Hacı Davud Müşkürlü

Hacı Davud Müşkürlü Hacı Davud Ləzgi
ləzg. Гьажи-Давуд Муьшкуьрви
Hacı Davud Müşkürlü.
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	1680
Doğum yeri	Dədəli, Müşkür mahalı, Şirvan
Vəfat tarixi	1735—1736
Vəfat yeri	Gelibolu, Osmanlı dövləti
Uşaqları	oğlu: Məhəmməd, Tahir, Süleyman, Əbdülkərim qızı: Zeynəb, Pəkər
Dini	Sünni, İslam

İmam Hacı Davud (ləzg. Имам Гьажи Давуд 1680-1728) — Ləzgi ümumi, Osmanlı hakimiyyəti dövründə (1721-1734) Şirvan hakimi .

Şirvan üsyanı

Şirvanda baş vermiş üsyana Müşkür mahalı Dədəli kəndinin sakini Hacı Davud başçılıq edirdi. O, silahlı kəndli dəstələrini öz ətrafına toplayaraq, Qazıqumuq hakimi Surxay xanla ittifaqda olaraq 1720-ci ilda Şabran şəhəri və Xudat qalasını tutdu. 1721-ci ilin avqustunda Hacı Davud, Surxay xan va Əli sultan İlisulunun birləşmiş dəstələri şəhər əhalisindən də kömək alaraq Şamaxını tutdu. Şəhər tutulan zaman qarət va talanlar baş verdi; məsələn, o vaxt Şamaxıda olan rus tacirlari qarət edildi və öldürüldü.

Şamaxı hadisələrindən dərhal sonra, 1721-ci ilin payızında Hacı Davud Qazıqumuqlu Surxay xanla birlikdə Krım xanı vasitəsilə Osmanlı sultanına məktub göndərib onları öz himayəsinə almağı və öz qoşunlarını Şirvanı qorumaq üçün göndərməyi xahiş etdilər.

Bundan az sonra Hacı Davud öz nümayəndələrini İstanbula göndərdi. İstanbuldakı rus rezidenti (səfirdən aşağı dərəcəli elçi) İ.Neplyuyev 1722-ci ilin fevralında yazırdı ki, Hacı Davud və Şirvan üsyançılarının digər rəhbərləri Şamaxının tutulmasından sonra öz adamlarını Osmanlı təbəəliyinə qəbul etmək xahişi ila gizlicə sultan sarayına göndərmiş və ona sədaqətlərinin təsdiqi kimi Osmanlı Sultanı III Əhmədin adı ilə sikkə kəsməyə başlamışlar. Daha sonra Neplyuyev qeyd edirdi ki, cümə günləri onların məscidlərində Sultanın adına xütbə oxunur. İstanbuldakı holland rezidenti da Osmanlı sarayının "üsyançılarla birləşərək, bütün İrana sahib olmaqdan ötrü" guya ora qoşun göndərmək fikrində olduğunu xəbər verirdi.

Keçmiş Şirvan bəylərbəyliyinin mərkəzi hissəsində Osmanlı İmperiyasından yarıasılı Şirvan xanlığı mövcud idi. Onun hakimi, yuxarıda xatırlandığı kimi, 1722-ci ilin sonunda Hacı Davud təsdiq olunmuşdu. Ancaq Hacı Davuda öz hakimiyyətini bərqərar etmək üçün uzun müddət mübarizə aparmaq lazım gəlmişdir. Şirvanın idarə edilməsindən kənarlaşdırılan Qazıqumuqlu Surxay xan Hacı Davudla münasibətləri kəsərək, onun hakimiyyətini tanımır və onunla haqq-hesab çürütmək üçün əlverişli məqam gözləyirdi. Mənbələrdən Şirvanda gedən ara çəkişmələri aydın müşahidə olunur. Hələ 1722-ci ildə Hacı Davud Çoban Şamxal və Qaytaq usmisinin razılığı ilə Quba xanlığını özünə tabe etmək istəmişdi. Ancaq onun bu niyyətini bilən və rəqibini qabaqlamağı qərara alan Surxay xan Quba xanlığına gəlmiş və ətraf kəndlərdən vergi yığmağa başlamışdı. Belə olduqda Qaytaq usmisi öz oğlu Xanmuradı Surxaya qarşı göndərmişdi. Baş verən toqquşmada tərəflər 200-ə yaxın adam itirmişdi, lakin usmi va Surxay xan sonra barışmışdılar.

