Mustafa Kamal Atatürk: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Yazım hatası düzeltildi
Teqlər: Mobil redaktə Mobil tətbiqetmə vasitəsilə redaktə iOS tətbiqetməsi vasitəsilə redaktə
Azərbaycan dilində bu ad "Kamal" kimi yazılıb.
Teq: Geri qaytarma
Sətir 1: Sətir 1:
{{mənbə azlığı}}
{{mənbə azlığı}}
{{Dövlət xadimi
{{Dövlət xadimi
|adı = Mustafa Kemal Atatürk
|adı = Mustafa Kamal Atatürk
|orijinal adı = ''Mustafa Kemal Atatürk''
|orijinal adı = ''Mustafa Kemal Atatürk''
|şəkil = Atatürk Kemal.jpg
|şəkil = Atatürk Kemal.jpg

17:26, 18 fevral 2021 tarixindəki versiya

Mustafa Kamal Atatürk
Mustafa Kemal Atatürk
Türkiyə Respublikasının Prezidenti[d]
29 oktyabr 1923 – 10 noyabr 1938
Sonrakıİsmət İnönü
Türkiyənin Baş naziri[d]
3 may 1920 – 24 yanvar 1921
Şəxsi məlumatlar
Doğum adı Ali Rıza oğlu Mustafa
Doğum tarixi
Doğum yeri Osmanlı bayrağı Saloniki, Osmanlı İmperiyası
Vəfat tarixi (57 yaşında)
Vəfat yeri Türkiyə bayrağı Dolmabaxça sarayı, İstanbul, Türkiyə
Vəfat səbəbi qaraciyər sirrozu
Dəfn yeri Anıtqəbir mavzoleyi, Ankara, Türkiyə
Partiya Cümhuriyyət Xalq Partiyası
Təhsili
Fəaliyyəti siyasətçi, zabit, dövlət xadimi, yazıçı, inqilabçı
Atası Əli Rza Əfəndi
Anası Zibeydə Xanım
Həyat yoldaşı Lətifə Uşşaqi (1923–1925)
Uşağı övladlığa götürülmüş 8 uşaq
Hərbi xidmət
Qoşun növü Türkiyə Quru Qoşunları
Döyüşlər 31 mart hadisəsi
Trablus-qərb müharibəsi
Balkan müharibələri
Birinci Dünya müharibəsi
Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi
Rütbəsi Marşal
İmzanın şəkli
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Mustafa Kamal Atatürk[1] (türk. Mustafa Kemal Atatürk; 1934-cü ildən 1935-ci ilə dək Kemal Atatürk;[2] 1935-ci ildən sonra Kamâl Atatürk;[3] ən tezi 1880 və ən geci 1881[4], Saloniki, Saloniki vilayəti, Osmanlı imperiyası[5][6] – 10 noyabr 1938[5][4][…], Dolmabağça sarayı, Beşiktaş, Türkiyə[7]) — osmanlı-türk paşa, marşal, islahatçı, siyasətçi və dövlət xadimi. Ölkəsində monarxiyanı ləğv edərək respublikanı qurdu və 1923-cü ildən 1938-ci ildəki vəfatına qədər prezident vəzifəsini icra etdi.[8]

Birinci Dünya Müharibəsi əsnasında osmanlı ordusunda xidmət edən Atatürk; Çanaqqala Cəbhəsinde polkovnikliyə, Sina-Fələstin Cəbhəsinde isə İldırım Orduları (7-ci Ordu) generallığına təyin edilmişdir. Döyüşün sonunda Osmanlı İmperiyasının məğlubiyyətini taxıban Türkiyə İstiqlaliyyət Müharibəsindəki Türk Milli Hərəkatına öndərlik etmişdir. Qurtuluş döyüşü müddətində Ankara Hökumətini qurmuş, hərbi hərəkətləriylə Antanta dövlətləri tərəfindən göndərilən hərbi gücləri məğlubiyyətə uğratmış və türk millətini zəfərə aparmışdır. Atatürk daha sonra köhnə Osmanlı İmperiyasını müasir və sekulyar bir millət dövlətinə çevirmək üçün siyasi, iqtisadi, ictimai və mədəni islahatlar başlatmışdır. Liderliyi altında minlərlə yeni məktəb inşa edildi.[9] İbtidai pulsuz və zəruri hala gətirildi. Qadınlara qeyri bərabərlik və siyasi hüquqlar verildi. Kəndlilərin kürəyinə yüklənən ağır vergilər azaldıldı. Türk orduları baş komandiri olaraq Sakarya meydan müharibəsindəki müvəffəqiyyətinə görə 19 sentyabr 1921-ci il tarixində "Qazi" adını almış və marşallığa yüksəlmişdir. Xalq Firqəsini qurmuş və ilk ümumi başçısı olmuşdur. 1938-ci ildəki vəfatına qədər arxa arxaya 4 dəfə prezident seçilən Atatürk, bu vəzifəni ən uzun müddət icra edən prezident olmuşdur.[10]

Atatürk tarixdə oynadığı əhəmiyyətli roldan ötəri bir çox yazar və tarixçi tərəfindən araşdırılmış və haqqında 379 əsər yazılmışdır. Bu yönü ilə haqqında ən çox əsər yazılan ilk 100 adam arasında iştirak etməkdədir. Ayrıca dünyada ilk dəfə və tək nümunə olmaq üzrə, Birləşmiş Millətlərin UNESCO təşkilatı tərəfindən, özünün 100-cü doğum ili olması səbəbiylə və bütün ölkələrin yekdilliklə 1981-ci ilin "Atatürk ili" olaraq qəbul edilmişdir. Jurnallarının noyabr 1981 sayında da, Atatürk və Türkiyə mövzusu ələ alınmışdır.[11]

Uşaqlıq və gənclik illəri (1881-1904)

Bacısı Makbule Xanım, anası Zibeydə Xanım və Atatürk
Hərb Məktəbində yoldaşları ilə birlikdə, 1901

1839-cu ildə Kocacıkda doğulduğu sanılan atası Əli Rza Əfəndi, əslən Manastıra bağlı Debrei Baladandır. Atasının ailəsi XIV və ya XV əsrdə Anadoludan bölgəyə köç etmiş olan Kocacık yörüklərindəndir.[12] Anasının mənşəyi isə Karamandan Rumeliyə gələn türkmənlərdəndir. Ailəsi ilə Salonikiyə köç edən Əli Rza Bəy, burada gömrük məmurluğu və taxta-şalban ticarəti etdi. Əli Rza Bəy ayrıca 93 Hərbi (1877-1878) əsnasında yerli birliklərdə teğmenlik etmişdi. Əli Rza Bəy, 1871-ci ildə, 1857-ci ildə Salonikinin qərbindəki Langazada cütçü bir ailədə doğulan Zübeydə xanımla evlənmişdi. Mustafa Kamal Atatürk, bu cütün uşağı olaraq rumi 1296 (miladi 1881) ildə Salonikidə doğulub. Samsuna çıxdığı 19 may tarixini doğum günü qəbul etmişdir.[13] Fatma, Ömər, Əhməd, Naciyə və Makbule adlı beş qardaşının ilk dördü kiçik yaşda həyatını itirmişdir.

Təhsil çağına gələn Mustafanın hansı məktəbə gedəcəyi mövzusunda anası ilə atası arasında anlaşılmazlıq çıxmışdı. Anası Mustafanın Hafiz Mehmet Əfəndinin məhəllə məktəbinə getməsini istəyir, atası isə o zamankı yeni üsullarla təhsil edən dünyəvi Məktəbi Şəmsi İbtidainde (Şəmsi Əfəndi Məktəbi) oxumasını istəyirdi. Ən sonunda əvvəl məhəllə məktəbinə başlayan Mustafa, bir neçə gün sonra Şəmsi Əfəndi Məktəbinə keçdi. Atatürk, məktəb seçkisindəki bu qərarı üçün həyatı boyunca atasına minnətdarlıq eşitmişdir. 1888-ci ildə atasını itirdi. Bir müddət Rapla fermasında anasının ögey qardaşı Hüseynin yanında qalıb yüngül ferma işləriylə məşğul olduqdan sonra -eğitimsiz qalacağından narahat edən anasının isteğiyle- Salonikiyə dönüb məktəbini bitirdi. Bu vaxt Zibeydə Xanım, Salonikidə gömrük məmuru olan Ragıp Bəy ilə evləndi.[14]

Mustafa, dünyəvi bir məktəb olan və bürokrat yetişdirən Saloniki Mülküyə Rüşdiyyəsinə qəbul oldu. Ancaq mühitindəki əsgəri tələbələr məktəb formalarından da təsirlənərək, anasının qarşı çıxmasına baxmayaraq, 1893-ci ildə Saloniki Əsgəri Rüşdiyyəsinə daxil olur. Bu məktəbdə riyaziyyat müəllimi Kapitan Üsküplü Mustafa Səbri Bəy, ona mənası mükəmməllik, yetkinlik olan "Kamal" adını qoydu. Fransız dili müəllimi Kapitan Nakiyüddin Bəy (Yücekök), azadlıq düşüncəsi ilə gənc Mustafa Kamalın düşüncə quruluşunu təsir göstərdi. Mustafa Kamal Qülləli Əsgəri İdadisinə girməyi fikirləşsə də ona böyük qardaşlıq edən Salonikili zabit Həsən bəyin tövsiyəsinə qulaq asaraq Manastır Əsgəri İdadisinə qəbul olur.

