 2018.
  11. ↑ 1 2 "Turkey". The World Factbook. Central Intelligence Agency. İstifadə tarixi: 29 may 2018.
  12. ↑ "Turkey's ethnic make-up: A complex melting pot".
  13. ↑ "The Ethnic Groups Of Turkey".
  14. ↑ Katzner, Kenneth. Languages of the World, Third Edition. Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Ltd. 2002. ISBN 978-0-415-25004-7.
  15. ↑ Casson, Lionel. "The Thracians" (PDF). The Metropolitan Museum of Art Bulletin. 35 (1). 1977: 2–6. doi:10.2307/3258667.
  16. ↑ Gürpinar, D.; Gürpinar, Dogan. Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860-1950. Springer. 2013-10-17. ISBN 978-1-137-33421-3.
  17. ↑ Mehmet Fuat Köprülü&Gary Leiser. The origins of the Ottoman Empire. səh. 33.
  18. ↑ Masters, Bruce. The Arabs of the Ottoman Empire, 1516–1918: A Social and Cultural History (ingilis). Cambridge University Press. 2013-04-29. ISBN 9781107033634.
  19. ↑ Masters, Bruce. The Arabs of the Ottoman Empire, 1516-1918: A Social and Cultural History (ingilis). Cambridge University Press. 2013-04-29. ISBN 9781107033634.
  20. ↑ "Turkey, Mustafa Kemal and the Turkish War of Independence, 1919–23". Encyclopædia Britannica. 2007. İstifadə tarixi: 29 may 2018.
  21. ↑ "International Organisations". http://www.mfa.gov.tr. 11 December 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 may 2018.
  22. ↑ Scharlipp, Wolfgang (2000). An Introduction to the Old Turkish Runic Inscriptions. Verlag auf dem Ruffel., Engelschoff. ISBN 3-933847-00-1, 9783933847003.
  23. ↑ Günter Prinzing; Maciej Salamon. Byzanz und Ostmitteleuropa 950–1453: Beiträge zu einer table-ronde des XIX. International Congress of Byzantine Studies, Copenhagen 1996. Otto Harrassowitz Verlag. 1999. səh. 46. ISBN 978-3-447-04146-1. İstifadə tarixi: 29 may 2018.
  24. ↑ Henry Hoyle Howorth. History of the Mongols from the 9th to the 19th Century: The So-called Tartars of Russia and Central Asia. Cosimo, Inc. 2008. səh. 3. ISBN 978-1-60520-134-4. İstifadə tarixi: 29 may 2018.
  25. ↑ Öztürk, Özhan. "Pontus: Antik Çağ'dan Günümüze Karadeniz'in Etnik ve Siyasi Tarihi". Ankara: Genesis Yayınları. 2011. səh. 364. 29 may 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. ... Greek term Tourkoi first used for the Khazars in 568 AD. In addition in "De Administrando Imperio" Hungarians call Tourkoi too once known as Sabiroi ...
  26. ↑ "Hattusha: the Hittite Capital". whc.unesco.org. İstifadə tarixi: 12 iyun 2014.
  27. ↑ "The Position of Anatolian" (PDF). 5 may 2013 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 4 may 2013.
  28. ↑ Balter, Michael. "Search for the Indo-Europeans: Were Kurgan horsemen or Anatolian farmers responsible for creating and spreading the world's most far-flung language family?". Science. 303 (5662). 27 fevral 2004: 1323. doi:10.1126/science.303.5662.1323. PMID 14988549.
  29. ↑ "The World's First Temple". Archaeology magazine. noyabr–dekabr 2008. səh. 23.
  30. ↑ "Çatalhöyük added to UNESCO World Heritage List". Global Heritage Fund. 3 iyul 2012. 17 yanvar 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 fevral 2013.
  31. ↑ "Troy". ancient.eu. İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
  32. ↑ "Ziyaret Tepe – Turkey Archaeological Dig Site". uakron.edu. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2010.
  33. ↑ "Assyrian Identity in Ancient Times And Today'" (PDF). İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2010.
  34. ↑ The Metropolitan Museum of Art, New York. "Anatolia and the Caucasus, 2000–1000 B.C. in Timeline of Art History.". New York: The Metropolitan Museum of Art. oktyabr 2000. 10 sentyabr 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 dekabr 2006.
  35. ↑ Roux, Georges. Ancient Iraq. səh. 314.
  36. ↑ Hagia Sophia // Encyclopædia Britannica. İstifadə tarixi: 2 fevral 2017.
  37. ↑ "Acts 11:26 and when he found him, he brought him back to Antioch. So for a full year they met together with the church and taught large numbers of people. The disciples were first called Christians at Antioch". biblehub.com.
  38. ↑ Biblika Ensiklopediyası, Bur. I, səh. 186 (p. 125 of 612 in online .pdf formatda).
  39. ↑ Daniel C. Waugh. "Constantinople/Istanbul". University of Washington, Seattle, Washington. 2004. İstifadə tarixi: 26 dekabr 2006.
  40. ↑ Maas, Michael. The Cambridge Companion to the Age of Attila. Cambridge University Press. 2015. ISBN 978-1-107-02175-4.
  41. ↑ D.M. Lewis; John Boardman. The Cambridge Ancient History. Cambridge University Press. 1994. səh. 444. ISBN 978-0-521-23348-4. İstifadə tarixi: 7 aprel 2013.
  42. ↑ Theo van den Hout. The Elements of Hittite. Cambridge University Press. 2011. səh. 1. ISBN 978-1-139-50178-1. İstifadə tarixi: 24 mart 2013.
  43. ↑ Joseph Roisman, Ian Worthington. "A companion to Ancient Macedonia" John Wiley & Sons, 2011. ISBN 1-4443-5163-X pp. 135–138, 343
  44. ↑ Hooker, Richard. "Ancient Greece: The Persian Wars". Vaşinqton Ştat Universiteti. 6 iyun 1999. 20 noyabr 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 dekabr 2006.
  45. ↑ Metropol muzeyi. "Anatolia and the Caucasus (Asia Minor), 1000 B.C. – 1 A.D. in Timeline of Art History.". Nyu-York: Metropol İncəsənət Muzeyi. oktyabr 2000. 14 dekabr 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 dekabr 2006.
  46. ↑ "The Seljuk Turks". peter.mackenzie.org. İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
  47. ↑ Davison, Roderic H. Essays in Ottoman and Turkish History, 1774–1923: The Impact of the West. University of Texas Press. 2013. 3–5. ISBN 978-0-292-75894-0.
  48. ↑ Katherine Swynford Lambton, Ann; Lewis, Bernard, redaktorlar The Cambridge history of Islam (Reprint.). Cambridge: Cambridge Univ. Press. 1977. səh. 233. ISBN 978-0-521-29135-4.
  49. ↑ Craig S. Davis. "The Middle East For Dummies" ISBN 0-7645-5483-2 səh. 66
  50. ↑ Thomas Spencer Baynes. "The Encyclopædia Britannica: Latest Edition. A Dictionary of Arts, Sciences and General Literature, Volume 23". Verner, 1902
  51. ↑ Əminə Fətvacı, "Picturing History at the Ottoman Court" səh. 18
  52. ↑ Simons, Marlise. "Center of Ottoman Power". New York Times. 22 avqust 1993. İstifadə tarixi: 4 iyun 2009.
  53. ↑ "Dolmabahce Palace". dolmabahcepalace.com. İstifadə tarixi: 4 avqust 2014.
  54. ↑ Faroqhi, Suraiya. Crisis and Change, 1590–1699 // İnalcık, Halil; Donald Quataert (redaktorlar ). An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914. 2. Cambridge University Press. 1994. səh. 507. ISBN 978-0-521-57456-3.
  55. ↑ Stanford J. Shaw. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. 1. Cambridge University Press. 1976. səh. 213. ISBN 978-0-521-29163-7. İstifadə tarixi: 15 iyun 2013.
  56. ↑ Palabiyik, Hamit, Turkish Public Administration: From Tradition to the Modern Age, (Ankara, 2008), 84.
  57. ↑ Ismail Hakki Goksoy. Ottoman-Aceh Relations According to the Turkish Sources (PDF). 19 yanvar 2008 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 dekabr 2018.
  58. ↑ "Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860–1950". İstifadə tarixi: 18 fevral 2015.
  59. ↑ Niall Ferguson. "An Ottoman warning for indebted America". Financial Times. 2 yanvar 2008. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2016.
  60. ↑ Todorova, Maria. Imagining the Balkans. Oxford University Press. 2009. səh. 175. ISBN 978-0-19-972838-1. İstifadə tarixi: 15 iyun 2013.
  61. ↑ Mann, Michael. The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing. Cambridge University Press. 2005. səh. 118. ISBN 978-0-521-53854-1. İstifadə tarixi: 28 fevral 2013.
  62. ↑ "Collapse of the Ottoman Empire, 1918–1920". nzhistory.net.nz. İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
  63. ↑ "Why Turkey hasn't forgotten about the First World War". britishcouncil.org. İstifadə tarixi: 1 fevral 2017.
  64. ↑ Isa Blumi. Ottoman Refugees, 1878-1939: Migration in a Post-Imperial World. Bloomsbury Academic. 2013. ISBN 9781472515360.
  65. ↑ Armenian Genocide // Encyclopædia Britannica. İstifadə tarixi: 23 aprel 2015.
  66. ↑ "Fact Sheet: Armenian Genocide". University of Michigan. 21 noyabr 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 iyul 2010.
  67. ↑ Freedman, Jeri. The Armenian genocide (1st). New York: Rosen Pub. Group. 2009. ISBN 978-1-4042-1825-3.
  68. ↑ Totten, Samuel, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs (eds.) Dictionary of Genocide. Greenwood Publishing Group, 2008, səh. 19. ISBN 0-313-34642-9.
  69. ↑ Raziye Akkoç. "ECHR: Why Turkey won't talk about the Armenian genocide". The Daily Telegraph. 15 oktyabr 2015. İstifadə tarixi: 28 may 2016.
  70. ↑ Donald Bloxham. The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, And the Destruction of the Ottoman Armenians. Oxford University Press. 2005. səh. 150. ISBN 978-0-19-927356-0. İstifadə tarixi: 9 fevral 2013.
  71. ↑ Levene, Mark. "Creating a Modern 'Zone of Genocide': The Impact of Nation- and State-Formation on Eastern Anatolia, 1878–1923". Holocaust and Genocide Studies. 12 (3). Winter 1998: 393–433. doi:10.1093/hgs/12.3.393.
  72. ↑ Ferguson, Niall. The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West. Penguin Group. 2007. səh. 180. ISBN 978-0-14-311239-6.
  73. ↑ "The Treaty of Sèvres, 1920". Harold B. Library, Brigham Young University.
  74. ↑ 1 2 3 Mango, Andrew. Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey. Overlook. 2000. səh. lxxviii. ISBN 978-1-58567-011-6.
  75. ↑ Heper, Criss, Metin, Nur Bilge. Historical Dictionary of Turkey. Scarecrow Press. 2009. ISBN 978-0-8108-6281-4.
  76. ↑ Axiarlis, Evangelia. Political Islam and the Secular State in Turkey: Democracy, Reform and the Justice and Development Party. I.B. Tauris. 2014. səh. 11.
  77. ↑ Clogg, Richard. A Concise History of Greece. Cambridge University Press. 2002. səh. 101. ISBN 978-0-521-00479-4. İstifadə tarixi: 9 fevral 2013.
  78. ↑ "Turkey holds first election that allows women to vote". OUPblog. 6 fevral 2012.
  79. ↑ Gerhard Bowering; Patricia Crone; Wadad Kadi; Devin J. Stewart; Muhammad Qasim Zaman; Mahan Mirza. The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought. Princeton University Press. 2012. səh. 49. ISBN 978-1-4008-3855-4. İstifadə tarixi: 14 avqust 2013. Following the revolution, Mustafa Kemal became an important figure in the military ranks of the Ottoman Committee of Union and Progress (CUP) as a protégé ... Although the sultanate had already been abolished in November 1922, the republic was founded in October 1923. ... ambitious reform programme aimed at the creation of a modern, secular state and the construction of a new identity for its citizens.