Dərbənddə bir həftə istirahətdən sonra, yəni sentyabrın 10-da I Pyotr öz ordusu ilə Bakıya tərəf hərəkət etdi. Əldə olunan məlumata görə, Hacı Davud rus qoşunlarına müqavimət təşkil etməyə cəhd göstərmiş və kömək üçün usmiya və Surxay xana müraciət etmişdi. Şəmsəddin bəyə Şamaxının idarasini tapşıran Hacı Davud, özü döyüşçü yığmaq üçün dağlara getmişdi.

Sentyabrın 14-də Hacı Davudun Zeyxurda (Samur çayının cənub tərəfində kənd) 10 min nəfərlik qoşunla durması və usmi ilə ittifaqda rus ordusuna hücum etmak niyyətində olması haqqında xəbər alındı.

Osmanlı arxiv sənədlərində qapıçıbaşı Dərviş Mehmet ağanın "barat", "nama", "tuğ", "alam" və "xabt" ilə Şirvana göndərildiyi yazılır. Rusiyanın Xarici Siyasat Arxivində Sultan fərmanı və Mehmet paşaya təlimatın surətləri də aşkar edilmişdir.

Sultan baratında deyilir ki, Sultan ondan "sığınacaq" xahiş edən və onun himayəsi altında olmağı arzulayan adamlara böyük mərhəmət göstərir, ona görə Hacı Davuda elan olunur: o, Sultanın hökmü ilə "həmin ölkələrin hamisi və hökmdarı" rütbəsinə qaldırılmışdır. Hacı Davud xan titulu alır və ona müntəzəm surətdə Osmanlı hökumətinə məlumat vermək və diyarın təhlükəsizliyi haqqında qayğı göstərmək vəzifəsi də həvalə olunurdu.

Sultan fərmanı Hacı Davuda müraciətlə başlanır, özü də o, artıq xan titulu ilə – "Şirvan və digər Dağıstan əyalətlərinin möhtərəm ali xanı" adlanırdı. Fərmanda xatırlanırdı ki, Hacı Davud dəfələrlə Sultana onun himayəsini xahiş edərək məktub yazmış və bununla yanaşı İran dövlətindən qopardığı Şirvanı və digər əyalətlərin torpaq və şəhərlərini Türkiyənin hakimiyyəti altına verməyi vəd etmişdir.

Fərmanın sonunda bildirilirdi ki, Hacı Davudun "iltifat, sədaqət və səyi" nəzərə alınaraq o, "Krım xanı kimi bu cür yüksək xanlıq layaqətinə" qaldırılmışdır. Dərviş Mehmet ağaya verilmiş məxfi təlimatda ona Şirvana çatan kimi Sultan fərmanı, baratı, vəzirin məktubunu, hədiyyələri Hacı Davuda təqdim etmək tapşırılmışdı. 1732-ci il yanvarın 8-də Hacı Davuda göndərilmiş Sultan fərmanının surəti Osmanlı dövlətinin Azərbaycan xanlıqları ilə münasibətlərinə dair arxiv sənədləri külliyyatında nəşr olunmuşdur. Fərman Hacı Davuda müraciətlə aşağıdakı sözlərlə başlayır: "Rikab-i Hümayün tarafından Şirvan Hanına Name-i Hümayündur, Cenab-i eyalet-me"ab hükümetnisab devlet... Ferman-rani bil-fil Şirvan Hanı olan el-hac Davud han".