1896-1899-ci illərdə oxuduğu Manastır Əsgəri İdadisində tarix müəllimi Kolağası Mehmet Tofiq bəy, Mustafa Kamalın tarixə olan marağını gücləndirdi. Bu tarixdə başlayan 1897-ci ildə baş verən Osmanlı-Yunan müharibəsində könüllü olaraq iştirak etmək istədisə də həm İdadi şagirdi, həm də 16 yaşında olduğuna görə cəbhəyə gedə bilməmişdir. Bu məktəbi ikincilikle bitirdi. 13 mart 1899-cu ildə İstanbulda Məktəbi Hərbiyəi Şəhanəyə girdi. Birinci sinifi 27-ci, ikinci sinifi 11-ci, üçüncü sinfi 1902-ci ildə leytenant rütbəsi 549 adam arasından piyada sinif səkkizincisi (1317 — P.8) olaraq bitirdi. Dərhal sonra Ərkanı Hərbiyə Məktəbinə (Hərb Akademiyası) davam edərək 11 yanvar 1905-ci ildə qərargah kapitan rütbəsiylə məzun oldu

Əsgərlik illəri (1905-1918)

Kıdemli Kapitan Mustafa Kamal
Mustafa Kamal yoldaşları ilə Beyrutda (1906)

Qərargah Kapitan Mustafa Kamal, məzun olduqdan sonra mərkəzi Şamda olan 5-ci Orduya staj məqsədiylə göndərildi. Bu stajından piyada, süvari və topçu siniflərində vəzifə aldı. 1905-1907 illəri arasında Şamda Lütfi Müfit Bəy (Özdeş) 5-ci Ordu əmrində vəzifə etdi. İlk stajı 5-ci Orduya bağlı 30-cu Süvari Alayında reallaşdı. Bu dövrdə aşağı rütbəli şagird bir qərargah zabit olaraq Suriyanın müxtəlif bölgələrindəki üsyanlarla maraqlanan Mustafa Kamal, "kiçik döyüş" (partizan döyüşü) üzərinə təcrübə qazandı. Üsyanlarla məşğul olduğu dörd aydan sonra Şama qayıtdı. 1906-cı ilin oktyabr ayında Mayor Lütfi bəy, Dr. Mahmud bəy, Lütfi Müfit (Özdeş) Bəy və hərbi təbib Mustafa Cantəkin ilə "Vətən və Azadlıq" adlı bir cəmiyyəti qurduqdan sonra ordudan icazəsiz Salonikiyə getdi. Saloniki Mərkəz Komandir müavini Kapitan Cəmil Bəyin (Uybadın) köməyi ilə quruya çıxdı və orada cəmiyyətinin şöbəsini açdı. Bir müddət sonra axtarıldığını öyrəndi və ona böyük qardaşlıq edən Polkovnik Həsən Bəy, Yafoya dönüb oranın komandiri Əhməd Bəyə Misir sərhədində Birüssebiye göndərildiyini bildirməsini təklif etdi. Əhməd bəy də Mustafa Kamalı Birüssebiye təyin etdi və bir müddət sonra topçu staj üçün təkrar Şama göndərildi. 20 iyun 1907-ci ildə (kıdemli yüzbaşı) oldu və 13 oktyabr 1907-ci ildə 3-cü Orduya qərargah olaraq təyin edildi ancaq Salonikiyə çatdığında Vətən və Azadlıq Cəmiyyətinin şöbəsinin İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinə ilhaq edildiyini öyrəndi. Buna görə özü də 1908-ci ilin fevral ayında İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinə üzv oldu (İstifadəçi nömrəsi: 322). 22 iyun 1908-ci ildə Rumeli Şərq Bölgəsi Dəmiryolları müfəttişliyinə təyin edildi.

23 iyul 1908-ci ildə Hökumətin elanından sonra dekabr 1908 sonlarında İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti tərəfindən ictimai və siyasi problemləri və təhlükəsizlik problemlərini araşdırmaq üzrə bu günki Liviyanın bir parçası olan Trablus-qərbə göndərildi. Burada 1908 İnqilabının fikirlərini Libyalılara yaymağa və buradakı əhalinin müxtəlif təbəqələrindən gələnləri Jön Türk siyasətinə qazanmağa çalışdı. Bu siyasi vəzifənin yanında bölgə xalqının təhlükəsizliyi ilə də maraqlandı. Şəhərin xaricində edilən bir döyüş manevrində Bingazi qarnizonuna öndərlik edərək əsgərlərə müasir taktikalar öyrətdi. Bu manevr müddətində üsyana meyilli Şeyx Mənsurun evini qucaqlayaraq bölgədə sistem əleyhdarı başqa güclü kəslərə nümunə olması məqsədiylə onu nəzarət altına aldı. Ayrıca həm şəhərli insanları həm də çöl bölgə insanlarını qorumaq üçün bir ehtiyat ordu planlamağa başladı.

13 yanvar 1909-cu ildə 3-cü Orduya bağlı Saloniki Redif Firqəsinin Qərargah Başçısı oldu və 13 aprel 1909-cu ildə hökumətin qarşı 3-cü Orduya bağlı Taşkışlada yerləşən 2-ci və 4-cü Avcı Taburlarının üsyanıyla başlayan, digər birliklərin iştirakı genişlənən 31 mart qiyamını basdırmaq üzrə Saloniki və Ədirnədən yola çıxaraq Mirliva Mahmud Şövkət Paşanın komandanlığı 19 aprel 1909-cu ildə İstanbula girəcək olan hərəkət ordusuna bağlı birinci mərhələ birliklərinin qərargah başçısı oldu. Daha sonra 3-cü Ordu Kurmaylığı, 3-cü Ordu Subay Talimgâhı Komandirliyi, 5-ci Kolordu Kurmaylığı, 38-ci Piyada Alayı Komandirliyi vəzifələrində tapıldı.

Stuart Klaynın Türk Havaçılıq Xronologiyası kitabına görə[15], Mustafa Kamal, 1910-ci ildə Fransada təşkil edilən Picardie Manevrlərinə qatıldı. Burada yeni istehsal olunan təyyarələrin sınaq uçuşuları edilirdi. Əli Rza Paşa, bu uçuşlardan birinə qatılmaq istəyən Mustafa Kamalı önlədi. Və dərhal sonra uçuş edən o təyyarə dönüş əsnasında yerə çaxıldı. Bəzi qaynaqlar tərəfindən, bu hekayəyə əsaslanaraq Atatürkün təyyarəyə minməkdən qorxduğu iddia edilsə də kitabın yazıçısı Kline, Atatürkün hadisədən sonra 3 dəfə təyyarəyə mindiyini bəhs edir.

Mustafa Kamal, qayıtmasının ardından 27 sentyabr 1911-ci ildə İstanbulda Baş qərargah Qərargahında vəzifə aldı.