  80. ↑ League of Nations Treaty Series, bur. 173, səh. 214–241.
  81. ↑ "UN Cyprus Talks". United Nations. İstifadə tarixi: 1 fevral 2017.
  82. ↑ Hassan, Mona. Longing for the Lost Caliphate: A Transregional History. Princeton University Press. 2017-01-10. ISBN 978-1-4008-8371-4.
  83. ↑ Soner Çağaptay. "Reconfiguring the Turkish nation in the 1930s". Nationalism and Ethnic Politics, 8:2. Yale University. 2002. 67–82. doi:10.1080/13537110208428662.
  84. ↑ "Growth in United Nations membership (1945–2005)". United Nations. 3 iyul 2006. 17 yanvar 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 oktyabr 2006.
  85. ↑ "Members and partners". OECD. İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
  86. ↑ "KIBRIS MESELESİNİN TARİHÇESİ, BM MÜZAKERELERİNİN BAŞLANGICI". T.C. Dışişleri Bakanlığı. İstifadə tarixi: 18 may 2020.
  87. ↑ "KIBRIS SORUNU'NUN KISA TARİHÇESİ VE GÜNÜMÜZ". Atatürkçü Düşünce Derneği (türk). İstifadə tarixi: 18 may 2020.
  88. ↑ Hale, William Mathew. Turkish Politics and the Military. Routledge. 1994. 161, 215, 246. ISBN 978-0-415-02455-6.
  89. ↑ Arsu, Sebsem. "Turkish Military Leaders Held for Role in '97 Coup". The New York Times. 12 aprel 2012. İstifadə tarixi: 11 avqust 2014.
  90. ↑ Uslu, Nasuh. The Cyprus question as an issue of Turkish foreign policy and Turkish-American relations, 1959–2003. Nova Publishers. 2003. səh. 119. ISBN 978-1-59033-847-6. İstifadə tarixi: 16 avqust 2011.
  91. ↑ "Timeline: Cyprus". BBC. 12 dekabr 2006. İstifadə tarixi: 25 dekabr 2006.
  92. ↑ Mullen, Jethro; Cullinane, Susannah. "What's driving unrest and protests in Turkey?". CNN. 4 iyun 2013. İstifadə tarixi: 6 iyun 2013.
  93. ↑ Cunningham, Erin; Sly, Liz; Karatas, Zeynep. "Turkey rounds up thousands of suspected participants in coup attempt". The Washington Post. 16 iyul 2016. İstifadə tarixi: 17 iyul 2016.
  94. ↑ Hansen, Suzy. "Inside Turkey's Purge". The New York Times. 13 aprel 2017. İstifadə tarixi: 6 may 2017.
  95. ↑ "Turkey Purge". turkeypurge.com. İstifadə tarixi: 6 may 2017.
  96. ↑ "Pence heads to Turkey as Erdogan rejects calls for ceasefire in Syria". Deutsche Welle. 16 oktyabr 2019.
  97. ↑ "Full Text: Memorandum of Understanding between Turkey and Russia on northern Syria". The Defense Post. 22 oktyabr 2019.
  98. ↑ "Turkey not resuming military operation in northeast Syria: security source". Reuters. 25 noyabr 2019 – www.reuters.com vasitəsilə.
  99. ↑ "Recep Tayyip the First: Erdogan inaugurates a new political era in Turkey". The Economist. 28 iyun 2018.
  100. ↑ "Yeni hükümet ve yeni Türkiye siyaseti". www.kurdistan24.net. İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  101. ↑ "2018 yılı Türkiye siyaseti açısından adeta bir fırtına gibi geçti". www.sozcu.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  102. ↑ "Türkiye siyaseti üzerine elinde belgelerle konuşan' oluşum: Doğruluk Payı". Boğaziçi Universiteti. 10 yanvar 2019. İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  103. ↑ Chris Morris. "Turkey elections: How powerful will the next Turkish president be?". BBC News. BBC. 22 iyun 2018.
  104. ↑ "Türkiye Cumhuriyeti Tarihini İyi Anlamak İçin Okunması Gereken 14 Kitap". Onedio (Turkish). İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  105. ↑ Turkish Directorate General of Press and Information. "Turkish Constitution". Turkish Prime Minister's Office. 17 oktyabr 2001. 3 fevral 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 dekabr 2006.
  106. ↑ "Temyiz nedir? Temyiz başvuru süresi nedir?". www.hurriyet.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  107. ↑ "Tarihçe". T.C. Yargıtay Başkanlığı. İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  108. ↑ Şafak, Yeni. "Yüksek mahkeme karmaşasına çözüm Temyiz Mahkemesi". Yeni Şafak (türk). 21 fevral 2013. İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  109. ↑ "Euro court backs Turkey Islamist ban". BBC. 31 iyul 2001. İstifadə tarixi: 14 dekabr 2006.
  110. ↑ "Turkey's Kurd party ban criticised". BBC. 14 mart 2003. İstifadə tarixi: 14 dekabr 2006.
  111. ↑ Turkish Directorate General of Press and Information. "Political Structure of Turkey". Turkish Prime Minister's Office. 24 avqust 2004. 3 fevral 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 dekabr 2006.
  112. ↑ Kate Fleet; Suraiya Faroqhi; Reşat Kasaba. The Cambridge History of Turkey. Cambridge University Press. 2008. 357–358. ISBN 978-0-521-62096-3. İstifadə tarixi: 13 iyun 2013.
  113. ↑ "Turkey quickly sliding into authoritarian rule after move to increase Erdogan's powers". The Independent. 30 dekabr 2016. İstifadə tarixi: 9 yanvar 2017.
  114. ↑ Chan, Sewell. "Turkey's Parliament Starts Debate on Expansion of President's Powers". The New York Times. 9 yanvar 2017. İstifadə tarixi: 9 yanvar 2017.
  115. ↑ Dombey, Daniel. "Turkey's Erdogan lurches toward authoritarianism". Financial Times. İstifadə tarixi: 10 yanvar 2017.
  116. ↑ Board, The Editorial. "Can Turkey's Democracy Survive President Erdogan?". The New York Times. 1 noyabr 2016. İstifadə tarixi: 10 yanvar 2017.
  117. ↑ Braun, Stefan. "Europarat sieht Türkei auf dem Weg in die Autokratie". Sueddeutsche.de (alman). Süddeutsche Zeitung. 28 fevral 2017. İstifadə tarixi: 3 mart 2017.
  118. ↑ "EU: Bericht: Europarat sieht Türkei auf dem Weg in die Autokratie". Die Zeit. 1 mart 2017. 4 mart 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 mart 2017.
  119. ↑ "Türkei: Europarat warnt vor drohender Autokratie" (alman). Tagesschau. İstifadə tarixi: 3 mart 2017.
  120. ↑ "The Latest: Turkey releases official referendum results". Washington Post. İstifadə tarixi: 2 May 2017.
  121. ↑ "Turkey referendum: Erdogan declares victory". CNN. İstifadə tarixi: 2 May 2017.
  122. ↑ "Turkish constitutional referendum: TRexit from parliamentary democracy?". euronews.com. İstifadə tarixi: 14 mart 2017.
  123. ↑ "Turkey constitutional changes: what are they, how did they come about and how are they different?". independent.co.uk. 21 yanvar 2017. İstifadə tarixi: 28 mart 2017.
  124. ↑ "Human rights in Turkey: still a long way to go to meet accession criteria". European Parliament Human Rights committee. 26 oktyabr 2010. İstifadə tarixi: 9 fevral 2013.
  125. ↑ 1 2 "European Court of Human Rights: Turkey Ranks First in Violations in between 1959–2011". Bianet – Bagimsiz Iletisim Agi. İstifadə tarixi: 29 dekabr 2015.
  126. ↑ 1 2 "Annual report" (PDF) (The European Court of Human Rights). 2014. İstifadə tarixi: 29 dekabr 2015.
  127. ↑ McKiernan, Kevin. The Kurds: A People in Search of Their Homeland (1st). New York: St. Martin's Press. 2006. səh. 130. ISBN 978-0-312-32546-6.
  128. ↑ Neuberger, Benyamin. Bengio, Ofra (redaktor ). Kurdish Awakening: Nation Building in a Fragmented Homeland. [S.l.]: Univ of Texas Press. 2014. səh. 27. ISBN 978-0-292-75813-1.
  129. ↑ Eder, Mine. Turkey // Lust, Ellen (redaktor ). The Middle East (14). CQ Press. 2016. ISBN 978-1-5063-2930-7. The Turkish military responded with a ferocious counterinsurgency campaign that led to the deaths of nearly 40,000 people, most of them Turkish Kurdish civilians, and the displacement of more than three million Kurds from southeastern Turkey.
  130. ↑ "Damning evidence of war crimes by Turkish forces and allies in Syria". Amnesty International. 18 oktyabr 2019.
  131. ↑ Zürcher, Erik J. Turkey A Modern History, Revised Edition. I.B.Tauris. 2004. səh. 263. ISBN 978-1-85043-399-6.
  132. ↑ "Lice'nin Fis köyünde PKK'nın kuruluşunu kutladılar". Hürriyet Daily News. 27 noyabr 2014. İstifadə tarixi: 2 iyul 2015.
  133. ↑ "Turkish court orders release of journalists during their trial". Reuters. 9 mart 2018.
  134. ↑ White, Paul. The PKK: Coming Down from the Mountains (ingilis). Zed Books Ltd. 2015. ISBN 978-1-78360-040-3. İstifadə tarixi: 24 iyul 2017.
  135. ↑ Stanton, Jessica A. Violence and Restraint in Civil War: Civilian Targeting in the Shadow of International Law (ingilis). Cambridge University Press. 2016. səh. 217. ISBN 978-1-107-06910-7. İstifadə tarixi: 24 iyul 2017.
  136. ↑ France-Presse, Agence. "Turkish lecturer to be put on trial for posing exam question on PKK leader". The Guardian. 2 fevral 2016. İstifadə tarixi: 24 iyul 2017.
  137. ↑ "Ever closer to independence". The Economist. İstifadə tarixi: 24 iyul 2017.
  138. ↑ "The European Court of Human Rights: Case of Benzer and others v. Turkey" (PDF) (Procedure). 24 mart 2014: 3.
  139. ↑ "The prohibition of torture" (PDF) (Torturing). 2003: 11, 13. İstifadə tarixi: 29 dekabr 2015.
  140. ↑ Human Rights Watch. Human Rights Watch. 1998. səh. 7.
  141. ↑ Gunes, Cengiz; Zeydanlioğlu, Welat. The Kurdish question in Turkey : new perspectives on violence, representation, and reconciliation. Hoboken, NJ: Taylor and Francis. 2014. səh. 98. ISBN 978-1-135-14063-2.
  142. ↑ "Police arrest and assistance of a lawyer" (PDF).
  143. ↑ "Justice Comes from European Court for a Kurdish Journalist". İstifadə tarixi: 1 yanvar 2016.
  144. ↑ "Turkey orders 70 army officers detained over Gulen links – CNN Turk". Reuters. 29 mart 2018.
  145. ↑ "Turkey arrests German for spreading Kurdish propaganda: Anadolu". Reuters. 25 iyul 2018.
  146. ↑ Trew, Bel. "Turkey faces scrutiny over alleged use of chemical weapons on children in Syria". The Independent. 18 oktyabr 2019.
  147. ↑ Haddad, Tareq. "Turkey accused of war crimes after suspected white phosphorus use against civilian Kurds in Syria". Newsweek. 18 oktyabr 2019.
  148. ↑ "Chemical weapons watchdog: Turkey did not use white phosphorus in Syria". TRT World. 7 noyabr 2019.
