Köməkçi nitq hissələri: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Vizual redaktor Mobil redaktə Mobil veb redaktə
Sətir 1: Sətir 1:
{{Qaralama}}
{{Qaralama}}
'''Köməkçi nitq hissələri''' ayrılıqda leksik mənaları olmur, suala cavab vermir, cümlə üzvü olmur, əsasən, leksik şəkilçi qəbul edib dəyişmir, söz yaradıcılığında iştirak etmir, yəni onlardan yeni söz yaratmaq olmur.
'''Köməkçi nitq hissələri''' ayrılıqda leksik mənaları olmur, suala cavab vermir, cümlə üzvü olmur, əsasən, leksik şəkilçi qəbul edib dəyişmir, söz yaradıcılığında iştirak etmir, yəni onlardan yeni söz yaratmaq olmur.
Azərbaycan dilində beş köməkçi nitq hissəsi var və onlar yalnız qrammatik mənaya malikdirlər. Qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər və nida.
Azərbaycan dilində beş köməkçi nitq hissəsi var və onlar yalnız qrammatik mənaya malikdirlər. Qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər və nida.


'''Qeyd:'''Köməkçi nitq hissələri əsas nitq hissəsindən fərqli olaraq leksik mənaya malik olmur.</u>
Köməkçi nitq hissələri əsas nitq hissəsindən fərqli olaraq leksik mənaya malik olmur.


Köməkçi nitq hissələri quruluşca sadə və mürəkkəb olur.<s>Düzətmə</s> olmur
Köməkçi nitq hissələri quruluşca sadə və mürəkkəb olur.


==Növləri==
== Növləri ==
Köməkçi nitq hissələrini əsas nitq hissələrindən fərqləndirən cəhətlər bunlardır:
Köməkçi nitq hissələrini əsas nitq hissələrindən fərqləndirən cəhətlər bunlardır:
# Əsas nitq hissələri həm qrammatik, həm də leksik mənası var. Lakin köməkçi nitq hissələrinin yalnız qrammatik mənası var.
# Əsas nitq hissələri həm qrammatik, həm də leksik mənası var. Lakin köməkçi nitq hissələrinin yalnız qrammatik mənası var.
Sətir 14: Sətir 14:
# Əsas nitq hissələri həm leksik, həm də qrammatik şəkilçi qəbul edir. Köməkçi nitq hissələri isə heç bir şəkilçi qəbul etmir.
# Əsas nitq hissələri həm leksik, həm də qrammatik şəkilçi qəbul edir. Köməkçi nitq hissələri isə heç bir şəkilçi qəbul etmir.
Köməkçi nitq hissələri bunlardır: [[qoşma]], [[bağlayıcı]], [[ədat]], [[modal sözlər]], [[nida]].
Köməkçi nitq hissələri bunlardır: [[qoşma]], [[bağlayıcı]], [[ədat]], [[modal sözlər]], [[nida]].

===[[Qoşma (köməkçi nitq hissəsi)]]===
=== [[Qoşma (köməkçi nitq hissəsi)]] ===
İsmin adlıq, yiyəlik, yönlük və çıxışlıq hallarında olan sözlərə qoşularaq müəyyən məna çaları yaradan köməkçi nitq hissəsinə '''qoşma''' deyilir.
İsmin adlıq, yiyəlik, yönlük və çıxışlıq hallarında olan sözlərə qoşularaq müəyyən məna çaları yaradan köməkçi nitq hissəsinə '''qoşma''' deyilir.


Sətir 28: Sətir 29:
#'''Aidlik'''
#'''Aidlik'''


===[[Bağlayıcı]]===
=== [[Bağlayıcı]] ===
Bağlayıcı sözlər, cümlələr, abzaslar və mətnlər arasında əlaqə yaradır, onları qrammatik cəhətdən bir-birinə bağlayır.
Bağlayıcı sözlər, cümlələr, abzaslar və mətnlər arasında əlaqə yaradır, onları qrammatik cəhətdən bir-birinə bağlayır.
Sintaktik funksiyasına görə (cümlədəki vəzifəsinə görə) bağlayıcılar iki yerə bölünür:
Sintaktik funksiyasına görə (cümlədəki vəzifəsinə görə) bağlayıcılar iki yerə bölünür:
Sətir 35: Sətir 36:




====Tabesizlik bağlayıcıları====
==== Tabesizlik bağlayıcıları ====
Tabesizlik bağlayıcıları bərabərhüquqlu üzvləri — cümlənin həmcins üzvlərini, eləcə də tabesiz cümlənin tərəflərini birləşdirir.
Tabesizlik bağlayıcıları bərabərhüquqlu üzvləri — cümlənin həmcins üzvlərini, eləcə də tabesiz cümlənin tərəflərini birləşdirir.