Trablus-qərb Döyüşü

Trablus-qərb döyüşündə Mustafa Kamal

İtalyanların Trablus-qərbə hücumuyla 19 sentyabr 1911-ci ildə başlayan Trablus-qərb döyüşündə, 27 noyabr 1911-ci ildə Mayor olan Mustafa Kamal, Mayor Ənvər bəy, Fuad (Bulca), Nuri (Conker) və Mayor Fəthi (Okyar) kimi digər İttihadçı zabitlərlə birlikdə 18 dekabr 1911-ci ildə hərəkət etdi. Mustafa Kamal ilə qrupu, Misirdə Qahirə və İsgəndəriyyə üzərindən Bingaziye getdi. 19 oktyabrda İskəndəriyədən yola çıxdıqdan bir müddət sonra bir xəstəlik keçirdi. 22 dekabrda Tobruk yaxınlığında zəfər qazandı. Dernedeki 16-17 yanvar 1912 hücumunda gözündən yaralanıb bir ay xəstəxanada müalicə gördü və 6 martda Dərnə Komandirliyinə gətirildi. Eyni ilin sentyabrında başlayan sülh danışıqlarına baxmayaraq qarşıdurmalar davam edərkən, Karadağın 8 oktyabrda Osmanlı Dövlətinə döyüş elan etməsi və Balkan müharibələrin başlaması səbəbiylə sülhə razı olunmasıyla Mustafa Kamal və digər zabitlər İstanbula geri döndülər.

Balkan Döyüşləri

Balkan Savaşları başladığında Trablus-qərbdə vəzifə edən Dərnə Komandiri Mustafa Kamal və Mayor Nuri bəy, bu döyüşlərdə vəzifə almaq istədilər.[16] Mustafa Kamal, dövrün Osmanlı Hərbiyə Nəzarəti Ənvər bəyin də icazəsi ilə 24 Oktyabr 1912-ci ildə Trablus-qərbdən ayrılmışdır. 24 noyabr 1912-ci ildə qərargahı Bolayırda olan Bahri-sefit boğazı (Aralıq dənizi boğazı) qüvayi-mürəttəbəsi hərəkat şöbəsi müdirliyinə təyin edildi.[17] Osmanlı ordusu burada general Stilian Georgiev Kovachev əmrindəki Bolqar 4-cü Ordusuna məğlub oldu. İyun 1913-cü ildə başlayan İkinci Balkan müharibəsində əmri altındakı birliklərlə Dimetoka və Ədirnəyə girdi.

27 oktyabr 1913-cü ildə Sofiya hərbi ataşəliyinə təyin edilərək yaxın yoldaşı Sofiya səfiri (elçisi) Fəthi bəyin (Okyar) emri altında çalışdı.[18] Əlavə vəzifə olaraq Belqrad və Çətinə hərbi ataşəliyinə də icra etdi. Bu vəzifədə ikən 1 mart 1914-cü ildə podpolkovnik (məmur) yüksəldi.

Birinci Dünya Müharibəsi

Çanaqqala döyüşləri əsnasında.
Səna və Fələstin cəbhəsində.
Kamal Paşa, İldırım Orduları Qrupu Komandirliyi əsnasında (1918). Üzərindəki, padşahın fəxri yaveri olduğunu işarələyən şerittir.
Atatürk; Sofiya Ataşemiliteri ikən, verilən kostyumlu bala Yeniçəri paltarı ilə getmiş və ətrafında dərin bir heyranlıq maraq doğurmuşdur.

Əsgəri ataşe vəzifəsi yanvar 1915-ci ildə sona çatdı. Bu sırada 28 iyul 1914-cü ildə I Dünya müharibəsi başladı, Osmanlı Dövləti də 29 oktyabr 1914-cü ildə döyüşə girdi. 20 yanvar 1915-ci ildə Mustafa Kamal 3-cü Kolordu əmrində Tekfurdağda qurulacaq olan 19-cu Firqa Komandirliyinə təyin edildi.

Çanakkale Çanaqqala döyüşü

19-cu Firqa, 23 mart 1915-ci ildə Müstahkem Mevki Komandirliyi əmri ilə Eceabat bölgəsində ehtiyata alındı. 25 aprel 1915-ci ildə Gelibolu yarımadasına SSRİ dövlətlərinin etdiyi çıkartmalarıyla Çanaqqala Döyüşü başladı. 3-cü Kolordu komandiri Mehmet Esat Paşanın əmrində döyüşən Kaymakam (Podpolkovnik) Mustafa Kamal Arıburnuna çıxan ANZAC (Avstraliya və Yeni Zelandiya Kolordusu) birliklərinin yarımada içinə irəliləməsini Conkbayırında dayandırdı.[19] Bu müvəffəqiyyət üzərinə 5-ci Ordu komandiri Marşal Otto Liman von Sandersin təqdirini qazandı və 1 iyun 1915-ci ildə Miralaylığa yüksəldi. İngilislərin avqust ayında Suvla Körfəzinə etdiyi ikinci çıxarmazdan sonra, 8 avqust axşamı Otto Liman von Sanders Anafartalar mövqeyində olan birliklərinin başçılığını verdi və 9-10 avqustda Anafartalar zaferini qazandı. Bu zəfəri 17 avqustda Kireçtepe və 21 avqustda II Anafartalar Zəfəri təqib etdi. Miralay Mustafa Kamal, Ruşen Eşref Bəy (Ünaydın) başda olmaq üzrə İstanbul mətbuatı tərəfindən "Anafartalar Qəhrəmanı" olaraq ictimaiyyətə tanıdıldı.

Qafqaz Cəbhəsi

14 yanvar 1916-cı ildə Geliboluda Ədirnəyə sövq edilmiş olan 16-cı Kolordu komandirliyinə təyin edildi. Ədirnədə olduğu 2 ay qədər müddət boyunca 16-cı Kolordunun doldurma, toparlanması və təhsili ilə maraqlandı. Şərq Cəbhəsində rus birlikləri Osmanlı 3-cü Ordusunu püskürtmüş 16 fevralda Ərzurumu, 3 martda Bitlis, Muş, Van və Hakkaridə işğal etmişdi. Polkovnik Mustafa Kamal 15 mart tarixində 3-cü Ordunu dəstəkləməsi üçün əmrindəki 16-cı Korpusu ilə birlikdə Diyarbəkirə göndərildi. Rütbəsinə görə özünə ağır bir məsuliyyət verilən 16-cı Kolordu Komandiri Mustafa Kamal 1 aprel 1916-cı ildə Diyarbəkirdə ikən Tuğgeneralliğe (Mirliva) yüksəldildi və Paşa ünvanını aldı. Mustafa Kamal taktika bir geri çəkilmə əmri verdi. Daha sonra gözlənilməz bir hücum ilə Muşu ruslardan qurtararaq osmanlı birliklərinə strateji bir üstünlük təmin etdi. Qafqaz cəbhəsindəki bu müvəffəqiyyətindən ötəri Qızıl Qılınc medalı ilə mükafatlandırıldı. Avqust ayında Muş və Bitlis tamamilə rus işğalından qurtarıldı.

Sina və Fələstin Cəbhəsi

Mustafa Kamal Paşa 1917-ci ildə Hələbdə

7 mart 1917-ci ildə qərargahı Diyarbəkirdə olan 2-ci Ordu Komandiri vəkilliyinə atandıktan sonra Hicaz Qüvveyi-i Seferiyesi Komandirliyinə gətirilmək istəndi. Ancaq bunu qəbul etməyərək 5 iyul 1917-ci ildə İldırım Orduları Qrupu əmrindəki 7-ci Ordu Komandirliyinə təyin edildi.

Mustafa Kamal Diyarbəkirdeykən, İttihadçı fedailerden Yaqub Cəmil bir hökumət zərbəsi etməyə qərar vermişdir. Döyüşün itirildiyində düşünməkdədir. Tek qurtuluş yolunun Bab-ı Əlinin basıb, hökuməti aşırdaraq Baş komandir vəkili və Hərbiyə Nazırını dəyişdirmək olduğuna inanır. Yeni Baş komandir vəkili və Hərbiyə Naziri olaraq da Mustafa Kamalı düşünməkdədir. Razılaşdığı yoldaşlarından biri sui-qəsdi Ənvər Paşaya xəbər vermişdir. Bunun üzərinə Yaqub Cəmil güllələnərək öldürülmüşdür. Mustafa Kamal Falih Rıfkı Ataya izah xatirələrində belə deməkdədir: "O vaxt tümenlerimden birinə əmr edən Əli Fuada (Cebesoy): Yaqub Cəmil asılmış. Səbəbi də mən Baş komandir vəkili və Hərbiyə nazırı olmadıqca qurtuluş yoxdur demiş. Dediyini etmiş belə olsaydı mən İstanbula gedəndə ilk iş olaraq Yaqub Cəmilin cezalandırırdım. Əgər mən, o və onun kimilər tərəfindən iqtidara gətiriləcək bir adamsan, adam deyiləm!" demişdir.