  149. ↑ "Turkish Legal System". mymerhaba.com/. 22 sentyabr 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 avqust 2014.
  150. ↑ "Türk Hukuku'nun Gelişim Sürecinde Hukuk Sistemleri Kılavuz Olmalı". panorama.khas.edu.tr (türk). İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  151. ↑ Ulusoy, Erol. "Modern Türk Hukunun Oluşumu ve Gelişimi Tarihçesi". archiv.jura.uni-saarland.de. Rechtsanwalt und Dozent an der Universität Marmara in Istanbul (Lehrbeauftragter der Universität Bielefeld). İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  152. ↑ 1 2 "The Judicial System of Turkey" (PDF). uhdigm.adalet.gov.tr/. Ministry of Justice. 3 mart 2016 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 avqut 2014.
  153. ↑ "Türkiye'nin Avrupa Birliği Üyeliği ve Türk Hukuk Sistemi" (PDF). Avropa İttifaqı. İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  154. ↑ Evrim, Çağdaş. "Türk aydınlatma haraketinde hukuk anlayışı | Türkiye'de hukukun laikleşmesi". www.mevzuatdergisi.com (türk). 10 avqust 1999. İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  155. ↑ "Türkiye Nasıl Bir Hukuk Devletidir?". Bianet (türk). İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  156. ↑ "Monizm-Düalizm İkileminde Türk Hukuk Sistemi: Uluslararası Hukuka Bakış Üzerine Doktrinel Uzlaşmazlığın Nedenleri ve AB Hukuku Işığında Bir Değerlendirme". LEXPERA (türk). İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  157. ↑ "General Directorate of Judicial Records". adlisicil.adalet.gov. İstifadə tarixi: 25 noyabr 2016.
  158. ↑ "European Commission: Turkey 2015 report" (PDF). European Commission. 10 noyabr 2015. 18 avqust 2016 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 iyul 2016.
  159. ↑ "European Parliament resolution of 14 april 2016 on the 2015 report on Turkey". European Parliament. 14 aprel 2016. İstifadə tarixi: 6 iyul 2016.
  160. ↑ "Turkey's institutions are failing to comply with good governance principles and combat corruption". Transparency International. 7 aprel 2016. İstifadə tarixi: 6 iyul 2016.
  161. ↑ "As ISIS attacks mount, Turkey steps up its war on free speech". Newsweek. 6 iyul 2016. İstifadə tarixi: 6 iyul 2016.
  162. ↑ "The United Nations Organization and Turkey". mfa.gov.tr. 15 iyul 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyun 2014.
  163. ↑ "Turkey's Relations with the Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD)". mfa.gov.tr. 15 iyul 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyun 2014.
  164. ↑ "The Republic of Turkey and The Organization of The Islamic Conference". mfa.gov.tr. 14 iyul 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyun 2014.
  165. ↑ "The Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE)". mfa.gov.tr. 15 iyul 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyun 2014.
  166. ↑ "Turkey's relations with the Economic Cooperation Organization (ECO)". mfa.gov.tr. 16 May 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyun 2014.
  167. ↑ "The Black Sea Economic Cooperation Organization (BSEC)". mfa.gov.tr. 15 iyul 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyun 2014.
  168. ↑ "D8". mfa.gov.tr. 15 iyul 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyun 2014.
  169. ↑ "G-20". mfa.gov.tr. 15 iyul 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyun 2014.
  170. ↑ "Türkiye'nin üyeliği kabul edildi". Hürriyet Daily News. 17 oktyabr 2008. İstifadə tarixi: 1 noyabr 2010.
  171. ↑ "SCO accepts Afghanistan as observer, Turkey dialogue partner". Xinhua. 7 iyun 2012. İstifadə tarixi: 7 iyun 2012.
  172. ↑ "No: 253, 26 sentyabr 2013, Press Release on Turkey's Membership to the Asia Cooperation Dialogue". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 26 sentyabr 2013. İstifadə tarixi: 26 oktyabr 2013.
  173. ↑ Mark Lowen. "Erdogan's 'New Turkey' drifts towards isolation". BBC News. BBC. 20 noyabr 2014. İstifadə tarixi: 22 noyabr 2014.
  174. ↑ Gareth Porter. "Gulf allies and 'Army of Conquest'". Al-Ahram Weekly. 28 May 2015.
  175. ↑ "Syria: Saudi-Turkish alliance backs 'Conquest Army' rebels to defeat Bashar al-Assad". International Business Times
  176. ↑ Mardell, Mark. "Turkey's EU membership bid stalls". BBC. 11 dekabr 2006. İstifadə tarixi: 17 dekabr 2006.
  177. ↑ "False Friends. Why the United States Is Getting Tough With Turkey". Foreign Affairs. 20 fevral 2014. İstifadə tarixi: 6 aprel 2015.
  178. ↑ "Turkey: Background and U.S. Relations" (PDF). fas.org. İstifadə tarixi: 6 aprel 2015.
  179. ↑ Huston, James A. Outposts and Allies: U.S. Army Logistics in the Cold War, 1945–1953. Susquehanna University Press. 1988. səh. 134. ISBN 978-0-941664-84-4.
  180. ↑ Mitrovic, Marija. Turkish Foreign Policy towards the Balkans (PDF). edoc.hu-berlin.de. Humboldt-Universität zu Berlin, Philosophische Fakultät III, Institut für Sozialwissenschaften. 24 mart 2014. İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
  181. ↑ Ziya Öniş, ŞuhnazYılmaz. "Turkey-EU-US Triangle in Perspective: Transformation or Continuity?" (PDF). istanbul2004.ku.edu.tr/. 16 mart 2014 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 avqust 2014.
  182. ↑ İdris Bal. Turkish Foreign Policy in Post Cold War Era. Universal-Publishers. 2004. səh. 269. ISBN 978-1-58112-423-1. İstifadə tarixi: 15 iyun 2013.
  183. ↑ Elanchenny, Susae. Breaking the Ice The Role of Civil Society and Media in Turkey-Armenia Relations An Evaluation of the 'Dialogue-Building between Turkey and Armenia' Project. Istanbul: Istanbul Kültür University. 2010. səh. 9. ISBN 978-605-4233-80-9.
  184. ↑ "Turkey's Relations with NATO". mfa.gov.tr. 22 oktyabr 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyun 2014.
  185. ↑ Taşpınar, Ömer. "Turkey's Middle East Policies: Between Neo-Ottomanism and Kemalism". Carnegie Endowment for International Peace. sentyabr 2008. İstifadə tarixi: 5 iyun 2010.
  186. ↑ Murinson, Alexander. Turkey's Entente with Israel and Azerbaijan: State Identity and Security in the Middle East and Caucasus (Routledge Studies in Middle Eastern Politics). Routledge. 2009. səh. 119. ISBN 978-0-415-77892-3.
  187. ↑ "Syria ratchets up tension with Turkey – warning it of dangers of rebel support". Euronews. 4 oktyabr 2013.
  188. ↑ "Turkey, Egypt recall envoys in wake of violence". Bloomberg. 16 avqust 2013. 28 sentyabr 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  189. ↑ Yaşar Yakış. "On Relations between Turkey and Egypt". Turkish Weekly. 29 sentyabr 2014. 5 oktyabr 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 noyabr 2014.
  190. ↑ "Israel and Turkey end rift over Gaza flotilla killings". BBC News. BBC. 27 iyun 2016. İstifadə tarixi: 27 iyun 2016.
  191. ↑ "Greece, Egypt, Cyprus urge Turkey to quit gas search off island". Reuters. 29 oktyabr 2014. İstifadə tarixi: 19 noyabr 2014.
  192. ↑ "Egypt, Greece, Cyprus pledge to boost energy cooperation". Reuters. 8 noyabr 2014. İstifadə tarixi: 19 noyabr 2014.
  193. ↑ "Policy of Zero Problems with our Neighbors". Turkish Ministry of Foreign Affairs. 22 oktyabr 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 noyabr 2014.
  194. ↑ Piotr Zalewsky. "How Turkey Went From 'Zero Problems' to Zero Friends". Foreign Policy. 22 avqust 2013. İstifadə tarixi: 19 noyabr 2014.
  195. ↑ "Syria conflict: Turkey and Russia 'agree ceasefire plan'". BBC News. BBC. 28 dekabr 2016.
  196. ↑ "Turkey and Russia agree on draft Syria ceasefire, report says". CNN. 28 dekabr 2016.
  197. ↑ "How Russia and Turkey brokered peace in Syria – and sidelined the US". CNN. 30 dekabr 2016.
  198. ↑ 1 2 3 4 Türkiyə Respublikası Silahlı Qüvvələri Baş Qərargahı. "Turkish Armed Forces Defense Organization". Turkish Armed Forces. 2006. 18 fevral 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 dekabr 2006.
  199. ↑ Anıl Şahin. "Deniz Kuvvetlerinden TCG Trakya açıklaması". SavunmaSanayiST.com. 14 fevral 2019.
  200. ↑ Ahmet Doğan. "TCG Trakya ne zaman bitecek?". DenizHaber.com. 9 noyabr 2019.
  201. ↑ United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), Directorate for Movements of Persons, Migration and Consular Affairs – Asylum and Migration Division. "Turkey/Military service" (PDF). UNHCR. iyul 2001. 22 noyabr 2006 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 27 dekabr 2006.
  202. ↑ "EBCO: European Bureau for Conscientious Objection". Ebco-beoc.eu. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2010.
  203. ↑ "Financial and Economic Data Relating to NATO Defence" (PDF). NATO. 13 aprel 2012. İstifadə tarixi: 16 iyun 2013.
  204. ↑ "Der Spiegel: Foreign Minister Wants US Nukes out of Germany (10 aprel 2009)". Der Spiegel. 30 mart 2009. İstifadə tarixi: 1 noyabr 2010.
  205. ↑ Hans M. Kristensen. "NRDC: U.S. Nuclear Weapons in Europe" (PDF). Natural Resources Defense Council, 2005. 1 yanvar 2011 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 noyabr 2010.
  206. ↑ Larrabee, F. Stephen; Lesser, Ian O. Turkish foreign policy in an age of uncertainty. Santa Monica: Rand Corporation. 2003. 94. ISBN 978-0-8330-3404-5. albania.
  207. ↑ "What is Turkey doing in Iraq?". Hürriyet Daily News. 8 oktyabr 2016.
  208. ↑ "Seeing shared threats, Turkey sets up military base in Qatar". Reuters. 28 aprel 2016.
  209. ↑ "Turkey to open its largest military base in Somalia". TRT World. 30 sentyabr 2017.
  210. ↑ "The World's Most And Least Peaceful Countries in 2016". forbes.com. İstifadə tarixi: 5 aprel 2017.
  211. ↑ Ulaş BAYRAKTAR; Élise MASSICARD. "Decentralisation in Turkey" (PDF). Fransa İnkişaf Agentliyi. iyul 2012.
  212. ↑ Charlotte Joppien. "'Civic Participation' or 'Customer Satisfaction'? Waves of Centralization, Decentralization and Recentralization from the Ottoman Empire until Today". ResearchTurkey. 24 sentyabr 2014. 19 oktyabr 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 dekabr 2016.
  213. ↑ "The Turkish Constitution and the Kurdish Question". The Carnegie Endowment for International Peace. 1 avqust 2011.
  214. ↑ Soner Cagaptay. "Turkey's Kurdish Moment". The Washington Institute. 3 avqust 2015.
  215. ↑ Stefano Sarsale. "HDP arrests pose grave risks for Turkey's future". Global Risk Insights. 1 dekabr 2016.
  216. ↑ "BDP's decentralization proposal debated in Turkey". Hurriyet Daily News. 3 oktyabr 2010.
  217. ↑ "The principle of decentralization in the new constitution". Hurriyet Daily News. 24 sentyabr 2010.
  218. ↑ "General Structure of Turkish Public Administration" (PDF). justice.gov.tr. Ministry of Justice. 21 mart 2015 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 avqust 2014.