Sətir 47: Sətir 48:




====Tabelilik bağlayıcıları====
==== Tabelilik bağlayıcıları ====
Tabelilik bağlayıcıları yalnız tabeli mürəkkəb cümlənin tərəflərini əlaqələndirir.
Tabelilik bağlayıcıları yalnız tabeli mürəkkəb cümlənin tərəflərini əlaqələndirir.


'''Tabelilik bağlayıcılarının 4 qrammatik məna növü var''':
'''Tabelilik bağlayıcılarının 4 qrammatik məna növü var''':
#'''Aydınlaşdırma : ki , belə ki .'''
#'''Aydınlaşdırma : ki , belə ki .'''
#'''Səbəb : çünki , ona görə ki , buna görə də , ona görə də , onun üçün ki , ondan ötrü ki'''
#'''Səbəb : çünki , ona görə ki , buna görə də , ona görə də , onun üçün ki , ondan ötrü ki'''
#'''Güzəşt : hərçənd , hərçənd ki .'''
#'''Güzəşt : hərçənd , hərçənd ki .'''
#'''Şərt : əgər , hərgah , madam ki , indi ki , yoxsa , bir halda ki .'''
#'''Şərt : əgər , hərgah , madam ki , indi ki , yoxsa , bir halda ki .'''




Sətir 60: Sətir 61:
*Sözlərin və cümlələrin təsir qüvvəsini artıran köməkçi nitq hissəsidir. Ədat cümlədə ifadənin səlisləşməsinə kömək edir.
*Sözlərin və cümlələrin təsir qüvvəsini artıran köməkçi nitq hissəsidir. Ədat cümlədə ifadənin səlisləşməsinə kömək edir.
* Məgər bunu sizə deməmişdik? — cümləsində məgər ədatı bütövlükdə cümlənin təsir gücünü artırır. Sən ki belə deyildin cümləsində ki ədatı sən sözünün təsir gücünü artırır.
* Məgər bunu sizə deməmişdik? — cümləsində məgər ədatı bütövlükdə cümlənin təsir gücünü artırır. Sən ki belə deyildin cümləsində ki ədatı sən sözünün təsir gücünü artırır.
* Ədatlar söz və ya cümlələrin mənasını qüvvətləndirməyə xidmət etdiyi üçün onları cümlədən çıxarsaq, mənada ciddi dəyişiklik baş verməz, həmin məna yalnız bir qədər zəifləyə bilər. Məsələn: Ən gözəl qız gəlsin— Gözəl qız gəlsin.
* Ədatlar söz və ya cümlələrin mənasını qüvvətləndirməyə xidmət etdiyi üçün onları cümlədən çıxarsaq, mənada ciddi dəyişiklik baş verməz, həmin məna yalnız bir qədər zəifləyə bilər. Məsələn: Ən gözəl qız gəlsin— Gözəl qız gəlsin.
* Ədatların qrammatik mənası söz və cümlələrin təsir gücünü artırmağa xidmət etməsidir. Cümlədə ədat işləndikdə qarşı tərəfin— dinləyicinin diqqətini konkret həmin hissəyə yönəldir.
* Ədatların qrammatik mənası söz və cümlələrin təsir gücünü artırmağa xidmət etməsidir. Cümlədə ədat işləndikdə qarşı tərəfin— dinləyicinin diqqətini konkret həmin hissəyə yönəldir.


====Ədatın mənaca növləri====
==== Ədatın mənaca növləri ====
#'''Qüvvətləndirici ədatlar : ən, lap, daha, axı, hətta, artıq, düz, bir, ki, necə, nə, belə, olduqca,ca, cə, da, də.'''
#'''Qüvvətləndirici ədatlar : ən, lap, daha, axı, hətta, artıq, düz, bir, ki, necə, nə, belə, olduqca,ca, cə, da, də.'''
#
#
#'''Dəqiqləşdirici ədatlar : elə, məhz, əsl.'''
#'''Dəqiqləşdirici ədatlar : elə, məhz, əsl.'''
#'''Məhdudlaşdırıcı ədatlar :ancaq,tək, təkcə, bir, bircə, yalnız.'''
#'''Məhdudlaşdırıcı ədatlar :ancaq,tək, təkcə, bir, bircə, yalnız.'''
#'''Sual ədatları : bəs,məgər, bəyəm, yəni, ki, mi.'''
#'''Sual ədatları : bəs,məgər, bəyəm, yəni, ki, mi.'''
#'''Əmr ədatları : di, qoy, gəl, gəlin, gəlsənə, ha, bax, gör, görsənə, -sana, -sənə, - sanız, -səniz.'''
#'''Əmr ədatları : di, qoy, gəl, gəlin, gəlsənə, ha, bax, gör, görsənə, -sana, -sənə, sanız, -səniz.'''
#'''Arzu ədatları :kaş, kaş ki, bircə, təki, gərək, barı.'''
#'''Arzu ədatları :kaş, kaş ki, bircə, təki, gərək, barı.'''
#'''Təsdiq və inkar ədatları : hə, yox, bəli, xeyr, heç, əsla.'''
#'''Təsdiq və inkar ədatları : hə, yox, bəli, xeyr, heç, əsla.'''