15 dekabr 1917 ilə 5 yanvar 1918 tarixləri arasında vəliəhd Vahidəddin Əfəndinin maiyetinde Almaniyaya gedərək Kayzer II Vilhelmi, ümumi qərargahı və Elzas bölgəsini ziyarət etdi.

1918-ci ilin iyun ayında Vyana və bu günki adı Karlovı Varı olan Karlsbada gedərək müalicə gördü. Sultan Mehmed Rəşadın vəfatı və Vahidəddinin cülusu üzərinə 2 avqustda İstanbula döndü. 15 avqustda 7-ci Ordu Komandiri olaraq Fələstin Cəbhəsinə təyin edildi və sonra Fəxri Yaver Həzrəti Şehriyari (Padşahın fəxri Yaver) ünvanı verildi. Mustafa Kamal Paşa, 20 sentyabr 1918 tarixində Vahidəddinin Başyaver Naci (Eldəniz) Bəyə bir teleqraf çəkərək İldırım Orduları Qrupunun döyüş gücünün qalmadığını bildirərək sülh istəməsini təklif etdi. Ayrıca yeni hükumette özünün Hərbiyə Naziri və Baş komandir Vəkili olaraq vəzifələndirilməsinə istədi. Ardından 6 oktyabrda 7-ci Ordu komandirliyində istefa etdi.

19 sentyabr 1918-ci ildə Edmund Allenbi əmrindəki ingilis qüvvələri, ümumi hücuma keçərək üç ordudan ibarət İldırım Orduları qrupuna ağır bir məğlubiyyətə uğratdı. 1 oktyabrda Şam, 25 oktyabrda Hələb düşdü. Mustafa Kamal Paşa, ingilis əsgərlərini, Hələbdə dayandıraraq, müdafiə xətti qurmağı bacardı.

30 oktyabr 1918-ci ildə Mondros Müqaviləsi imzalandı və sabahısı gün günorta vaxtında qüvvəyə girdi. Mondros Mütarekenamesi 19-cu maddəsi lazımınca, İldırım Orduları Qrupu komandiri olan Otto Liman von Sanders Paşanın vəzifədən alınması üzərinə Mustafa Kamal Paşa bu vəzifəyə gətirildi. Ancaq 7 noyabrda İldırım Orduları Qrupu ilə 7-ci Ordu ləğv edildi.

10 noyabr 1918 tarixində Yıldırım Kıtalarının başçılığını 2-ci Ordu Komandiri Nihat Paşaya buraxaraq Adanadan İstanbula hərəkət etdi və 13 noyabrda İstanbula Haydarpaşa Garına çatdı. Haydarpaşadan İstanbula keçərkən boğaza dəmirli düşmən döyüş gəmilərini gördüyündə məşhur "Gəldikləri kimi gedərlər" sözünü söylədi. Sülh dövründə Fəthi bəy (Okyar) ilə birlikdə Əhməd İzzət (Furgaç) Paşa tərəfdarı və Əhməd Tofiq Paşa (Okday) əleyhdarı bir rəftarı qoyan Minbər qəzetini çıxararaq siyasi cəhdlər etdi.

Türk Qurtuluş Döyüşü

Təşkilatlanma

9-cu Ordu Müfəttişi Mustafa Kamal Paşa, 17 aprel 1919

Mondros Sülhündən sonra Anadoluda milislər (Qüvayi-milliyə) şəklində təşkilatlanan müqavimət hərəkatları başlamışdı. Özü son vəzifə yeri Adanadan ayrılmadan Ulukışlaya gələrək ilk örgütlenmeyi başlatmışdır.

Mustafa Kamalın Samsuna çıxışı

2 fevral 1919 tarixində Mersinli Camal Paşa şərqdəki osmanlı ordularını sülh şərtlərinə görə təşkil üçün müfəttiş olaraq Anadoluya göndərilmişdi. İngilis yüksək komissarı Admiral Kaltorp və fransız yüksək komissarı Admiral Amet, 1918-ci ilin noyabr ayında osmanlı hökumətinə nota verdilər. Şərqdə türklərin silahlanıb xristianları öldürdüyünü, buna qarşı tədbir alınmasını tələb etdilər. Mustafa Kamal Paşa, Padşah Vahidəddin tərəfindən işğal qüvvələrinin Yüksək komiserlerinin verdiyi notlar lazımınca fövqəladə səlahiyyətlərlə təchiz edilərək Vilayət-i Sitte (Altı Vilayət)dəki Xristian əhalini qorumaq və işğal qüvvələrinə qarşı edilən kiçik diametrli üsyanları yatırmaq üçün vəzifələndirildi. Atatürk, jurnalist Falih Rıfkı Ataya Samsuna hərəkət etmədən əvvəl Vahidəddin ilə olan son görüşməsini izah etmişdir. Bu görüşdə Vahidəddin, Samsuna hərəkət etmədən əvvəl özünü ziyarətə gələn Mustafa Kamal Paşaya "Paşa Paşa, indiyə qədər dövlətə çox xidmət etdin, bunların hamısı artıq bu kitaba daxil olmuşdur, tarixə keçmişdir. Bunları unutmaq, əsl indi edəcəyin xidmət hamısından mühüm ola bilər. Paşa Paşa, dövləti qurtar!" demişdir. Ancaq Atatürk, Vahidəddinin səmimiyyətindən əmin ola bilmədiyini, onun SSRİ dövlətlərinin siyasətinə uyğun hərəkət edərək bu siyasətə qarşı gələn türklərin yatıştırılmasını istədiyini izah etmişdir. Mustafa Kamal, 19 may 1919-cu ildə Refet Bəy (Belə), Kazım bəy (Diri), 'Ayıcı' Mehmet Arif bəy, Xosrov (Gerede) bəylərlə birlikdə Samsuna çıxdı.[20] O tarixden etibaren ya istiqlal ya ölüm şüarı ilə milli müstəqillik müharibəsini başlatdı.

Amasya bəyanaməsi

Mustafa Kamal və yoldaşları Havzadakı işlərini tamamladıqdan sonra 12 iyun 1919-cu ildə Amasiyaya keçdi. 22 iyun 1919-cu ildə Rauf bəy (Orbay), Kazım Qarabəkir Paşa, Refet Bəy (Belə) və Ali Fuad Paşa (Cebesoy) ilə birlikdə Amasya bəyanaməsini nəşr etdi. Təmimnamə hazırlandıqdan sonra Ərzurumda olan 15-ci Kolordu Komandiri Kazım Karabekirə göndərilərək təsdiqi alındı. Daha sonra bütün mülki amir və hərbi komandirlərə teleqrafla çatdırıldı. Amasya bəyanaməsi İstanbulda olan işğal güclərinin reaksiyasını çəkmişdir və ingilislər Mustafa Kamalı İstanbula geri gətirmək üçün İstanbul hökuməti üzərindəki təzyiqlərini artırmışdır. Bu sırada Daxili İşlər naziri olan Əli Kamal bəy bir təmimnamə yayımlayarak Mustafa Kamalın yaxşı bir əsgər olduğunu ancaq ingilis təzyiqi nəticəsində vəzifəsindən alındığını ifadə etmişdir. Amasya bəyanaməsində vətənin bütövlüyü və millətin müstəqilliyinin təhlükədə olduğu, İstanbul Hökümətinin üzərinə götürdüyü məsuliyyəti yerinə yetirmək, bu vəziyyətin milləti yox olmuş kimi göstərdiyi izah edilmişdir. Təlimatnamədə "Millətin istiqlalını yenə millətin əzm və qərarının qurtaracağını" elan edilmişdir. Anadolunun hər baxımdan etibarlı bir yeri olan Sivasda bir konqres toplanacağı ifadə edilmişdir. Bu konqresə qatılmaq üçün hər ildən 3 nümayəndənin seçilərək göndərilməsi və nümayəndələrin Səyahətlərini gizli tutmaları istənmişdir. Şərq illəri üçün də Ərzurumda bir konqresin toplanacağı, daha sonra Ərzurum Konqresi üzvlərinin də Sivasa qatılmaq üzrə hərəkət edəcəyi ifadə edilmişdir.[21]