  219. ↑ Aylin Güney; Ayşe Aslihan Çelenk. "Europeanization and the dilemma of decentralization: centre–local relations in Turkey" (PDF). Journal of Balkan and Near Eastern Studies. 2010.
  220. ↑ "Local and regional democracy in Turkey". Council of Europe, Congress of Local and Regional Authorities, Monitoring Committee. 1 mart 2011.
  221. ↑ "Türkiye Mülki İdare Bölümleri Envanteri". Türkiyə Cümhuriyyəti Daxili İşlər Nazirliyi. İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  222. ↑ Özçağlar, Əli. "Türkiye'de mülki idare bölümlerinin idari coğrafya analizi". Coğrafi Bilimler Dergisi. 1 aprel 2005. 1–25. doi:10.1501/Cogbil_0000000053. İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  223. ↑ "Ministry of Internal Affairs: Administrative Units in Turkey". İstifadə tarixi: 17 aprel 2020.
  224. ↑ "Türkiye Mülkî İdare Bölümleri Haritası". Harita Genel Müdürlüğü. İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  225. ↑ Vinokurov, E.; Libman, A. Eurasian Integration: Challenges of Transcontinental Regionalism. Springer. 15 dekabr 2012. ISBN 978-1-137-28335-1.
  226. ↑ Immerfall, Stefan. Handbook of European Societies: Social Transformations in the 21st Century. Springer. 2009. səh. 417. ISBN 978-0-387-88198-0. İstifadə tarixi: 9 avqust 2011.
  227. ↑ "About Turkey | Turkish Odyssey". www.turkishodyssey.com. 22 dekabr 2014. İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  228. ↑ Atlas of the world (A commonly accepted division between Asia and Europe ... is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles.). Washington, D.C.: National Geographic Society. səh. 31. ISBN 0-7922-7528-4. (#accessdate_missing_url)
  229. ↑ "Turkey - Geography". Konqres Kitabxanası. İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  230. ↑ "UN Demographic Yearbook" (PDF). Birləşmiş Millətlər Təşkilatı. İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  231. ↑ "Geography of Turkey, Aegean, Black sea, Marmara and Istanbul". www.turizm.net. İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  232. ↑ "Türkiye - Coğrafi Özellikleri". www.cografya.gen.tr. İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  233. ↑ "Türkiye'nin Coğrafi Yapısı-Türkiye Bilgi Bankası". www.tbb.gen.tr. İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  234. ↑ "NASA Earth Observatory - Newsroom". earthobservatory.nasa.gov (ingilis). 10 may 2020. İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  235. ↑ "Türkiyenin Coğrafi Konumu". www.turkcebilgi.com. Türkiye'nin Coğrafi Konumu ve Özellikleri Türkiye Kuzey Yarım Küre'de, eski dünya karalarının birbirine en çok yaklaştıkları stratejik bir bölgede yer alır. Buna bağlı olarak matematiksel ve özel konumu ülkenin sosyal, politik ve ekonomik durumu üzerinde etkili olmaktadır. İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  236. ↑ "Türkiye'nin coğrafi özellikleri, Türkiye'deki karasal iklim özelliklerinin çeşitlilik göstermesinde nasıl bir etkiye sahiptir?". Eğitim Sistem (türk). İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  237. ↑ "Türkiye Coğrafyası, türkiye coğrafi özellikleri | Çokbilgi.com - Türkçe ve Edebiyat Güncesi". turk-dunyasi.cokbilgi.com. İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  238. ↑ "Biodiversity in Turkey". IUCN. 7 aprel 2016. İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  239. ↑ Couzens, Dominic. Top 100 Birding Sites of the World. University of California Press. 2008. 73–75. ISBN 978-0-520-25932-4.
  240. ↑ "Türkiye'nin Coğrafi Bölgeleri - Fiziki Coğrafya - Makale&Yazılar - Türk Coğrafya Kurumu". www.tck.org.tr. İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  241. ↑ "Turkey's Fauna | All About Turkey". www.allaboutturkey.com. İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  242. ↑ "Rize Travel Higlands". www.karalahana.com. 26 fevral 2014. İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  243. ↑ "Türkiye'nin Biyolojik Çeşitliliği". www.cevreciyiz.com. İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  244. ↑ "Türkiye'nin Biyoçeşitliliği ve Önemi". Biyologlar (türk). İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  245. ↑ "Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü | İstatistikler". www.tarimorman.gov.tr. İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  246. ↑ "Statistics". milliparklar.gov.tr. Ministry of Forest and Water – General Directorare of Nature Conservation and National Parks. İstifadə tarixi: 12 iyun 2014.
  247. ↑ "Türkiye'ye özgü hayvanlar". Gate of Turkey. İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  248. ↑ "Nuh'un Gemisi Veri Tabanı | Türkiye'nin Biyolojik Çeşitliliği". www.nuhungemisi.gov.tr. İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  249. ↑ Blunt, Wilfrid. Tulipomania. səh. 7.
  250. ↑ E.S. Forster (trans. et ed.), The Turkish Letters of Ogier Ghiselin de Busbecq (Oxford, 1927).
  251. ↑ "Köppen-Geiger İklim Sınıflandırmasına Göre Türkiye'nin İklim Tipleri". İstanbul Universiteti. İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  252. ↑ "Türkiye'de Görülen İklim Tipleri ve Özellikleri Nelerdir". NeOldu.com (türk). 29 oktyabr 2019. İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  253. ↑ "Türkiye'de Görülen İklim Tipleri - Mühendis Beyinler". www.muhendisbeyinler.net (türk). İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  254. ↑ "Climate of Turkey" (PDF). General Directorate of Meteorology. İstifadə tarixi: 10 may 2020.
  255. ↑ "Mid-year population estimations, 1927–1985; Mid-year population estimations and projections, 1986–2011". Turkish Statistical Institute. İstifadə tarixi: 24 May 2013.
  256. ↑ "The Results of Address Based Population Registration System, 2011". Turkish Statistical Institute. İstifadə tarixi: 15 fevral 2012.
  257. ↑ Turkish Statistical Institute. "Population statistics in 2009". Turkish Statistical Institute. 2010. İstifadə tarixi: 28 yanvar 2010.
  258. ↑ Metz, Helen Chapin, redaktor Population // Turkey: A Country Study. Area handbook series (fifth). Washington, DC: US GPO for the Federal Research Division of the Library of Congress. 1996. ISBN 978-0-8444-0864-4. LCCN 95049612.
  259. ↑ Bator, Robert. Daily Life in Ancient and Modern Istanbul. səh. 51.
  260. ↑ Rashed, Tarek; Jürgens, Carsten. Remote Sensing of Urban and Suburban Areas. 2010. səh. 295. ISBN 978-1-4020-4385-7.
  261. ↑ Albayrak, Özlem. "Herkes Türk müdür, Türk mü olmalıdır? – Is everyone Turk or should be Turk?". yenisafak.com. 29 mart 2013. İstifadə tarixi: 18 iyun 2014.
  262. ↑ 1 2 Mutlu, Servet. "Ethnic Kurds in Turkey: A Demographic Study". International Journal of Middle East Studies. 28 (4). 1996: 517–541. doi:10.1017/S0020743800063819.
  263. ↑ Extra, Guus; Gorter, Durk. The other languages of Europe: Demographic, Sociolinguistic and Educational Perspectives. Multilingual Matters. 2001. ISBN 978-1-85359-509-7.
  264. ↑ Edgecomb, Diane; Ahmed, Mohammed M.A.; Özel, Çeto. A fire in my heart: Kurdish tales. Westport, CT: Libraries Unlimited. 2007. səh. xv. ISBN 978-1-59158-437-7. The outlines of the map of Kurdistan were taken from two sources: first, a map produced by the CIA in 1992 depicting areas with a Kurdish majority.
  265. ↑ Migdal, Joel S. Boundaries and Belonging: States and Societies in the Struggle to Shape Identities and Local Practices. Cambridge University Press. 2004. ISBN 978-1-139-45236-6.
  266. ↑ Kirisci, Kemal; Winrow, Gareth M. The Kurdish Question and Turkey: An Example of a Trans-state Ethnic Conflict. Routledge. 5 noyabr 2013. ISBN 978-1-135-21770-9.
  267. ↑ Watts, Nicole F. Activists in Office: Kurdish Politics and Protest in Turkey (Studies in Modernity and National Identity). Sitl: University of Washington Press. 2010. səh. 167. ISBN 978-0-295-99050-7.
  268. ↑ Amikam Nachmani. Turkey: Facing a New Millenniium : Coping With Intertwined Conflicts. Manchester University Press. 2003. 90–. ISBN 978-0-7190-6370-1. İstifadə tarixi: 5 May 2013.
  269. ↑ Aktürk, Şener. Regimes of Ethnicity and Nationhood in Germany, Russia, and Turkey. Cambridge University Press. 12 noyabr 2012. ISBN 978-1-139-85169-5.
  270. ↑ "Turkey Overview". minorityrights.org. 27 noyabr 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 noyabr 2014.
  271. ↑ Minority Rights and Cultural Rights Arxivləşdirilib 2016-03-03 at the Wayback Machine gov.tr (accessed 7 yanvar 2015).
  272. ↑ Turkey passes law to allow minority languages on TV Arxivləşdirilib 2015-02-11 at the Wayback Machine ekurd.net
  273. ↑ "Trends in International Migrant Stock: The 2013 Revision". esa.un.org. United Nations. İstifadə tarixi: 14 avqust 2014.
  274. ↑ "Yaşayan diller ve lehçeler dersini 85 bin öğrenci seçti". hurriyet.com.tr. Hürriyet. İstifadə tarixi: 25 mart 2015.
  275. ↑ Luke Coffey. "Turkey's demographic challenge". www.aljazeera.com. 18 fevral 2016.
  276. ↑ "Syria Regional Refugee Response: Turkey". unhcr.org. İstifadə tarixi: 21 aprel 2020.
  277. ↑ Jaipaul L. Roopnarine. Fathers Across Cultures: The Importance, Roles, and Diverse Practices of Dads: The Importance, Roles, and Diverse Practices of Dads. ABC-CLIO. 2015. səh. 328. ISBN 978-1-4408-3232-1. Kurds are the largest ethnic minority group (about 20%), and Armenians, Greeks, Sephardic Jews
  278. ↑ Richard M. Medina; George F. Hepner. The Geography of International Terrorism: An Introduction to Spaces and Places of Violent Non-State Groups. CRC Press. 2013. səh. 113. ISBN 978-1-4398-8688-5. Turkey has numerous non-Turkish ethnic groups of which the Kurds are the largest, comprising approximately 20% of the population.
  279. ↑ al-Shamahi, Abubakr. "Turkey's ethnic make-up: A complex melting pot". alaraby. 7 noyabr 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 noyabr 2017.
  280. ↑ "The Ethnic Groups of Turkey".
  281. ↑ "December 2013 address-based calculation of the Turkish Statistical Institute as presented by citypopulation.de".
  282. ↑ Şen, Hanife. "Türkiye'de sağlık hizmetleri ve gelişimi tarihçesi" (PDF). İstanbul Sağlık Müdürlüğü (türk). İstanbul Sağlık Müdürlüğü, İnsan Kaynakları Şube Müdürlüğü, Personel Eğitim Birimi. 26 noyabr 2011. səh. 21. İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  283. ↑ "Türkiye'de sağlık hizmetleri verimli kullanılmıyor". NTV (türk). 6 yanvar 2017. İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  284. ↑ "Hürriyet: "Sağlığa 76,3 milyar lira harcandı"". İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
  285. ↑ "Türkiye'de Sağlık Sektörüne Genel Bakış". harmonigd.com.tr. İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  286. ↑ "Turkish Statistical Institute: Number of citizens per healthcare personnel in Turkey". İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
  287. ↑ 1 2 "Turkish Statistical Institute: Number of medical institutions in Turkey". 3 February 2020 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 may 2020.