Sətir 84: Sətir 85:




===[[Nida]]===
=== [[Nida]] ===
Danışanın hiss və həyəcanını ifadə edən [[köməkçi nitq hissəsi]]dir. [[Nida]]lar insanın müxtəlif hislərinin, hadisələrə emosional münasibətinin ifadəsidir.
Danışanın hiss və həyəcanını ifadə edən [[köməkçi nitq hissəsi]]dir. [[Nida]]lar insanın müxtəlif hislərinin, hadisələrə emosional münasibətinin ifadəsidir.
Nidaların müxtəlif məna növləri var:
Nidaların müxtəlif məna növləri var:
Sətir 98: Sətir 99:
* [[Nitq hissələri]]
* [[Nitq hissələri]]
* [[Əsas nitq hissələri]]
* [[Əsas nitq hissələri]]

==Mənbə==
== Mənbə ==
* Azərbaycan dili. Hədəf Nəşrləri. X nəşr.
* Azərbaycan dili. Hədəf Nəşrləri. X nəşr.
[[Kateqoriya:Nitq hissələri]]
[[Kateqoriya:Nitq hissələri]]

05:32, 15 yanvar 2021 versiyası

Köməkçi nitq hissələri ayrılıqda leksik mənaları olmur, suala cavab vermir, cümlə üzvü olmur, əsasən, leksik şəkilçi qəbul edib dəyişmir, söz yaradıcılığında iştirak etmir, yəni onlardan yeni söz yaratmaq olmur. Azərbaycan dilində beş köməkçi nitq hissəsi var və onlar yalnız qrammatik mənaya malikdirlər. Qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər və nida.

Köməkçi nitq hissələri əsas nitq hissəsindən fərqli olaraq leksik mənaya malik olmur.

Köməkçi nitq hissələri quruluşca sadə və mürəkkəb olur.

Növləri

Köməkçi nitq hissələrini əsas nitq hissələrindən fərqləndirən cəhətlər bunlardır:

  1. Əsas nitq hissələri həm qrammatik, həm də leksik mənası var. Lakin köməkçi nitq hissələrinin yalnız qrammatik mənası var.
  2. Əsas nitq hissələri suala cavab verir, köməkçi nitq hissələrinin isə heç bir sualı yoxdur.
  3. Əsas nitq hissələrinin sintaktik vəzifəsi var və cümlə üzvü ola bilir. Köməkçi nitq hissələrinin isə sintaktik vəzifəsi yoxdur və heç bir cümlə üzvü olmur.
  4. Əsas nitq hissələri həm leksik, həm də qrammatik şəkilçi qəbul edir. Köməkçi nitq hissələri isə heç bir şəkilçi qəbul etmir.

Köməkçi nitq hissələri bunlardır: qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər, nida.

Qoşma (köməkçi nitq hissəsi)

İsmin adlıq, yiyəlik, yönlük və çıxışlıq hallarında olan sözlərə qoşularaq müəyyən məna çaları yaradan köməkçi nitq hissəsinə qoşma deyilir.

Qoşmanın 9 məna növü var:

  1. Birgəlik, vasitə, alət
  2. Zaman
  3. Məsafə
  4. İstiqamət
  5. Bənzətmə
  6. Fərqləndirmə
  7. İstinad
  8. Səbəb, məqsəd
  9. Aidlik

Bağlayıcı

Bağlayıcı sözlər, cümlələr, abzaslar və mətnlər arasında əlaqə yaradır, onları qrammatik cəhətdən bir-birinə bağlayır. Sintaktik funksiyasına görə (cümlədəki vəzifəsinə görə) bağlayıcılar iki yerə bölünür:

  1. Tabesizlik bağlayıcıları
  2. Tabelilik bağlayıcıları


Tabesizlik bağlayıcıları

Tabesizlik bağlayıcıları bərabərhüquqlu üzvləri — cümlənin həmcins üzvlərini, eləcə də tabesiz cümlənin tərəflərini birləşdirir.