Ərzurum Konqresi

Mustafa Kamal Paşa Ərzurumda

Kazım Qarabəkir Paşa tərəfindən Ərzurumda toplanan Şərq İlleri Müdafaa-i Hüquq Konqresinə (Ərzurum Konqresi) qatıldı. Konqres üzvlərinin təkidi osmanlı ordusundan istefa etdi və Konqres başçılığına seçildi. 14 günlük bu konqresdə milli sərhədlər içində vətənin bölünməz bir bütün olduğu, vətəni qorumağı və müstəqilliyi təmin İstanbul hökuməti sağlayamazsa, müvəqqəti bir hökumət qurulacağı, xristian azlıqlara siyasi hakimiyyət və ictimai tarazlığı pozacaq imtiyaz verilemeyeceği, mandat və himayənin qəbul edilə bilməyəcəyi qərarlaşdırılmışdır.[22]

Sivas Konqresi

4-11 sentyabr 1919 tarixləri arasında toplanan Sivas Konqresində alınan qərarları tətbiq etmək məqsədi ilə bir Təmsil Heyəti yaradıldı və başçılığına da Mustafa Kamal Paşa seçildi.[23] Konqresdə, Mondros Atəşkəs sazişinin imzalandığı gün işğala uğramamış vətən torpaqlarının bir bütün olduğu və bir-birindən ayrıla vurğulanmışdır. Qüvayi-milliyənin tək qüvvət olaraq tanınması və milli iradənin suveren qılınmasının əsas olduğu ifadə edilmişdir. Milli iradəni təmsil etmək üzrə Osmanlı Məbuslar Məclisinin dərhal toplanması və hökumət qərarlarının məclisin yoxlamasına təqdim edilməsi istənmişdir. Sivas Konqresində bütün milli cəmiyyətlər Anadolu və Rumeli Müdafiə-i Hüquq Cəmiyyəti adı altında birləşdirilmişdir.[24]

TBMM-nin Açılışı

27 dekabr 1919-cu ildə Ankarada həyəcanla qarşılandı. Bu dövrdə, Osmanlı torpaqlarının bölüşdürülməsi prosesinin son mərhələsi olub "Amerika mandatı" olaraq dilə gələn xarici siyasət problemi də müzakirə rədd edilmişdir. Dekabr 1919 tarixini daşıyan son ABŞ təklifində[25] "geniş bir Ermənistan yanında bir türk dövləti" qurulması strateji hədəf olaraq ortaya qoyulmuşdur. Osmanlı Məclis-i Məbusanı mart 1920-ci ildə işğal qüvvələri tərəfindən basılması və qabaqda gələn cəsarətli məbuslar həbs olunması üzərinə 23 aprel 1920-ci ildə Ankarada Türkiyə Böyük Millət Məclisinin açılmasını təmin etdi. Ərzurum məbusu sifətiylə Məclis və Hökumət Başçılığına seçildi. TBMM bir qurucu məclis kimi çalışaraq İstiqlaliyyət Müharibəsini icra edəcək olan Anadolu hökumətinin infrastrukturunu qurdu.

Hakimiyyətin təmin edilməsi

Mərkəzi yoxlamadan uzaq olan Qüvayi-milliyə təşkilatları paylanaraq nizamlı bir ordu yaradıldı. Türkiyə İstiqlaliyyət Müharibəsinin ən qanlı qarşıdurmaları, nizamlı orduya qatılmağı qəbul etməyən Qüvayi-milliyə qruplarına qarşı verildi.

İnönü Döyüşləri

Mustafa Kamal Paşa Qərb Cəbhəsini təftiş edir (4 dekabr 1920)

İngiltərə baş naziri Lloyd Corca görə Yunanıstan böyüməli və İngiltərə ilə mənfəətləri birleştirilmeliydi. Yunanıstan boğazları Avropaya açıq tutmalı, Aralıq dənizində İngiltərənin maraqlarına uyğun davranmalıydı. Əgər belə davranmazsam ingilis donanması onu uslandırmak üçün çatardı. Sevres sazişinin qüvvət istifadə tətbiq oluna aydın olmuşdu. Antanta dövlətləri isə qüvvət istifadə halda deyildi. Antanta dövlətləri, yunanlar yalnız türk illərini alıb öz vətəninə qatmaq üçün deyil, öz iddialarını da icra etmək üçün Anadoluya çıxardı. Ancaq Antanta dövlətləri də Türkiyəyə qarşı tətbiq olunacaq siyasətlərdə artıq birlikdə deyil. İtaliya yunanların Anadoluya yerləşməsindən ötəri narahat idi. Fransa isə Suriyadakı torpaq qazanclarını kafi görür. Artıq yunanlar öz orduları Anadoluya boyun eğdirmek məcburiyyətindədir. Mustafa Kamal də yunan ordusunu yenerse, Türkiyəni xilas olacaq. 6 yanvar 1921 günü Bursa da Eskişehirə və Uşakdan Afyona doğru iki qol halında irəli harekata başlayan yunan ordusu, 9 yanvar İnönü mövqelərini qədər irəlilədi. Ancaq türk ordusunun müdafiəsi qarşısında irəli getməyəcəyini anlayaraq, 11 yanvar 1921 səhəri İnönü mövqelərdən çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Birinci İnönü Müharibəsi nizamlı ordunun ilk zəfəri olduğundan Qüvayi-milliyədən nizamlı orduya keçid sürətlənmiş, xalqın yeni qurulan orduya etibarı artmışdır. Bu müvəffəqiyyət bütün dünyanın diqqətini çəkmiş; Antanta dövlətləri, 26 yanvar 1921-ci ildə Osmanlı Dövlətinin Londona bir heyət göndərməsini və bu yığıncaqda Ankara hökumətini də nümayəndə alınmasını istəmişlər.[26]

Birinci İnönü zəfərindən sonra Antanta dövlətləri Sevr Andlaşmasında türklərin faydasına bir dəyişiklik edilməsini görüşmək üçün Londonda bir konfrans toplanmasına qərar vermişlər. 21 fevral-11 mart 1921 tarixləri arasında edilən konfransda, türklər faydasına bir nəticə çıxmamış, mübarizə davam etmişdir. Yunanıstan, London Konfransı bitmədən, Anadoluda yeni bir hücum etmək üzrə hazırlıqlara başlamışdır. 23 mart 1921 günü səhər erkən saatlarda, 3-cü Yunan korpusunun Qərb Cəbhəsində, 1-ci Yunan korpusunun da Cənub Cəbhəsində irəli hərəkətə keçməsiylə Müharibələr başlamışdır. 23 mart-1 aprel 1921 arasında meydana gələn İkinci İnönü Müharibəsi təkrar türk qüvvələrinin zəfəriylə sona çatmışdır. Bu zəfərdən sonra fransızlar Zonguldakdan, italyanlar da Cənubi Anadoludan əsgərlərini çəkməyə başlamışdır.[27]

Kütahya-Eskişehir Müharibəsi

İnönü Döyüşlərində müdafiə taktikası tətbiq edən türk ordusu, Aslıhanlar-Dumlupınar çarpışmalarında isə hələ hücum gücünə çata bilmədiyini göstərmişdi. Bu vəziyyətdən faydalanmağa qərar verən yunan ordusu İnönü, Eskişehir, Tiryək və Kütahya arasındakı xəttdə iştirak edən türk mövqelərini yüklənərək buraları işğal etmək və Ankaraya qədər irəliləmək istəyirdi. Möhkəmlətmə birliklərlə yaxşıca güclənən yunan ordusu 10 iyul 1921-ci ildə etibarən hücuma keçdi və 20 iyula qədər etdikləri hücumlarla türk ordusunu geri çəkilməyə məcbur etdi. Mustafa Kamal Paşa türk ordusunun Sakarya çayının şərqinə qədər çəkilməsini əmr etdi. Beləcə vaxt kazanılacaktı. Bu döyüşlər sonunda Eskişehir, Kütahya, Afyon kimi böyük strateji bölgələr əldən çıxdı. TBMM-mənəvi pozuqluğu yaşandı və sərt müzakirələr meydana gəldi. Ancaq yunan ordusu böyük atəş və silah üstünlüyünə baxmayaraq, türk ordusunu yox edə bilməmişdi. Türk ordusu, etibarlı bir şəkildə Sakarya şərqinə çəkilmişdi.[28]

Kütahya-Eskişehir Müharibəsi sonrasında Böyük Millət Məclisi içində iqtidara yəni Mustafa Kamal Paşaya qarşı reaksiyalar artmağa başladı. Bu müxalifəti yöneltenler ordunun başına keçməsi üçün Mustafa Kamal Paşaya təzyiq etməyə başladı. Gerçək niyyətləri isə Onu Ankaradan uzaqlaşdırmaq və Ənvər Paşanın iqtidarını təmin etmək idi. Mustafa Kamal Paşa, 4 avqust 1921 günü Böyük Millət Məclisində etdiyi danışmaqla baş komandir olmağı qəbul etdiyini ancaq baş komandirliyin faydalı ola bilməsi üçün Məclisin ordu ilə əlaqədar səlahiyyətlərini üç ay müddətində özündə yığacaq bir qanun çıxardılması lazım olduğunu açıqladı. Paşanın baş komandirliyini istəyənlərin bu şəkildə xəyalları suya salınmış oldu. 5 avqust 1921 günü səs birliyi ilə çıxardılan qanun ilə Mustafa Kamal Paşa, TBMM Orduları Baş komandirliyinə gətirildi.