  288. ↑ "World Health Statistics 2016: Monitoring health for the SDGs Annex B: tables of health statistics by country, WHO region and globally". World Health Organization. 2016. İstifadə tarixi: 27 iyun 2016.
  289. ↑ "2018 yılı "ölüm nedeni" istatistikleri". www.trthaber.com (türk). İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  290. ↑ "TÜİK, 2018 yılına ilişkin ölüm nedeni istatistiklerini açıkladı". hthayat.haberturk.com (türk). İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  291. ↑ "Dünyadaki başlıca ölüm nedenleri neler?". BBC News Türkçe (türk). 7 mart 2019. İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  292. ↑ "TÜİK ölüm nedeni istatistiklerini açıkladı: En çok dolaşım sistemi hastalıkları öldürüyor". T24 (Turkish). İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  293. ↑ "Education in Turkey". World Education Services. İstifadə tarixi: 12 iyun 2013.
  294. ↑ "Turkey's Education Reform Bill Is About Playing Politics With Pedagogy". The New York Times. 23 mart 2012. İstifadə tarixi: 12 iyun 2013.
  295. ↑ "Education at a Glance: OECD Indicators 2012" (PDF). OECD. İstifadə tarixi: 12 iyun 2013.
  296. ↑ "Members: Turkey". 10 aprel 2017.
  297. ↑ "Improving The Quality And Equity of Basic Education in Turkey Challenges And Options" (PDF). World Bank. 30 iyun 2011. səh. viii. 16 oktyabr 2013 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyun 2013.
  298. ↑ "National adult literacy rates (15+), youth literacy rates (15–24) and elderly literacy rates (65+)". UNESCO Institute for Statistics.
  299. ↑ "Higher Education System in Turkey". İstifadə tarixi: 10 aprel 2017.
  300. ↑ Oxford Business Group. The Report: Turkey 2009. Oxford Business Group. 2009. səh. 203. ISBN 978-1-902339-13-9. İstifadə tarixi: 12 iyun 2013.
  301. ↑ "Guide for Foreign Students planning Education in Turkey". 12 iyul 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
  302. ↑ "World University Rankings 2012–2013". Times Higher Education. İstifadə tarixi: 16 iyun 2013.
  303. ↑ Mustafa Akyol. "Turkish universities latest domino in Erdogan's path". Al-Monitor. 7 noyabr 2016.
  304. ↑ Skills Matter: Further Results From the Survey ov Adult Skills. OECD Skills Studies. OECD. 2015. 46, 49. doi:10.1787/9789264258051-en. ISBN 978-92-64-25805-1.
  305. ↑ "Turkey drops evolution and starts teaching jihad instead". The Independent (ingilis). 19 iyul 2017. İstifadə tarixi: 20 iyul 2017.
  306. ↑ "World University Rankings". Times Higher Education (THE) (ingilis). 20 avqust 2019. İstifadə tarixi: 16 may 2020.
  307. ↑ Axel Tschentscher. "International Constitutional Law: Turkey Constitution". Servat.unibe.ch. İstifadə tarixi: 1 noyabr 2010.
  308. ↑ "Turkey: Islam and Laicism Between the Interests of State, Politics, and Society" (PDF). Peace Research Institute Frankfurt. 28 oktyabr 2008 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 oktyabr 2008.
  309. ↑ "Religion, Ipsos Global Trends". Ipsos. 2017. 5 sentyabr 2017 tarixində arxivləşdirilib.
  310. ↑ CIA World Factbook
  311. ↑ "TURKEY" (PDF). Library of Congress: Federal Research Division. İstifadə tarixi: 27 mart 2019.
  312. ↑ Steunebrink, Gerrit; van der Zweerde, Evert. Civil Society, Religion, and the Nation: Modernization in Intercultural Context : Russia, Japan, Turkey. Rodopi. 2004. 175–184. ISBN 978-90-420-1665-1. İstifadə tarixi: 5 iyun 2013.
  313. ↑ "Turkey Lifts Longtime Ban on Head Scarves in State Offices". NY Times. 8 oktyabr 2013. İstifadə tarixi: 1 fevral 2014.
  314. ↑ "Turkey-lifts-ban-on-headscarves-at-high-schools". news24.com/. 23 sentyabr 2014. İstifadə tarixi: 3 noyabr 2014.
  315. ↑ "Turkey reverses female army officers' headscarf ban". BBC News. BBC. 22 fevral 2017.
  316. ↑ Sukru Kucuksahin. "Turkish students up in arms over Islamization of education". Al-Monitor. 20 iyun 2016.
  317. ↑ Zülfikar Doğan. "Erdogan pens education plan for Turkey's 'devout generation'". Al-Monitor. 29 iyun 2016.
  318. ↑ Sibel Hurtas. "Turkey's 'devout generation' project means lost jobs, schools for many". Al-Monitor. 13 oktyabr 2016.
  319. ↑ Kayaoğlu, Turan. "Secularism in Turkey: Stronger than Ever?". Brookings Institution (ingilis). 10 aprel 2012. İstifadə tarixi: 25 aprel 2017.
  320. ↑ "Turkey is becoming more secular, not less". Al-Monitor (ingilis). 2 mart 2015. İstifadə tarixi: 25 aprel 2017.
  321. ↑ "Secular rally targets Turkish PM". BBC News. 14 aprel 2007. İstifadə tarixi: 25 aprel 2017.
  322. ↑ "Turkish youth increasingly secular and modern under Erdogan, poll finds". Middle East Eye (ingilis). İstifadə tarixi: 14 sentyabr 2019.
  323. ↑ "Blue Mosque". bluemosque.co. İstifadə tarixi: 12 iyun 2014.
  324. ↑ Gülalp, Haldun. Citizenship and Ethnic Conflict: Challenging the Nation-state. Taylor & Francis. 2006. ISBN 978-0-415-36897-1.
  325. ↑ "Sufism". All about Turkey. 20 noyabr 2006. İstifadə tarixi: 1 noyabr 2010.
  326. ↑ "Pew Forum on Religious & Public life". pewforum.org/. 9 avqust 2012. İstifadə tarixi: 29 oktyabr 2013.
  327. ↑ "Bureau of Democracy, Human rights and Labor: International Religious Freedom Report 2007 – Turkey". State.gov. 14 sentyabr 2007. İstifadə tarixi: 1 noyabr 2010.
  328. ↑ Cornell, Svante. "The Rise of Diyanet: the Politicization of Turkey's Directorate of Religious Affairs". turkeyanalyst.org. 9 oktyabr 2015. İstifadə tarixi: 27 iyul 2016.
  329. ↑ Tremblay, Pinar. "Is Erdogan signaling end of secularism in Turkey?". Al Monitor. 29 aprel 2015. 8 avqust 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 iyul 2016.
  330. ↑ Içduygu, Ahmet; Toktas, Şule; Ali Soner, B. "The politics of population in a nation-building process: emigration of non-Muslims from Turkey". Ethnic and Racial Studies. 31 (2). 1 fevral 2008: 358–389. doi:10.1080/01419870701491937.
  331. ↑ The Catholic Encyclopedia, Volume XIV, Copyright 1912 by Robert Appleton Company, Online Edition Copyright 2003 by K. Knight [1]
  332. ↑ Home of the Assumption: Reconstructing Mary's Life in Ephesus by V. Antony John Alaharasan 2006 ISBN 1-929039-38-7 p. 38
  333. ↑ William G. Rusch. The Witness of Bartholomew I, Ecumenical Patriarch. Wm. B. Eerdmans Publishing. 2013. səh. 31. ISBN 978-0-8028-6717-9. Constantinople has been the seat of an archiepiscopal see since the fourth century; its ruling hierarch has had the title of"Ecumenical Patriarch"
  334. ↑ Erwin Fahlbusch; Geoffrey William Bromiley. The Encyclopedia of Christianity. Wm. B. Eerdmans Publishing. 2001. səh. 40. ISBN 978-90-04-11695-5. The Ecumenical Patriarchate of Constantinople is the ranking church within the communion of Between the 4th and 15th centuries, the activities of the patriarchate took place within the context of an empire that not only was
  335. ↑ "Turkish Jews – Brief History". science.co.il. İstifadə tarixi: 11 avqust 2014.
  336. ↑ "An Overview of the History of the Jews in Turkey" (PDF). American Sephardi Federation. 2006. 6 oktyabr 2013 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 iyun 2013.
  337. ↑ "Beyond the Straight Path: Obstacles and Progress for Atheism in Turkey". blogs.lse.ac.uk. İstifadə tarixi: 2 aprel 2017.
  338. ↑ "The first Atheist Association in Turkey is founded". turkishatheist.net. İstifadə tarixi: 2 aprel 2017.
  339. ↑ Ekin Karaca. "Being an Atheist in Turkey". www.human.nl. 3 mart 2016. 1 iyul 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 iyun 2016.
  340. ↑ "Gross Domestic Product 2018, PPP. (Last revised on 23 dekabr 2019.)" (PDF). The World Bank: World Development Indicators Database. İstifadə tarixi: 22 aprel 2020.
  341. ↑ "Gross Domestic Product 2018, Nominal. (Last revised on 23 dekabr 2019.)" (PDF). The World Bank: World Development Indicators Database. İstifadə tarixi: 22 aprel 2020.
  342. ↑ Bartolomiej Kaminski; Francis Ng. "Turkey's evolving trade integration into Pan-European markets" (PDF). World Bank. 1 may 2006. səh. 3. 14 iyun 2007 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 dekabr 2006.
  343. ↑ "Turkey: Agriculture and Rural Development" (PDF). İstifadə tarixi: 9 dekabr 2011.
  344. ↑ Acar, Sevil; Challe, Sarah; Christopoulos, Stamatios; Christo, Giovanna. "Fossil fuel subsidies as a lose-lose: Fiscal and environmental burdens in Turkey". New Perspectives on Turkey. 58. 2018: 93–124. doi:10.1017/npt.2018.7.
  345. ↑ "Energy pricing and non-market flows in Turkey's energy sector" (PDF). SHURA Energy Transition Center. 2019-12-30 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
  346. ↑ Turkish Statistical Institute. "The result of Income Distribution". Turkish Statistical Institute. 27 fevral 2006. 14 oktyabr 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 dekabr 2006.
  347. ↑ "No woman, no growth". Hürriyet Daily News. İstifadə tarixi: 8 iyun 2013.
  348. ↑ "Religious Women in Turkey Have Been Left Out of Emancipation Movement". The New York Times. 23 may 2013. İstifadə tarixi: 8 iyun 2013.
  349. ↑ "2015 Production Statistics". Organisation Internationale des Constructeurs d'Automobiles. İstifadə tarixi: 31 avqust 2016.
  350. ↑ "The Shipbuilding Industry in Turkey" (PDF). OECD. 1 sentyabr 2011.
  351. ↑ Ambrose, Jillian. "Coronavirus poses threat to climate action, says watchdog". The Guardian (ingilis). 12 mart 2020. ISSN 0261-3077. İstifadə tarixi: 13 mart 2020.
  352. ↑ "Istanbul remains motoring power of Turkey's economy". hurriyetdailynews.com. İstifadə tarixi: 13 iyun 2014.
  353. ↑ "About Best-Selling Home Appliance Brand Beko UK". İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
  354. ↑ "Beko Avrupa'da üçüncülüğe oynuyor". İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
  355. ↑ "The Unknown TV Giant – Businessweek". İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
  356. ↑ "M&A Encumbered Risks Damping Hot Money Bond Party: Turkey Credit". Bloomberg L.P. 18 fevral 2013. 5 noyabr 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 iyun 2013.
  357. ↑ "4-Turkey regains investment grade rating after long wait". Reuters. İstifadə tarixi: 17 noyabr 2012.
  358. ↑ Daren Butler. "Turkey hails new investment grading but worries about money flows". Reuters. 17 May 2013. İstifadə tarixi: 17 may 2013.