Fərmanda deyilirdi ki, Qızılbaş məmləkətinin dağılmasından sonra Şirvan və onun ətrafını qızılbaş fəsadından qorumaq Hacı Davud xana tapşırılır, bunun müqabilində Şirvan paşa rütbəsi almaqla Hacı Davuda "yurtluk ve ocaklık" verilir.

Fərmanda daha sonra deyilirdi ki, Şirvan xanlığının Hacı Davuda verilmasi müqabilində, o, Dövlati-Aliyaya müvafiq xidmət etməlidir. Sultan Krım xanına göstərdiyi qayğını Hacı Davud xana da göstərəcəkdir. Daha sonra fərmanda deyilirdi ki, qapıçıbaşılar ondan olub hal-hazırda "mir-alem" olan Dərviş Mehmet ağa Sultan hilatini tuğla gətirib təntənəli şəkildə Hacı Davuda təqdim edəcəkdir, an nəhayətdə Sultan Hacı Davuda Ərzurum paşası ila sıx əlaqə saxlayıb birgə hərəkət etməyi məsləhət görürdü:

"... Eyalet-i Şirvanın vesair mazbut-i kabza-i zabt u teshir olunan biladin tensik-i umurunda ve düstur-i mukarram müsir-i müfahham nizamü lalem hala erzurum valisi olup ol tarafta bazi umur ve hususlarin temsiyet ü çerasına memur olan vezirim İbrahim paşa edamallahı teala celalevu ile iktiza edin sair umur ve suumu dahi femsiyet u icrasına bezl-i cell-i himmet eylesiz".

1723-cü il fevralın 22-da Sultanın yanında keçirilən növbəti divanda Krım xanının I Pyotrun gələn yazda Şirvanda hərbi kompaniyanı davam etdirmək niyyəti haqqında xəbər verən məktubu oxundu. Qərara alındı ki, Rusiyaya aşağıdakı məzmunda tələb elan olunsun: əgər çarın şirvanlılara va Mir Mahmuda iddiası varsa, qoy bunun Sultan vasitəsilə ödənilməsini tələb etsin, özünün bütün qoşunlarını isə Cənubi Qafqazdan çıxartsın va bundan sonra "İran işbrina" müdaxilə etməsin. Əks halda, "əbədi sülh pozulacaq va Sultan Səfəvi mirası uğrunda onunla müharibəyə girməyə məcbur olacaq".

Osmanlı hökuməti Rusiya ilə müharibəyə tələsdi və qoşunlara yürüşə hazırlaşmaq əmri verilmişdi. Rusiya va Osmanlı imperiyaları arasında qarşılıqlı münasibətləri və ümumi şəraiti qiymətləndirən fransız naziri kardinal Dübua 1723-cü ilin yazında müharibə olacağını labüd hesab edərək, öz ölkəsinin Peterburqakı səfiri de Kampredona yazırdı: "Öz torpaqlarını eyni tərəfdə genişləndirməyə can atan işğalçılar arasında toqquşma zəruridir".

Hacı Davud və Surxay xan

1724-cü ilin əvvəlində Hacı Davudun Şamaxıdan kanarda olmasından istifada edan Qaytaq usmisinin oğlu şaharda hakimiyyati ab almış va müvaqqati orada olan Osman paşa ila birlikda şahari idara etmaya başlamışdı. Tezliklə qababda olan Surxay xan da Şirvanın bir hissasini idara etmaya başlamışdı.

Şirvanda hakimiyyat uğrunda mübariza ahaliya çoxlu badbaxtlik gatirirdi. Qarşı duran taraflarin har biri takca öz raqibinin tarafdarlar ına deyil, onlara müqavimat göstaran dinc ahaliya da divan tuturdu. Tasadüfi deyil ki, kand sakinlarinin çoxu qorxu içinda öz daimi yaşayış yerbrini tark edirdibr. Siyasi çaxnaşmalar, daxili toqquşmalar xalq üçün asl bala idi. Müvaqqati va tasadüfan hakimiyyata galan har hansı bir adam öz xeyrina vergi yığır, daha daqiq desak, ahalini soyurdu. Dərbənd naibi İmamqulu xan bu münasibatb yazırdı: ". . . ela ki torpaqlar sahibsiz qalır, kim istayirsa öz arzusu ila sahib durur va yazıq xalqı yeyirbr". Beləliklə, hakim feodallar varlanırdılar. Bir manbanin malumatına görə, 1724-cü ilda Surxay Şamaxı, Muğan, Qarabağ va digər yerbrdan öz Dağıstan mülkbrina ipak va digər qiymatli mallardan başqa, 8 dava yükü pul va qızıl göndarmişdi.