Sakarya Meydan Müharibəsi

Mustafa Kamal Paşa, baş komandirliyə keçməsinin dərhal ardından nəşr edilən Tekalifi-milliyə Əmrləri ilə xalqı ordunun təchiz edilməsi üçün səfərbərliyə çağırdı. 12 avqustda Polatlıda təftiş edərkən atdan düşdü və qabırğa sümüyü qırıldı. 23 avqust-13 sentyabr 1921 tarixlərində edilən Sakarya meydan döyüşünde yunan ordusunun hücum gücü tükəndi. Türk ordusu ani bir hücumla yunan ordusunu Sakarya çayının şərqindən çıxarmağı bacardı. Bu zəfərdən sonra 19 sentyabr 1921-ci ildə Böyük Millət Məclisi Baş komandir Mustafa Kamal Paşanı yekdilliklə Marşal rütbəsinə qaldırdı etdirdi və Qazi titulu verdi.[29] Sakarya meydan müharibəsi sonunda türk ordusunun itki; 5713 ölü, 18.480 yaralı, 828 əsir və 14.268 itkin olmaq üzrə ümumi 49.289-dur. Yunan ordusunun zərəri; 3758 ölü, 18.955 yaralı, 354 itkin olmaq üzrə ümumi 23.007-dir.

Sakarya meydan müharibəsini sonra, 13 oktyabr 1921-ci ildə Ankara hökuməti ilə Cənubi Qafqaz respublikaları arasında Qars müqaviləsi imzalandı. Beləcə Türkiyənin şərq sərhədi tamamilə təhlükəsizlik altına alındı. Fransa isə TBMM Hökuməti ilə 20 oktyabr 1921-ci ildə Ankara sazişi imzaladı. Bu andlaşma ilə Fransa TBMM Hökumətini tanımış və Hatay-İskenderun xaricində, Türkiyənin bugünkü cənub sərhədi çəkildi. Əhd sayəsində Cənub Cəbhəsi etibarlı vəziyyətə gəldiyindən buradakı türk birlikləri də Qərb Cəbhəsinə yerləşdirilir. İtalyanlar isə, Sakarya meydan müharibəsini sonra Cənubi Ege və Aralıq dənizi bölgələrində tutunamayacaklarını anlayaraq 1921-ci ilin sonuna qədər işğal etdikləri yerlərdən çəkildi. Sakarya meydan müharibəsi sonrasında İngiltərə də Ankaranı tanıyaraq TBMM ilə, 23 oktyabr 1921 tarixində məhbusların sərbəst buraxılması mövzusunda əhd edildi.

Böyük Hücum

Baş komandir Marşal Qazi Mustafa Kamal Paşa Qocatəpədə (26 avqust 1922)

Tam 1 il sürən hücum hazırlıqları nəticəsində, 26 avqust 1922 səhəri böyük bir diqqətlə hazırlanan hücum planı tətbiqə qoyuldu. 26-30 avqust 1922-ci ildə edilən Böyük Hücum, Qurtuluş Döyüşünün son mərhələsidir. 30 avqust günü Dumlupınar döyüşünde bir gün içində yunan ordusunun böyük bir hissəsi məhv edildi. 31 avqustda Mustafa Kamal Paşa komandirlərini Çalköydeki qərargahında yığaraq qaça bilən yunan qüvvələrinin sürətli bir şəkildə təqib edilməsini və İzmir ilə ətrafındakı kuvvetleriyle birleşmemesi üçün üç qoldan Egeyə doğru ilerlenmesini əmr etdi. 1 sentyabr günü Baş komandir Mustafa Kamal bir bəyanat yayımlayaraq ordulara bu əmrini verdi: "Bütün yoldaşlarımın Anadoluda daha başqa meydan müharibələr veriləcəyini nəzərə alaraq irəliləməsini və hər kəsin ağıl gücünü, igidlik və vətənpərvərlik qaynaqlarını yarışırcasına əsirgəmədən verməyə davam etməsini istəyirəm. Ordular, ilk hədəfiniz Aralıq dənizidir. İrəli!"[30][31]

Türk ordusu 2 sentyabrda Uşakı geri aldı. Burada yunan ordusu baş komandiri General Nikolaos Trikupis əsir edildi. 9 sentyabrda türk süvariləri İzmirə girdi. 18 sentyabr 1922-ci ildə qədər edilən Takip harekatıyla bütün Qərbi Anadoludakı yunan birlikləri sərhəd xaricinə çıxarıldı. Türk ordusunun qazandığı bu müvəffəqiyyət, Mudanya Atəşkəs sazişinə gedən müddəti başlatdı.

Karşıyakada Mustafa Kamalın qalması üçün yaxınları yunanların əlində əsir olan bir ata-oğul evlərini hazırlamışdır. Bu evdə daha əvvəl yunan kralı Konstantin də qalmış, evə nərdivanlarda ayaqları altına sərilən türk bayrağını tapdalayaraq girmişdir. Bu dəfə ata-oğul pilləkəndə yunan bayrağını sərmişdir. Mustafa Kamal Paşa evə girəcək ikən "Lütf ədin, bu qarşılıqla bu ləkəni silin!" deyilmişdir. Mustafa Kamal Paşa da "O, keçmişsə səhv etmiş; bir millətin qüruru olan bayraq tapdalanmaz, mən onun səhvini təkrar etməm. Bayrağı qaldırın yerdən." deyərək bayrağı kaldırtmıştır.

İzmir qurtarıldıqdan sonra əsl problem, İstanbul və Boğazlar Bölgəsində sürməkdə olan müttəfiq qüvvələr işğalının sona erdirilmesidir. Türk qüvvələri dərhal Çanaqqalaya yönələrək buraların Frakiya daxil boşaldılmasını taleb ederler. İngiltərə buna əlavə donanma (ki içlərində zamanın ən müasir 2 ədəd təyyarə gəmisi var) və quru qoşunları göndərərək cavab verir.[32] Eyni şəkildə ABŞ başçısı da 28. sentyabr 1922 günü 13 yeni döyüş gəmisinin Türkiyəyə qonşu dənizlərə göndərilməsini emredecektir. 1908-1923 arasında komandiri Admiral Bristol olan USS Scorpion gəmisinin, kəşfiyyat etmək surətiylə Lozanna müqaviləsi edilənə qədər davamlı İstanbulda olduğu da aydın olur. Barışa gedən yol ancaq bu ciddi hərbi və siyasi təzyiqlərlə mübarizəyə davam nəticəsində kazanılmıştır.