  359. ↑ Ye Xie; Selcuk Gokoluk. "Turkey Raised to Investment Grade by Moody's on Debt Cuts". Bloomberg L.P. 17 may 2013. İstifadə tarixi: 18 may 2013.
  360. ↑ "Turkey Cut to Junk as Moody's Concludes Its Post-Coup Review". Bloomberg L.P. 23 sentyabr 2016. İstifadə tarixi: 7 dekabr 2016.
  361. ↑ "How to ruin a country's economy: AKP's 15 year long order of plunder and depredation in Turkey". BirGün. 6 dekabr 2016. İstifadə tarixi: 7 dekabr 2016.
  362. ↑ "Turkey's external debt stock reaches $453.2B". Anadolu Agency. 30 mart 2018.
  363. ↑ "Turkish quake hits shaky economy". BBC. 17 avqust 1999. İstifadə tarixi: 12 dekabr 2006.
  364. ↑ "'Worst over' for Turkey". BBC. 4 fevral 2002. İstifadə tarixi: 12 dekabr 2006.
  365. ↑ "Turkey Labor Market Study" (PDF). World Bank. 2005. İstifadə tarixi: 10 dekabr 2006.
  366. ↑ OECD. Turkey 2002: Crucial Support for Economic Recovery. OECD Publishing. 14 noyabr 2002. səh. 23. ISBN 978-92-64-17601-0. İstifadə tarixi: 15 iyun 2013.
  367. ↑ Madslien, Jorn. "Robust economy raises Turkey's hopes". BBC. 2 noyabr 2006. İstifadə tarixi: 12 dekabr 2006.
  368. ↑ "GDP per capita in PPS". Eurostat. İstifadə tarixi: 8 may 2013.
  369. ↑ "Data and Statistics for Turkey". World Bank. 2005. 30 noyabr 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 dekabr 2006.
  370. ↑ "General government net debt". World Economic Outlook Database, aprel 2013. IMF.
  371. ↑ "Growth and economic crises in Turkey: leaving behind a turbulent past?" (PDF). Economic Papers 386. Directorate-General for Economic and Financial Affairs of the European Commission. oktyabr 2009. səh. 10.
  372. ↑ Jay Ramey. "Turkey Bets on EVs with the Pininfarina-Designed TOGG". autoweek.com. 30 dekabr 2019.
  373. ↑ "TOGG Official Website". togg.com.tr. İstifadə tarixi: 3 aprel 2020.
  374. ↑ ""Yeni Türk Lirası" banknotları değiştirmek için son gün 31 Aralık". Hürriyət. İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  375. ↑ "YTL'den TL'ye geçiş uygulaması başladı". CNN Türk (türk). İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  376. ↑ "YTL tarih oldu". Sabah (türk). İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  377. ↑ "YTL yürürlükten kalktı". Yeniasir. İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  378. ↑ "Turkey knocks six zeros off lira". BBC. 31 dekabr 2004. İstifadə tarixi: 20 iyul 2008.
  379. ↑ "1843 Yılından Beri Basılan Türk Lirasının İlginçliklerle Dolu Tarihi". Ekşi Şeyler (türk). İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  380. ↑ "Türk Lirası'nın 176 yıllık tarihi". Ekopara (türk). İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  381. ↑ "TL'nin 84 yıllık öyküsü". www.cumhuriyet.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  382. ↑ 1 2 "Turkish Airlines is named the Best Airline in Europe at the 2012 World Airline Awards held at Farnborough Air Show". Skytrax. 12 iyul 2012. 25 aprel 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 aprel 2013.
  383. ↑ 1 2 "Turkish Airlines named best airline in Europe for fifth year in a row – BUSINESS".
  384. ↑ "Turkish Airlines: International Flight Destinations". Turkish Airlines. 19 may 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 iyun 2016.
  385. ↑ "It will be the biggest airport of the world". 24 yanvar 2013. 29 yanvar 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 yanvar 2013.
  386. ↑ "Istanbul's New Erdoğan-Backed Airport to Be Named After... Erdoğan". 14 avqust 2014.
  387. ↑ Gianluca Mezzofiore. "Erdogan Airport: Istanbul's Super Hub 'to be Named After Turkey's President-Elect'". International Business Times UK. 14 avqust 2014.
  388. ↑ "Year to date Passenger Traffic". ACI. 25 sentyabr 2014. İstifadə tarixi: 25 sentyabr 2014.
  389. ↑ "Archived copy". 27 avqust 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 sentyabr 2014.
  390. ↑ "CIA World Factbook: Turkey". İstifadə tarixi: 17 noyabr 2014.
  391. ↑ "Study in Turkey: International Airports in Turkey". 25 dekabr 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 noyabr 2014.
  392. ↑ "Yol Ağı Bilgileri". Karayolları Genel Müdürlüğü. İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
  393. ↑ "CIA World Factbook: Turkey". Cia.gov. İstifadə tarixi: 29 avqust 2011.
  394. ↑ "Dünyada Ve Türkıyede Hizli Tren". hizlitren.tcdd.gov.tr. 5 iyul 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 avqust 2014.
  395. ↑ "Istanbul's $1.3BN Eurasia Tunnel prepares to open". Anadolu Agency. 19 dekabr 2016.
  396. ↑ "Velaro Turkey: High-Speed Train for TCDD" (PDF). Siemens Mobility. İstifadə tarixi: 30 aprel 2020.
  397. ↑ "BAKÜ-TİFLİS-CEYHAN BORUHATTI'NDA SON DURUM" (PDF). emreozgur.com. İstifadə tarixi: 12 avqust 2014.
  398. ↑ "Russia to Shift Ukraine Gas Transit to Turkey as EU Cries Foul". Bloomberg. 14 yanvar 2015. İstifadə tarixi: 15 yanvar 2015.
  399. ↑ "Freedom on the Net 2016". freedomhouse.org. 4 noyabr 2016. İstifadə tarixi: 1 may 2017.
  400. ↑ "Turkey Blocks: Incident Reports and News". turkeyblocks.org. İstifadə tarixi: 1 may 2017.
  401. ↑ "Turkey leads in social media censorship: new Twitter transparency report". turkeyblocks.org. 21 mart 2017. İstifadə tarixi: 1 may 2017.
  402. ↑ Davis, Seana. "Turkey blocks Twitter, Facebook after deadly airstrike | The Cube". euronews (ingilis). 28 fevral 2020. İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  403. ↑ "Turkey will require social media giants to appoint local representatives: draft law". Reuters (ingilis). 9 aprel 2020. İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  404. ↑ "Turkey: Mass blocking of social media and news sites is full-frontal attack on freedom of expression". www.amnesty.org (ingilis). İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  405. ↑ OECD (2019), section 1.
  406. ↑ "INOGATE website". Inogate.org. İstifadə tarixi: 29 avqust 2011.
  407. ↑ Lund, J.W.; Freeston, D.H.; Boyd, T.L. "Direct application of geothermal energy: 2005 Worldwide review" (PDF). Geothermics. 34 (6). 2005: 691–727. doi:10.1016/j.geothermics.2005.09.003.
  408. ↑ "Dünya nüfusunun dörtte birinin su sorunu var, Türkiye listede 32. sırada". Euronews (türk). İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  409. ↑ Bozoğlu, Baran. "Türkiye'de su kıtlığı: İşte korkutan tarih". Yeni Çağ Gazetesi (türk). 31 may 2019. İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  410. ↑ Uyar, Verda. "Türkiye Su Fakiri Bir Ülke Olma Yolunda İlerliyor". www.dogrulukpayi.com (türk). İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  411. ↑ Ministry of Environment and Forestry: EU Integrated Environmental Approximation Strategy Arxivləşdirilib 2012-03-12 at the Wayback Machine, 2007, p. 17
  412. ↑ "Who We Are? The Scientific And Technological Research Council of Turkey". Tubitak.gov. İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
  413. ↑ "Türkiye Bilimler Akademisi". Tuba.gov. 21 fevral 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
  414. ↑ "Turkish Atomic Energy Authority – Mission of TAEK". TAEK. 8 iyun 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
  415. ↑ "Company Profile". tai.com.tr/. 7 may 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 avqust 2014.
  416. ↑ "Türkiye'nin uzaydaki gözleri". www.aa.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  417. ↑ "Türkiye'nin uzaydaki filosu genişliyor". www.hurriyet.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  418. ↑ "Türkiye'nin ilk yerli ve milli yer gözlem uydusu GÖKTÜRK-2". www.savunmasanayiidergilik.com. İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  419. ↑ "Space Launch System Project". Undersecretariat for Defence Industries. 20 dekabr 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 dekabr 2013.
  420. ↑ Bekdil, Burak Ege. "Turkey's Sat-Launcher Plans Raise Concerns". Defense News. 28 iyul 2013. 30 avqust 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 dekabr 2013.
  421. ↑ Bekdil, Burak Ege. "Turkey Spends Big on Innovation". Defense News. 12 dekabr 2013. 20 dekabr 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 dekabr 2013.
  422. ↑ "Türkiye'nin ilk gözetleme uydusu BİLSAT". www.hurriyet.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  423. ↑ "Türkiye'nin uzaydaki gözleri: Rasat, Göktürk-1 ve Göktürk-2". www.trthaber.com (türk). İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  424. ↑ "Mili uydu "Rasat" 9 yaşına giriyor". www.hurriyet.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  425. ↑ "14 Kasım İstanbul'da planlı ve arıza kesintileri hangi bölgelerde? Elektrikler ne zaman gelecek?". www.hurriyet.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  426. ↑ "Haberleşme uydu sayısı 6'ya çıkacak, 3 kıtayı kapsayacak". www.hurriyet.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  427. ↑ Kekeç, Rabia Gümüş. "Rasat Uydusu Hakkında Bilgiler". SEKTÖR HARİTA (türk). İstifadə tarixi: 17 may 2020.
  428. ↑ "Turkish professor, Aziz Sancar, part of the team that wins Nobel Chemistry Prize".
  429. ↑ "Capadocia" (PDF).
  430. ↑ "Tourism Statistics" (PDF). Culture and tourism Ministry. 11 aprel 2019 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 mart 2019.
  431. ↑ "UNWTO Tourism Highlights: 2019 Edition | World Tourism Organization".
  432. ↑ Ministry of Culture and Tourism, Republic of Turkey. "Number of Arriving-Departing Foreigners and Citizens, December 2016". İstifadə tarixi: 16 may 2017.
  433. ↑ "DISTRIBUTION OF ARRIVING FOREIGN VISITORS - TOP 5 COUNTRIES (2016-2018) JANUARY-DECEMBER".
  434. ↑ "Tourism Receipts-Expenditures (2003-2019)".
  435. ↑ "UNESCO official page". whc.unesco.org. İstifadə tarixi: 2 iyul 2014.
  436. ↑ "Number of foreign tourists visiting Istanbul plunges for first time in 16 years". Hürriyet Daily News. 6 yanvar 2017.
  437. ↑ "Turkey rich in 'blue flags' – TRAVEL". Hürriyet Daily News. 13 sentyabr 2011. İstifadə tarixi: 15 oktyabr 2016.
  438. ↑ "The World's First Temple". Archaeology magazine. dekabr 2008. səh. 23.
  439. ↑ "Turkey: Archeological Dig Reshaping Human History". newsweek.com. 19 fevral 2010. İstifadə tarixi: 23 fevral 2018.
  440. ↑ "Tentative Lists – Turkey". whc.unesco.org. UNESCO. İstifadə tarixi: 23 fevral 2018.
  441. ↑ "32.4 mln foreigners visit Turkey in 2017: Tourism Ministry". Hürriyet Daily News. İstifadə tarixi: 12 fevral 2018.
  442. ↑ "Tourism in Turkey starts recovery". ITIJ. İstifadə tarixi: 12 fevral 2018.