1725-ci il üçün Hacı Davuda Şirvanda öz hakimiyyatini müayyan daracada möhkamlandirmak müassar oldu. O, artıq rus qoşunlar ının Azarbaycan hüdudlar ından tamamila sıxışdırılıb çıxar ılması haqqında fikirbşmaya başladı va Gəncə paşasından harbi kömak istadi. Bizim fikrimizca, bu zaman o, Bakı va Dərbəndi tutmağı vad edarak osmanlı qoşunlarının kömayi ila ham da öz raqibbrina divan tutmaq maqsadi güdürdü. Paşa Hacı Davudun xahişini radd edarak, Sultanın özüna müraciat etmayi maslahat gördü. Hacı Davud Krım xanına da maktub yazaraq rusların Şirvana hücum edacaklari taqdirda Krım xanının öz qoşunları ilə rus qoşunlarının arxasından galib Sulakda onları mühasiraya almasını xahiş etdi.

Bununla barabar, Surxay xan Hacı Davuda qarşı öz fitnalarini dayandırmırdı. Surxay va onun müttafiqlari – dağlı feodallar özbrinin Şirvana basqınlar ı ila Osmanlı hakimiyyat dairalarini o qadar narahat etdibr ki, osmanlılar dağlıların Şirvana yolunu kasmak maqsadila Topkaraqan qalasını tikmaya başladılar. Ancaq Surxay xanın tarafdarları – çarl ılar hücum edarak onu dağıtdılar.26 Surxay xanı bitaraflaşdirmak üçün osmanlılar 1727-ci ilda ona illik mavacibla iki buncuqlu paşatitulu, eyni zamanda Qababnin idaraçiliyini verdibr. Lakin Surxay bununla kifayatbnmayarak, üstalik Ağdaşı da tutdu va yalnız bundan sonra Osmanlı imperiyasına sadaqat andı içdi.

Bu, tabii ki, Hacı Davudu bark narahat etdi va onun Osmanlı dövbtina münasibatinda taraddüd baş qaldırdı. Hatta paşa Hacı Davudun Osmanlı imperiyasına sadaqatindan şübhalanmaya, Rusiyaya meylli olduğunu güman etmaya başladı. General Rumyansev Şirvana sarhadçakma üçün galanda, Hacı Davud onu hadiyyalarb qarşılamaq istamişdi. Ancaq Şamaxıda olan Osmanlı paşası avvalca ona Rumyansevb görüşmayi qadağan etmişdi. Hacı Davudun II Tahmasiba maktub göndarmasi va ona qulluq etmaya hazır olduğunu ifada etmasi haqqında da malumat vardı. Cavab fermanında II Tahmasib öz düşmanbrini Şabran va Muşkür ayabtbrindan qovduqdan sonra, həmin torpaqları Hacı Davuda "abadi" veracayini vad edirdi. Qeyd etmak lazımdır ki, Hacı Davud səfəviləra qarşı mübariza dövründa xalqa saxavatb vadbr vermişdi, ancaq hakimiyyata galandan sonra onun vaziyyatinin yaxşılaşdır ılması üçün mühüm bir iş görə bilmamişdi. Bu sababdan Şirvanda siyasi va sosial dayağını itirdiyina görə o, kanardan kömak axtarmağa macbur olmuşdu.