Mudanya Atəşkəs Müqaviləsi

Böyük Hücumdan sonra Mudanya Atəşkəs sazişinin imzalanması ilə müharibə sona çatmışdır. Əhd 11 oktyabr 1922 tarixində imzalanmışdır. Əhd TBMM, İngiltərə, Fransa və İtaliya arasında imzalanmışdır. Yunanlar danışıqlara qatılmamış, İtaliya icra onları təmsil etmişdir. Bu müqavilənin şərtlərinə görə türk və yunan orduları arasındakı döyüş bitmişdir. Şərqi Frakiya Türkiyə Böyük Millət Məclisinə təslim edilmiş və barış andlaşması imzalanana qədər TBMM-nin burada ən çox 8000 nəfərlik bir jandarma qüvvətini saxlamasına təsdiq verilmişdir. Boğazlar və İstanbul TBMM hökumətinin rəhbərliyinə buraxılmışdır. Barış andlaşması edilənə qədər SSRİ dövlətlərinin İstanbulda qalması qərara bağlanmışdır.[33]

Lozanna Sülh Müqaviləsi

Mustafa Kamal və yoldaşları xalqın arasında (8 fevral 1923)

Mudanya Atəşkəs sazişindən sonra sülh danışıqlarının aparılması üçün tərəfsiz bir ölkə olan İsveçrənin Lozanna şəhəri seçilmişdir. Türkiyəni İsmət İnönü təmsil etmişdir. Konfrans 20 noyabr 1922 günü toplanmış və anlaşılmazlıq nəticəsində 4 fevral 1923-cü ildə danışıqlar kəsilmişdir. 23 aprel 1923-cü ildə danışıqlar təkrar başlamış və 24 iyul 1923-cü ildə Lozanna müqaviləsi imzalanmışdır. Lozanna Andlaşmasında 20 oktyabr 1921-ci ildə fransızlarla edilən Ankara Antlaşmasındaki cənub sərhədi eynilə qorunmuşdur. İraq sərhədi çizilememiş və 9 ay ərzində həll edilməsi qərarlaşdırılmışdır. Meriç çayı yunanlarla olan sərhəd qəbul edilmişdir. Karaağaç və ətrafı döyüş təzminatı olaraq Türkiyəyə verilmişdir. Ege dənizindəki Bozcaada və İmroz Türkiyəyə verilmiş, Yunanların əlində qalan Anadoluya yaxın adaların silahsızlandırılmasına qərar verilmişdir. Kapitulyasiyalar tamamilə qaldırılmışdır. 1845-ci ildən Birinci Dünya Müharibəsinin sonuna qədər olan Osmanlı İmperiyasının borcları sərmayə üzərindən yenidən hesablanaraq azaldılmışdır. Öhdəliklər Osmanlıdan ayrılan dövlətlərə gəlirlərinə mütənasib olaraq bölüştürülmüştür. Türkiyənin borcları türk pulu və ya fransız frankı üzərindən ödəmə təklifi qəbul edilmişdir. Lozanna Boğazlar Müqaviləsi ilə Boğazlardan sərbəst keçid təmin edilmiş, Boğazlar Komissiyası qurulmuş, Boğazlar və ətrafıdır askersiz hala gətirilməsi təmin edilmişdir. İstanbulda yaşayan rumlarla Qərbi Frakiyada yaşayan türklər xaric Türkiyədəki bütün rumlarla Yunanıstandakı bütün türklərin yer dəyişdirməsi təsdiq edilmişdir.[34] Beləcə Qurtuluş Döyüşü, 24 iyul 1923-cü ildə imzalanan Lozan Müqaviləsi nəticələnmişdir. Bu andlaşma ilə Sevr müqaviləsi qüvvədən qalxmış, Türkiyə Respublikası Lozanna müqaviləsi təməlləri üzərinə qurulmuşdur.

1923-1938

Atatürk Əfqanıstan kralı Əmənullah xan ilə Ankarada (1928)
Atatürk İran şahı Rza Pəhləvi ilə Ankarada (1934)

Zəfərdən sonra Atatürk; müasir, mütərəqqi və sekulyar bir millət yaratmaq üçün siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrdə sekulyarist və millətçi islahatlara başladı. Xaricilərə verilən iqtisadi imtiyazlar ləğv edildi və istehsal vasitələri və dəmir yolları milliləşdirildi. 3 mart 1924-cü ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən qəbul edilən qanunla xilafət ləğv edildi. Eyni tarixde "Təhsil birliyi qanunu" ilə təhsil Türkiyə hökumətinin nəzarətinə keçdi. Sekulyar və elmi təhsil vacib idi. Minlərlə yeni məktəb tikildi. İbtidai təhsil pulsuz və məcburi olmuşdur. Xarici məktəblər dövlət nəzarəti altına alındı. Kəndlilərin ödəməli olduğu ağır vergilər azaldıldı. Kişilər üçün çiləmə və paltarda dəyişiklik edildi. Təqvimə, vaxta və ölçülərə dəyişiklik edildi. Məclis tərəfindən çıxarıldı və sekulyar "türk qanunu mədənisi" qüvvəyə mindi. Bir çox qərb ölkələrindən əvvəl qadınların vətəndaş və siyasi hüquqları tanınıb. Çoxarvadlılıq qadağandır. Qadının şəhadəti və miras hüququ kişilərin ifadəsinə bərabər tutuldu. Bənzər şəkildə, dünyanın çoxu ölkəsindən əvvəl olaraq Türkiyədə qadınların ilkin yerli seçkilərdə (1930), sonra ümumi seçkilərdə (1934) seçmə və seçilmə haqqı tanındı. Gül Esin, 1933-cü ildə muhtar seçilən ilk Türk qadını oldu. 1935 seçkilərində ise ilk dəfə 17 Türk qadın müavin, parlamentə seçildi. Sekulyar qanunlar cəza və borc hüququnda qəbul edildi. "Sənaye təşviq qanunu" qəbul edildi. Torpaq islahatı üçün səy göstərildi.[35] Ərəb hərflərinə əsaslanan osmanlı əlifbasının əvəzinə latın hərflərinə əsaslanan yeni türk əlifbası qəbul edildi. Xalqın savadlı olması üçün təhsil səfərbərliyi başladı. Universitet islahatı reallaşdı. "İlk beşillik sənaye planı" qüvvəyə mindi. Sinif və statusu fərqləndirən ləqəb və adlar çıxarıldı və soyadları tətbiq edildi. (Soyad qanununa uyğun olaraq 24 noyabr 1934-cü ildə TBMM tərəfindən Mustafa Kamala "Atatürk" soyadı verilmişdir.) Homojen və vahid bir millətin yaradılması üçün türkləşdirmə siyasəti həyata keçirildi.[36][37][38] Qeyri-türk azlıqları kütləvi şəkildə türk dilində danışmağa məcbur edildi,[39] qeyri-türk toponomiya və azlıqların soyadları türk dilinə tərcümə edildi.[40][41]

Atatürk Cümhuriyyət Xalq Partiyasını Xalq Firqəsi adı ilə qurdu və ilk sədr oldu. Çox sayda dövlət qurumu onun tərəfindən və ya onun dəstəyi ilə quruldu. Türkiyənin ilk yerli təyyarəsi, onun dövründə Vecihi Hürquş tərəfindən istehsal olunub.[42]

Atatürk coğrafiya dərsində (26 noyabr 1930)
Atatürk vətəndaşla söhbət edir (31 dekabr 1931)
İnsanlar Anıtkabirdə Atatürk üçün dua edir

Atatürk 1927, 1931, 1935-ci illərdə TBMM tərəfindən yenidən prezident seçilmişdir. 14 iyun 1926-cı ildə sui-qəsd cəhdi uğursuz oldu. 15-20 oktyabr 1927-ci ildə İstiqlaliyyət Müharibəsindən və respublika qurulmasından bəhs edən böyük nitqini, 29 oktyabr 1933-cü ildə 10-cu il nitqini söyləmişdir.

29 yanvar 1923-cü ildə Lətifə xanımla evlənmiş, bu evlilik 5 avqust 1925-ci ilədək davam etmişdir. Uşaqları çox sevən Atatürk Afət (İnan), Səbihə Göyçən, Fikriyə, Ülkü, Nəbilə, Ruqiyə, Zəhra adlı qızları və Mustafa adlı çoban oğlanı mənəvi övladlığa götürmüş, Əbdürrəhim və İhsan adlı iki uşağı isə himayəsinə almışdır.

Yüksək bir biliyə və ədəbə sahib olan Atatürk fransız və alman dillərini bilirdi.[43] Bir yavəri zəngin bir kitabxana yaradan Atatürkü boş vaxtlarında tarixə aid kitablar atmayan biri kimi izah edir. Başqa məsələlərlə məşğul olmaq əvəzinə kifayət qədər tarixi kitablar oxuduğuna qəzəblənən bir siyasətçi, "Samsuna bir kitab oxumaqla getdiniz?" deyir. Atatürk cavab verir: "Uşaq ikən kasıb idim. İki qəpik alanda kitabdan bir qəpik də verirdim. Əgər bu belə olmasaydı, etdiyim hər şeyi edə bilməzdim."[44]

10 noyabr 1938-ci il saat 09:05-də tutulduğu sirroz xəstəliyindən İstanbulda Dolmabaxça sarayında vəfat etmişdir. Cənazəsi 21 noyabr 1938-ci ildə müvəqqəti olaraq Ankara Etnoqrafiya Muzeyində dəfn edilmiş, mavzoleyi tikildikdən sonra 10 noyabr 1953-cü ildə oraya köçürülmüşdür.