  443. ↑ "DISTRIBUTION OF ARRIVING FOREIGN VISITORS - TOP 5 COUNTRIES (2016-2018) JANUARY-DECEMBER".
  444. ↑ Maierbrugger, Arno. "Turkey plans world's biggest airport". Inside Investor. 25 yanvar 2013. İstifadə tarixi: 17 may 2013.
  445. ↑ "Turkey's tourism industry reels from a year to forget". The Guardian. 5 oktyabr 2016.
  446. ↑ "Türk Kültürünün Tarihsel Gelişimi". Türk Tarihi. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  447. ↑ "Türk Kültürünün Özellikleri Nedir?". https://ajansadana.com/ (Turkish). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  448. ↑ "Türk Tarihine Genel Bakış". Kültür Portalı. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  449. ↑ "Türk tarihi ne zamana kadar dayanıyor? İşte özet olarak Türk tarihi…". www.sozcu.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  450. ↑ "Tüm insanlığın ortak unsuru: "İsim Verme Geleneği"". Fikriyat Gazetesi (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  451. ↑ "Türklerde Ad Verme Gelenekleri". gercekedebiyat.com. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  452. ↑ "Eski Türklerden Günümüze İsim Koyma Geleneği". Türktoyu - Türk Dünyasını Keşfet (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  453. ↑ "Geçmişten günümüze Türk kültüründe isim verme geleneği". www.fatihetsiz.com. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  454. ↑ "İşte bebeklere en çok konulan isimler". www.hurriyet.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  455. ↑ Artun, Erman. "Popüler Türk Kültürünün Dünya Kültürlerine Etkisi ve Katkısı". turkoloji.cu.edu.tr. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  456. ↑ "Türk Kültüründe Giyim Ve Kuşam Nedir". turk-kulturunde-giyim-ve-kusam.nedir.org (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  457. ↑ "Türk Tarihinde Kadın Giyim ve Kuşamı". kooplog (türk). 25 sentyabr 2019. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  458. ↑ "Eski türkler'de giyim tarzı". altinmiras.com (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  459. ↑ "Anadolu'nun geleneksel giysileri". Fikriyat Gazetesi (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  460. ↑ Atasoy, Fahri. İpek Yolu’nda Türk Kültür Mirası (türk). Rize: Türk Yurdu Yayınları. 2014. səh. 362. ISBN 978-975-7739-72-2. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  461. ↑ "Türk Dünyası Kültür Mahallesi". Topkapı Türk Dünyası. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  462. ↑ Antoinette Harri; Allison Ohta. 10th International Congress of Turkish Art. Fondation Max Van Berchem. 1999. ISBN 978-2-05-101763-3. The first military training institutions were the Imperial Army Engineering School (Mühendishane-i Berr-i Hümâyun, 1793) and the Imperial School of Military Sciences (Mekteb-i Ulûm-ı Harbiye-i Şahane, 1834). Both schools taught painting to enable cadets to produce topographic layouts and technical drawings to illustrate landscapes ...
  463. ↑ "Bilmeniz Gereken 16 Türk Ressam ve Tabloları". leblebitozu (türk). İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  464. ↑ "Türk Resim Sanatı". Sanatın yolculuğu (türk). 22 dekabr 2018. İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  465. ↑ Gaburga, Kübra. "Çağdaş Türk Resim Tarihi | Sanat Karavanı". sanatkaravani.com (türk). 25 oktyabr 2019. İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  466. ↑ "Türk Resim Sanatı Tarihi - GÜZEL SANATLAR / Resim Sanatı | Edebiyat ve Sanat Akademisi". edebiyatvesanatakademisi.com. İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  467. ↑ Hümeyra, Aişe. "Mutluluğun ve hüznün ressamı: Abidin Dino". www.aa.com.tr (türk). İstanbul, Türkiye. İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  468. ↑ "Cemal Tollu hayatı ve eserleri (1899 - 1968)". istanbul sanat evi (türk). 9 dekabr 2018. İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  469. ↑ Kızılkaya, Soner. "Yalnız ve Yaralı Bir Hayat: Fikret Mualla". Amerikanın Sesi (türk). 29 fevral 2020. İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  470. ↑ ""10'Lar' Grubu", "Yenı Dal Grubu", "Sıyah Kalem Grubu"". turkresmi.com. 8 sentyabr 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 avqust 2014.
  471. ↑ Brueggemann, Werner; Boehmer, Harald. Teppiche der Bauern und Nomaden in Anatolien = Carpets of the Peasants and Nomads in Anatolia (1st). Munich: Verlag Kunst und Antiquitäten. 1982. 34–39. ISBN 978-3-921811-20-7.
  472. ↑ Demirer, Temel. "Sırılsıklam bir âşık: Bedri Rahmi | Kaldıraç". kaldirac.org (türk). İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  473. ↑ "Burhan Doğançay'ın eserleri". www.ntv.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  474. ↑ Barry, Michael. Figurative art in medieval Islam and the riddle of Bihzâd of Herât (1465–1535). 2004. 27. ISBN 978-2-08-030421-6. İstifadə tarixi: 11 fevral 2017.
  475. ↑ "Ünlü ressamdan İslam ve sanat yorumu". www.sozcu.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  476. ↑ Konuralp, Okan. "İslam'a göre resim ve heykel yasak mı?". www.hurriyet.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  477. ↑ "Turkish Miniatures". www.turkishculture.org. İstifadə tarixi: 11 fevral 2017.
  478. ↑ "The Turkish Art of Marbling (EBRU)". turkishculture.org. İstifadə tarixi: 11 fevral 2017.
  479. ↑ "Ebru sanatı nedir?". www.haberturk.com (türk). İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  480. ↑ "Ebru Sanatı Nedir, Nasıl Yapılır? Ebru Sanatının Tarihçesi". Milliyet (türk). İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  481. ↑ Mahsun, Amasya. "Ebru Sanatı". Türkiye Kültür Portalı (türk). İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  482. ↑ "Türk Edebiyatı Tarihi, Dönemleri Özellikleri Akımları". www.turkedebiyati.org. İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  483. ↑ "Türk Edebiyatı Tarihi". Türkçe Bilgi (türk). İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  484. ↑ Gábor Ágoston; Bruce Alan Masters. Encyclopedia of the Ottoman Empire. Infobase Publishing. 2009. səh. 48. ISBN 978-1-4381-1025-7.
  485. ↑ Stanford J. Shaw; Ezel Kural Shaw. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. 2. Cambridge University Press. 1977. 260–261. ISBN 978-0-521-29166-8.
  486. ↑ "Pamuk wins Nobel Literature prize". BBC. 12 oktyabr 2006. İstifadə tarixi: 12 dekabr 2006.
  487. ↑ "GELENEKSEL TÜRK TİYATROSU | TÜRK TARİHİ ARAŞTIRMALARI". www.altayli.net (türk). 5 fevral 2020. İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  488. ↑ İlbay, Ramazan. "Milli Edebiyat - Geleneksel Türk Tiyatrosu". Milli Edebiyat (türk). İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  489. ↑ "Traditional Theatre". turkishculture.org. İstifadə tarixi: 11 fevral 2017.
  490. ↑ "Muhsin Ertuğrul 125 yaşında..." İstanbul Büyükşehir Belediyesi (türk). İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  491. ↑ "Haldun Taner". baylangida.com (türk). İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  492. ↑ "Genco Erkal kimdir?". Yeni Akit Gazetesi (türk). İstifadə tarixi: 20 may 2020.
  493. ↑ Stokes, Martin. Sounds of Anatolia. Penguin Books. 2000. ISBN 978-1-85828-636-5., səh. 396–410.
  494. ↑ "History of music in Turkey". Les Arts Turcs. 1 may 1999.
  495. ↑ "TÜRK MÜZİĞİ TARİHİ VE DÖNEMLERİ". www.turkishmusicportal.org. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  496. ↑ "Istanbul Music Scene". Yildirim, Ali. Tarkan DeLuxe. İstifadə tarixi: 16 may 2005.
  497. ↑ "Turkish Folk Dances". ncturkishfestival. 12 mart 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 May 2014.
  498. ↑ "Türk müzik tarihi". ANKA Enstitüsü (türk). İnsan düşüncesinin ürünü olduğu kadar duygusal bir deşarj yolu da olan müzik, yaratıldığı ortamla, çağın dünya görüşü ile, kısaca insan yaşamı ve toplumla, bütün diğer sanatlar gibi sıkıca bağlıdır. Müzik yoluyla bir yandan günlük yaşamın üstüne çıkıp güç kazanırken, bir yandan da birlikte yaşamanın kurallarını öğreniriz. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  499. ↑ "Türk Müziği Tarihi". Türkçe Bilgi. Türk Müziği Tarihi denilince, yukarıda adlarını andığımız tüm türlerin ve bu türlerle ilgili besteciden kurumlara kadar tüm olguların ele alındığı bir tarih anlaşılmalıdır. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  500. ↑ İlyasoğlu (1998), 14.
  501. ↑ "Klasik Türk müziği hakkında ayrıntılı inceleme". salihbora.com (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  502. ↑ "Arabesk Müziğin Ortaya Çıkışı". mzikseverler (türk). 11 fevral 2016. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  503. ↑ İzci, İpek. "213 parçada memleket sosyolojisi! Şarkılarla Türkiye tarihi". www.hurriyet.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  504. ↑ "Türk Müziğine Teselli: Arabeskin Doğuşu ve Arabeskin Babaları". Özçekim (türk). 18 sentyabr 2018. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  505. ↑ "Arabesk neydi, ne oldu, ne olacak?". www.haberturk.com (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  506. ↑ Özgür, İren. "Arabesk Music in Turkey in the 1990s and Changes in National Demography, Politics, and Identity". Turkish Studies. 1 iyun 2006. 175–190. doi:10.1080/14683840600714616. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  507. ↑ "Türkçe Rap'in Bugünlere Gelmesinde Büyük Payı Olan 20 Rapçi". Onedio (Turkish). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  508. ↑ "Halk Oyunları Tarihi". Halk Oyunları (türk). 12 dekabr 2016. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  509. ↑ Zinnur, Gerek. "Türk Halk Oyunlarının Tarihsel Gelişimi". İstanbul Teknik Üniversitesi. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  510. ↑ Çakır, Ahmet. "Atatürk Döneminden Günümüze Türk Halk Oyunları Üzerine Bir Değerlendirme". ekitap.ktb.gov.tr (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  511. ↑ "Türk Halk Oyunları - Halk Oyunların Tarihi Gelişimi - Halk oyunu". Blogcu (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  512. ↑ "Geleneksel Türk Mimarisi". Medya Çuvalı - Sanat, Düşünce ve Bilim Dünyası (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  513. ↑ "Türkiye mimarisi: Genel bir bakış | homify | homify". homify.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  514. ↑ "A list of the buildings designed by Mimar Sinan". İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
  515. ↑ Simons, Marlise. "Center of Ottoman Power". New York Times. 22 avqust 1993. İstifadə tarixi: 4 iyun 2009.
  516. ↑ Prosdocimo, Daniele. "Turkish architecture, in balance between history and future | part 1". ARCHIVIBE. 26 avqust 2019. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  517. ↑ "Turkish Art & Architecture". Trans Anatolie (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  518. ↑ "Ottoman Architecture in Turkey | Go Turkey Tourism". www.goturkeytourism.com. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  519. ↑ Goodwin, Godfrey. A History of Ottoman Architecture. Thames & Hudson. 2003. ISBN 978-0-500-27429-3.
  520. ↑ "The Search for Identity: 1st National Architecture Movement". ArchMuseum.org. 13 sentyabr 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 yanvar 2012.
  521. ↑ "Türkiye'deki en iyi 100 mimari eser". www.hurriyet.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  522. ↑ "Türk sanatı ve mimarisi üzerine". Milliyet (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  523. ↑ "Turkish Architecture in the Republican Period". archmuseum.org. 18 mart 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 fevral 2015.