Tabesizlik bağlayıcılarının 6 qrammatik məna növü var:

  1. Birləşdirmə : və , ilə (-la2)
  2. Qarşılaşdırma : amma , ancaq , lakin , halbuki , isə , fəqət .
  3. Bölüşdürmə : ya , ya da , ya da ki , və ya , və yaxud , yaxud da , gah , gah da , gah da ki , istər ,istərsə də .
  4. İştirak : həm , həm də , həm də ki , o cümlədən , o sıradan , nəinki , hətta , habelə , həmçinin , -da2 .
  5. İnkar : nə , nə də , nə də ki .
  6. Aydınlaşdırma : yəni , məsələn .


Tabelilik bağlayıcıları

Tabelilik bağlayıcıları yalnız tabeli mürəkkəb cümlənin tərəflərini əlaqələndirir.

Tabelilik bağlayıcılarının 4 qrammatik məna növü var:

  1. Aydınlaşdırma : ki , belə ki .
  2. Səbəb : çünki , ona görə ki , buna görə də , ona görə də , onun üçün ki , ondan ötrü ki
  3. Güzəşt : hərçənd , hərçənd ki .
  4. Şərt : əgər , hərgah , madam ki , indi ki , yoxsa , bir halda ki .


Ədat

  • Sözlərin və cümlələrin təsir qüvvəsini artıran köməkçi nitq hissəsidir. Ədat cümlədə ifadənin səlisləşməsinə kömək edir.
  • Məgər bunu sizə deməmişdik? — cümləsində məgər ədatı bütövlükdə cümlənin təsir gücünü artırır. Sən ki belə deyildin cümləsində ki ədatı sən sözünün təsir gücünü artırır.
  • Ədatlar söz və ya cümlələrin mənasını qüvvətləndirməyə xidmət etdiyi üçün onları cümlədən çıxarsaq, mənada ciddi dəyişiklik baş verməz, həmin məna yalnız bir qədər zəifləyə bilər. Məsələn: Ən gözəl qız gəlsin— Gözəl qız gəlsin.
  • Ədatların qrammatik mənası söz və cümlələrin təsir gücünü artırmağa xidmət etməsidir. Cümlədə ədat işləndikdə qarşı tərəfin— dinləyicinin diqqətini konkret həmin hissəyə yönəldir.

Ədatın mənaca növləri

  1. Qüvvətləndirici ədatlar : ən, lap, daha, axı, hətta, artıq, düz, bir, ki, necə, nə, belə, olduqca,ca, cə, da, də.
  2. Dəqiqləşdirici ədatlar : elə, məhz, əsl.
  3. Məhdudlaşdırıcı ədatlar :ancaq,tək, təkcə, bir, bircə, yalnız.
  4. Sual ədatları : bəs,məgər, bəyəm, yəni, ki, mi.
  5. Əmr ədatları : di, qoy, gəl, gəlin, gəlsənə, ha, bax, gör, görsənə, -sana, -sənə, — sanız, -səniz.
  6. Arzu ədatları :kaş, kaş ki, bircə, təki, gərək, barı.
  7. Təsdiq və inkar ədatları : hə, yox, bəli, xeyr, heç, əsla.


Modal sözlər

Danışanın ifadə etdiyi fikrə münasibət bildirən köməkçi nitq hissəsidir. Modal sözlərin mənaca aşağıdakı növləri var:

  1. Təsdiq (yəqinlik) bildirənlər
  2. Güman və şübhə bildirənlər
  3. Nəticə (ümumiləşdirmə) bildirənlər
  4. Fikrin mənbəyini bildirənlər
  5. Təəssüf bildirənlər
  6. Bənzətmə (və müqayisə) bildirənlər


Nida

Danışanın hiss və həyəcanını ifadə edən köməkçi nitq hissəsidir. Nidalar insanın müxtəlif hislərinin, hadisələrə emosional münasibətinin ifadəsidir. Nidaların müxtəlif məna növləri var:

  1. Sevinc,heyranlıq bildirənlər
  2. Kədər, narahatlıq,qorxu bildirənlər
  3. Çağırış bildirənlər
  4. Nifrət,istehza bildirənlər
  5. Qəm, kədər bildirənlər

Nidaların məna bölgüsü şərtidir. Hiss və intonasiyadan asılı olaraq, bu məna növlərinə mənsubluq dəyişə bilər.

Həmçinin bax

Mənbə

  • Azərbaycan dili. Hədəf Nəşrləri. X nəşr.