İnqilab və islahatların siyahısı

Siyasi sahədə

İctimai sahədə

  • Beynəlxalq təqvim sisteminin və ölçü vahidlərinin tətbiqi (1925-1931).

Hüquq sahəsində

Təhsil və mədəniyyət sahəsində

Atatürk Sivasda türk əlifbasını öyrədir

İqtisadi sahədə

  • Kəndlilərdən alınan onda bir vergisinin ləğvi (1925);
  • Fermer fəaliyyətinin təşviqi;
  • Nümunəvi fermer təsərrüfatlarının qurulması;
  • Sənaye Təşviq Qanununun qəbul edilərək sənaye obyektlərinin qurulması;
  • I və II İnkişaf Planlarının (1933-1938) tətbiq edilməsi, ölkədə yeni yolların salınması.

Əsərləri

  • Takımın Muharebe Talimi (Alman dilindən tərcümə-1908)
  • Cumalı Ordugâhı — Süvari: Bölük, Alay, Liva Talim və Manevraları (1909)
  • Tâbiye və Tatbikat Seyahadi (1911)
  • Bölüğün Muharebe Talimi (Alman dilindən tərcümə-1912)
  • Tâbiye Meselesinin Halli və Emirlerin Suredi Tahririnə Dair Nesayih (1916)
  • Zabit və Kumandan ile Hasbihal (1918)
  • Nitq (1927)
  • Vətəndaş üçün Mədəni Bilgilər (1930)
  • Həndəsə (1937)

Aşağıdakı həndəsi terminləri türkcəyə məhz Atatürk əlavə etmişdir:
açı, alan, artı, üçgen, dörtgen, beşgen, boyut, bölü, çap, çarpı,toplam, çember, iç ters açı, dış ters açı, dikey, düşey, düzey, eğik, eksi, eşit, eşkenar, ikizkenar, kesit, konum, köşegen, oran, orantı, paralelkenar, taban, teğet, uzam, uzay, varsayı, yamuk, yatay və s.

Azərbaycana münasibəti

"Azərbaycanın sevinci bizim sevincimiz, kədəri bizim kədərimizdir. Azərbaycan bizim qardaşımızdır. Heç nəyə baxmayaraq ona yardım etmək borcumuzdur" sözlərini Mustafa Kamal Atatürk 1921-ci ildə Azərbaycan SSR-in Türkiyədəki təmsilçisi İbrahim Əbilovun etibarnaməsini qəbul edərkən demişdir.[45] Bu sözlər Atatürkün Azərbaycan haqqında işlətdiyi ən məşhur fikirlərindən biridir.

"Nəriman Nərimanov ilə xalqı bizə yardım etməsəydi, sonumuzun necə olduğunu düşünmək belə istəmirəm. Onlarla ölkəyə yardım etdik onlar bizlə savaşdı. Heç vaxt unutmayın ki, türkə türkdən başqa kimsə yardım etməz." formalındakı bəyanatı da Atatürkün Azərbaycan haqqındaki dərin hisslərini ifadə eden sözlərindən biridir.[46]

İstinadlar

  1. ↑ Atatürk 1934-cü ildən sonra Mustafa adını istifadə etmədi. 1935-ci ildə özünü Kamâl adlandırdı. Lakin, o, həyatının böyük bir hissəsində istifadə etdiyi Mustafa və Kemal (azərb. Kamal‎) adları ilə xatırlanır.
  2. ↑ Şəxsiyyət vəsiqəsi (1934-cü il)
  3. ↑ Şəxsiyyət vəsiqəsi (1935-ci il)
  4. ↑ 1 2 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  5. ↑ 1 2 Ататюрк Мустафа Кемаль // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохоров 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
  6. ↑ http://www.britannica.com/EBchecked/topic/591866/Thessaloniki.
  7. ↑ https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/ataturkun-dolmabahce-sarayindaki-odasinda-toren/961584.
  8. ↑ Zürcher, Turkey : a modern history, 142
  9. ↑ Mastering Modern World History by Norman Lowe, second edition
  10. ↑ Türkiye'nin 75 yılı, Tempo Yayıncılık, İstanbul, 1998, s. 48, 59, 250
  11. ↑ Toktaş, Şule. "Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey's Jewish Minority". Journal of Historical Sociology. 18 (4). 2005. İstifadə tarixi: 7 January 2013.
  12. ↑ Jongerden, Joost; Verheij, Jelle, redaktorlar Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870–1915. Leiden: Brill. 2012-08-03. səh. 300. ISBN 978-90-04-22518-3.
  13. ↑ "19 Mayıs: Ata'nın doğum günüm dediği tarih..." (türk). ntv.com.tr.
  14. ↑ "Mustafa Kemal Ataturk – memorial museum in village Kodzadzik (Коџаџик) in Municipality Centar Zupa (Центар Жупа)" (ingilis). whereismacedonia.org.
  15. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-07-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-05.
  16. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-07-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-29.
  17. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-07-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-04.
  18. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-06.
  19. ↑ http://en.calameo.com/read/0023338630e28235c4ab4
  20. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-04.
  21. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-02-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-01.
  22. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-01-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-16.
  23. ↑ https://books.google.com.tr/books?id=EdiFsMEMP7MC&pg=PT101&dq=sivas+kongresi+1919&hl=tr&ei=c4RKTubJGom78gPqz6TOCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result#v=onepage&q=sivas%20kongresi%201919&f=false
  24. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-04-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-02.
  25. ↑ http://en.calameo.com/read/0023338636d2f3c39012e
  26. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-03-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-03.
  27. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-11-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-20.
  28. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-09-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-04.
  29. ↑ https://books.google.com.tr/books?id=EdiFsMEMP7MC&pg=PT174&dq=sakarya+mareşal+gazi&hl=en&ei=mdhHTof1L86Qswb3o8WzCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
  30. ↑ "9 Eylül 1922 İzmir'in Kurtuluşu". 2009-09-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-09-11.
  31. ↑ 1941-ci ildə 1-ci Türkiyə coğrafiya konqresində Egeyin adı coğrafi adda standartlaşdırmanı təmin etmək üçün seçildi və beləliklə də geniş yayıldı. Ege Denizinin Orijinal Adı Nedir? (Türk Dəniz Qüvvələri)
  32. ↑ http://en.calameo.com/read/0023338633a8f32697993
  33. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-01-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-16.
  34. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-01-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-09.
  35. ↑ 1 noyabr 1936-cı ildə Atatürk, 5-ci dövr, 2-ci qanunvericilik ilinin açılış nitqində bunları söylədi: "Kamutayın yüksək himayəsindən torpaq qanununun nəticəsinə çatacağını gözləyirəm. Vətənin təməli və inkişafı bu əsasdadır." (Millet Meclisi Tutanak Dergisi D. V, C. 13, Sa. 4)
  36. ↑ Sofos, Umut Özkırımlı & Spyros A. (2008). Tormented by history: nationalism in Greece and Turkey. New York: Columbia University Press. s. 167. ISBN 9780231700528.
  37. ↑ Toktaş, Şule (2005). "Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey's Jewish Minority". Journal of Historical Sociology. 18 (4).
  38. ↑ Jongerden, Joost; Verheij, Jelle, (Edl.) (18 mart 2019). Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870-1915. Leiden: Brill. s. 300. ISBN 978-90-04-22518-3.
  39. ↑ Kieser, Hans-Lukas, (Ed.) (2006). Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities ([Online-Ausg.] bas.). London: Tauris. s. 45. ISBN 9781845111410.
  40. ↑ Öktem, Kerem (2008). "The Nation's Imprint: Demographic Engineering and the Change of Toponymes in Republican Turkey". European Journal of Turkish Studies, 7.
  41. ↑ Aslan, Senem (18 mart 2019). "Incoherent State: The Controversy over Kurdish Naming in Turkey". European Journal of Turkish Studies. Social Sciences on Contemporary Turkey, 10.
  42. ↑ İsmail Yavuz, Mustafa Kemal'in Uçakları, İstanbul, 2013. ISBN 978-605-360-901-8
  43. ↑ "Atatürk'ün Hayatı". Kültür Bakanlığı.
  44. ↑ Atatürkʼün Uşağı İdim, Hürriyet Yayınları, 1973, s. 267
  45. ↑ http://www.qafqaz.edu.az/index.php?inf_id=1108&z=146[ölü keçid]
  46. ↑ Vikisitat

Xarici keçidlər

Həmçinin bax

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Mustafa_Kamal_Atatürk&oldid=5797761"