  524. ↑ "Tayyare Apartment Building". AtelyeMim.com. İstifadə tarixi: 2 fevral 2012.
  525. ↑ "Ankara – State Museum of Painting and Sculpture". Republic of Turkey, Ministry of Culture. İstifadə tarixi: 2 fevral 2012.
  526. ↑ Yaşar, Ahmet. "XIX. Yüzyış ve XX. Yüzyıl Başı Eminönü'nde Osmanlı Büro Hanları" (türk). Yıldız Teknik Üniversitesi-Fen Bilimleri Enstitüsü. İstifadə tarixi: 27 fevral 2013.
  527. ↑ "Ankara: Ethnographical Museum". Republic of Turkey, Ministry of Culture. İstifadə tarixi: 2 fevral 2012.
  528. ↑ "Belge göster".
  529. ↑ "Türkiye İş Bankası BİNASI". envanter.gov.tr. 18 fevral 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 fevral 2015.
  530. ↑ "Bebek Mosque". ArchNet.org. 3 yanvar 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 fevral 2012.
  531. ↑ "Ankara'da 1930 – 1980 Yılları Arası Sivil Mimari Kültür Mirası Araştırma, Belgeleme ve Koruma Ölçütleri". VEKAM (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  532. ↑ "Türkiye'de Mimarlık". Türkçe Bilgi (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  533. ↑ "Türk Mimarisi) hakkında". Azeribalası (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  534. ↑ "ORTA ASYA TÜRK MİMARİSİ". Börteçine Gazetesi (türk). 5 dekabr 2018. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  535. ↑ "Osmanlı mimarisinin yapısı ve özellikleri". Gençlik Haber Sitesi | On5yirmi5.Com (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  536. ↑ "Batılılaşma Dönemi Türk Mimari Sanatı – Defteriniz.com". defteriniz.com (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  537. ↑ "Bir kadirbilmezlik cenneti olarak Türkiye ve çağdaş Türk mimarisi". mimdap.org. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  538. ↑ "Kemer Hatun Mosque, Beyoglu, Istanbul" (Turkish). MimarlikMuzesi.org. 21 iyul 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 fevral 2012.
  539. ↑ "Mass Housing Development by a Government Agency and the Politics of Urbanization" (PDF). 14th International Planning History Conference submission by Nilüfer Baturayoğlu Yöney and Yıldız Salman, Istanbul Technical University Faculty of Architecture, Turkey. İstifadə tarixi: 2 fevral 2012.
  540. ↑ "Behruz Çinici Eseri TBMM Camisi Tescillendi". Arkitera (türk). 1 oktyabr 2015. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  541. ↑ "SABAH - Türkiye'nin en iyi gazetesi". arsiv.sabah.com.tr. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  542. ↑ "Ersen Gürsel: Mimar Olmaya Hazırlık — XXI". xxi.com.tr. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  543. ↑ "Atilla Yücel Vefat Etti | Mimarizm". www.mimarizm.com. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  544. ↑ "Doğan Hasol ile "Mimarlık Denince" Kitabı Üzerine - doganhasol.net". www.doganhasol.net. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  545. ↑ "Türk Mutfağının Tarihsel Gelişimi". www.turkish-cuisine.org. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  546. ↑ "Türk mutfağının etkileyici tarihi". GIDA GUNDEMI. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  547. ↑ "Türk Mutfağının Gelişimi Ve Tarihi". XING (ingilis). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  548. ↑ "Türk Mutfağının 2 bin yıllık hikayesi". Dünya Gıda (türk). 18 aprel 2017. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  549. ↑ "Food in Turkey – Turkish Food, Turkish Cuisine". foodbycountry.com. İstifadə tarixi: 12 avqust 2014.
  550. ↑ Birer, Selma. "Türk Mutfağının Tarihsel Gelişim Sureci İçerisindeki Değişimi ve Bugünkü Durumu". Beslenme ve Diyet Dergisi (türk). 31 dekabr 1990. 251–260. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  551. ↑ "Türk Mutfağı Nedir? TÜRKİYE TARİHİ Türk Mutfağı Nedir? Türkiye Gastronomi Tarihi". Ders: Tarih (türk). 27 dekabr 2018. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  552. ↑ Düzgün, Ertuğrul; Durlu, Fügen. "Mezopotamya'dan Günümüze Mutfak Kültürü" (PDF). JOTAGS (türk). Türkiyə: Gümüşhane Üniversitesi. 3, 4, 6. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  553. ↑ 1 2 Claflin, Kyri W.; Scholliers, Peter. Writing Food History: A Global Perspective. Berg. 2013. ISBN 978-0-85785-217-5.
  554. ↑ "Türk mutfağında bölgelere göre hangi yemekler ünlü?". Milliyet (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  555. ↑ "7 Bölge 7 Lezzet: Türkiye'nin Ünlü Yöresel Yemekleri - Yemek Rehberi". Hotels Maxi (türk). 23 yanvar 2018. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  556. ↑ "Türkiye'nin en zengin mutfağı hangisi?". Turizm Aktüel (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  557. ↑ "Türk Mutfağı Klasikleri: Çorbalar". Sabah (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  558. ↑ "Türk Mutfağı'na Özgü Çorbalar". Unilever Food Solutions (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  559. ↑ Kia, Mehrdad. The Ottoman Empire: A Historical Encyclopedia [2 volumes]. ABC-CLIO. 2017. ISBN 978-1-61069-389-9.
  560. ↑ "Turkish coffee culture and tradition". UNESCO. 5 dekabr 2013. İstifadə tarixi: 18 avqust 2014.
  561. ↑ Çakır Morin, Arzu. "Türk kahvesi Unesco korumasında". Hürriyet (Turkish). İstanbul. 5 dekabr 2013. İstifadə tarixi: 18 avqust 2014.
  562. ↑ Burak Sansal. "Sports in Turkey". allaboutturkey.com. 2006. İstifadə tarixi: 13 dekabr 2006.
  563. ↑ Spor, İnternet. "Güntekin Onay: Futbol neden bu kadar popüler?". https://www.internetspor.com/guntekin-onay-futbol-neden-bu-kadar-populer-1461164h.htm (türk). 31 avqust 2015. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  564. ↑ "Galatasaray AŞ". uefa.com. İstifadə tarixi: 10 avqust 2014.
  565. ↑ "Historical Achievements". tff.org. İstifadə tarixi: 10 avqust 2014.
  566. ↑ "Historic achievements of the Efes Pilsen Basketball Team". Anadolu Efes Spor Kulübü. 3 may 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 fevral 2013.
  567. ↑ "Anadolu Efes S.K.: Our successes". 24 mart 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 avqust 2014.
  568. ↑ "2012 Year in Review: EuroChallenge". fibaeurope.com. İstifadə tarixi: 10 avqust 2014.
  569. ↑ "Galatasaray Lift EuroLeague Women Title". fibaeurope.com. İstifadə tarixi: 10 avqust 2014.
  570. ↑ "National Team's Activities". tvf.org.tr. 29 avqust 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 avqust 2014.
  571. ↑ "Our International Achievements". fenerbahce.org.tr. 12 avqust 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 avqust 2014.
  572. ↑ "Women's Volleyball". eczacibasisporkulubu.org.tr. İstifadə tarixi: 10 avqust 2014.
  573. ↑ "Turkish volleyball teams' successes in Europe". hurriyet.com.tr. İstifadə tarixi: 10 avqust 2014.
  574. ↑ "Vakıfbank women claim volleyball Champions League trophy". Hürriyet Daily News. İstifadə tarixi: 10 iyun 2018.
  575. ↑ Burak Sansal. "Oiled Wrestling". allaboutturkey.com. 2006. İstifadə tarixi: 13 dekabr 2006.
  576. ↑ "Historical Kırkpınar oil wrestling festival kicks off in northwestern Turkey". Daily Sabah. 13 iyul 2018.
  577. ↑ "Kırkpınar Oiled Wrestling Tournament: History". Kirkpinar.com. 21 aprel 2007. 1 avqust 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 noyabr 2010.
  578. ↑ Gegner, Christiane. "FILA Wrestling Database". Iat.uni-leipzig.de. 13 mart 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 noyabr 2010.
  579. ↑ "Kırkpınar Yağlı Güreşleri". edirne.ktb.gov.tr. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  580. ↑ "Yağlı Güreşin Tarihçesi". Pehlivan (türk). 19 oktyabr 2016. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  581. ↑ "Yağlı güreşin yaşayan tarihi İrfan Usta". www.trthaber.com (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  582. ↑ "TRT World". www.trtworld.com.
  583. ↑ "The Political Economy of the Media in Turkey: A Sectoral Analysis" (PDF). tesev.org.tr. 16 iyul 2012 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 fevral 2015.
  584. ↑ "Gazete Tirajları 02.05.2016 – 08.05.2016". Gazeteciler.com. 19 dekabr 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 avqust 2016.
  585. ↑ "About RTÜK". The Radio and Television Supreme Council (RTÜK). İstifadə tarixi: 18 aprel 2020.
  586. ↑ "Dünyanın en çok okunan gazeteleri". Dünya Store (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  587. ↑ "Türkiye'nin En Popüler ve En Sevilen Gazeteleri". batmandogusgazetesi.com. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  588. ↑ Jenna Krajeski. "Turkey: Soap Operas and Politics". Pulitzer Center. 30 mart 2012. İstifadə tarixi: 15 yanvar 2013.
  589. ↑ "Turkish Dramas Sweep Latin America". 9 fevral 2016. İstifadə tarixi: 1 oktyabr 2016.
  590. ↑ "Turkey world"s second highest TV series exporter after US – Business". Hürriyet Daily News. İstifadə tarixi: 14 oktyabr 2017.
  591. ↑ "Türk filmleri yurt dışına açılıyor! O ülkelerde gösterilecek…". www.sozcu.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  592. ↑ "Yurtdışında çekilmiş türk filmleri". www.mynet.com. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  593. ↑ "İşte, yurtdışında en çok izlenen 16 yerli film!". edebiyathaber.net. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  594. ↑ "Türkiye'de sinema: Yeşilçam tarihine kısa bir bakış". arsiv.ntv.com.tr. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  595. ↑ "Türkiye'de Sinema: Yeşilçam Tarihi". NeOldu.com (türk). 18 iyun 2015. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  596. ↑ "Hafızalara Kazınan Yönleriyle Yeşilçam'ın 100 Yıllık Renkli Tarihi | ListeList.com". ListeList (türk). 14 noyabr 2014. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  597. ↑ "Yeşilçam hakkında ilginç 20 bilgi". SinemaTV Blog (türk). 18 yanvar 2018. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  598. ↑ Küçüksarp, Merve. "Osmanlı'da Sinema". Bianet. İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  599. ↑ Bilgici, Yenal. "Osmanlı da bir rüyayla kurulmuştu". www.hurriyet.com.tr (türk). İstifadə tarixi: 19 may 2020.
  600. ↑ "TURKISH CINEMA". www.turkishculture.org. İstifadə tarixi: 11 fevral 2017.
  601. ↑ "CPJ testifies on Turkey's press freedom record after failed coup attempt". Committee to Protect Journalists. 14 sentyabr 2016. İstifadə tarixi: 16 dekabr 2016.
  602. ↑ "Turkey's crackdown propels number of journalists in jail worldwide to record high". cpj.org. İstifadə tarixi: 17 yanvar 2017.
  603. ↑ Kingsley, Patrick. "Turkey Purges 4,000 More Officials, and Blocks Wikipedia". The New York Times. 30 aprel 2017. İstifadə tarixi: 1 may 2017.
  604. ↑ "Turkey blocks Wikipedia under law designed to protect national security". The Guardian. 29 aprel 2017. İstifadə tarixi: 1 may 2017.

Biblioqrafiya

Xarici keçidlər

Ümumi
Turizm
Hökümət
İqtisadiyyat
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Türkiyə&oldid=5603475"