Hacı Davud Osmanlının Qafqazda jandarmı kimi

Osmanlı sarayının rəsmi səlnaməçisi A.Çələbizadə yazır ki, Osmanlı silahdarı (yəqin o, Sarı Mustafa paşanı nəzərdə tutur) Hacı Davudun min atlısını özü ilə götürüb, Bərdə tərəfə hərəkət etdi. Şuşakəndi ətrafında bir neçə sığınağı ələ keçirərək, bütün gün ərzində onu top atəşinə tutdu. Orada gizlənən sakinlər, öz əmlaklarını ataraq, hərə bir tərəfə qaçdı. 400 nəfəri məhv edən Osmanlı sərəsgəri Gəncəya qayıtdı, buradan isə Qarabağ kürdlərinə va şahsevənlərə qarşı yollandı.

Fəaliyyəti

Faktlar göstərir ki, əslində, Kartli çarı Vaxtanq kimi, Hacı Davuda da birinci olaraq Rusiya hökuməti özü müraciət etmişdi. Belə ki, Səfəvilər dövlətinin süqutunu sürətləndirmək üçün bütün imkanlardan istifadə etmək, o cümlədən Qafqaz xalqlarını ayağa qaldırmaq tapşırığı almış A.Volınski Hacı Davuda məktub yazaraq, ona Rusiya təbəəliyini qəbul etmək təklifi ilə müraciət etmişdi.

Bu hadisələrə toxunan V.Lıstsov, Həştərxan qubernatorunun Hacı Davudun yanına nümayəndə göndərdiyini göstəmişdir. Bu, Hacı Davudun Həştərxan voyevodası İ.V.Kilkinə göndərdiyi 22 aprel 1721-ci il tarixli məktubundan da aydın olur. Məktubda rusların göndərdiyi "çapar"dan danışılır. Bir müddət keçdikdən sonra 1721-ci ilin yayında Hacı Davud A.Volınskinin müraciətinə yalnız müəyyən şərtlər daxilində razılıq verəcəyini bildirdi. Lakin, Hacı Davudun Rusiya imperiyasına xidməti müqabilində irəli sürdüyü şərtləri Volınski qəbuledilməz hesab etmişdi. Bu şərtlər haqqında Volınski I Pyotra yazırdı: "Hacı Davud bəy mənə cavabında Sizin böyüklüyünüzə xidmət etmək istədiyini bildirir, lakin əvəzində sizdən ordu və kifayət qədər top göndərməyi xahiş edir ki, onların köməyi ilə İran (Səfəvi imperiyası) şəhərlərini alsın, lazım olanlarını özünə götürüb,qalanlarını sizə versin...".

Şirvanda Hacı Davudun nüfuzunun güclənməsi Rusiya hakim dairələrinin təşvişinə səbəb olmuşdu. Hacı Davudun yardımından faydalanaraq cəhdlərinin uğursuzluqla nəticələnməsinə baxmayaraq, Rusiya Səfəvi dövlətinə yürüşə hazırlığı davam etdirirdi.

Hadisələrin belə inkişaf etməsi Şirvanda da narahatçılıq doğururdu. Rusiya ilə toqquşmaya davam gətirə bilməyəcəyini başa düşən Hacı Davud, öz müstəqilliyini qoruyub saxlamaq məqsədilə 1721-ci ilin sonunda kömək üçün Rusiya və Səfəvi dövlətləri ilə düşmənçilik edən Türkiyəyə müraciət etdi. Lakin Hacı Davud sultandan hərbi yardım istəyərək, daxili muxtariyyətini saxlamaq şərti ilə Türkiyədən vassal asılılığının qəbul etməyə vəd verdi.

Mənbə

• Ənvər Çingizoğlu, Hacı Davud Müşkürlü, "Soy" еlmi-kütləvi dərgi, 2009, №8, səh.40-47;
• Ənvər Çingizoğlu, Gəncə-Qarabağ əyaləti tarixinə dair sultan hökmləri (1727-1730-cu illər), Bakı, "Mütərcim", 2013, 272 səh.

Xarici keçidlər

• *СЕНСАЦИЯ! Обнаружена рукопись фетвы Хаджи Давуда Мушкюрви