Bu, seçilmiş məqalədir. Daha çox məlumat üçün klikləyin.

Azərbaycan mədəniyyəti: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 673: Sətir 673:


=== Döyüş sənətləri ===
=== Döyüş sənətləri ===
[[Fayl:Nowruz 2014 in Azerbaijan 5.jpg|280px|thumb|Azərbaycan pəhləvanları]]
{{Şəkillər sırası|Maces in Museum of History of Azerbaijan.jpg|Bargirs in Museum of History of Azerbaijan.jpg|e1=140|e2=140|mətn=Zorxana oyunları alətləri: Mil və səng (sağda). Azərbaycan Tarix Muzeyi|color=black|üfüqi=right}}
{{Şəkillər sırası|Maces in Museum of History of Azerbaijan.jpg|Bargirs in Museum of History of Azerbaijan.jpg|e1=140|e2=140|mətn=Zorxana oyunları alətləri: Mil və səng (sağda). Azərbaycan Tarix Muzeyi|color=black|üfüqi=right}}
[[Zorxana]] və milli güləş Azərbaycanın əsas milli döyüş sənətləridir. Döyüşə əsaslanan [[Azərbaycan xalq oyunları]] mərkəzdəki oyunçunun yerini tərk etməmək üçün döyüşdüyü başqoruma, qrupla oynanılan, dairənin içindəki oyunçuların kəməri qoruduğu dirədöymə, [[Osmanlılar]]ın matrak oyununa bənzər dəyənək oyunudur. Növündən asılı olmayaraq döyüş [[Cəngi rəqsi|Cəngi]] (hərbi mənasında) sədaları altında başlayardı.<ref name="martial1"/>
[[Zorxana]] və milli güləş Azərbaycanın əsas milli döyüş sənətləridir. Döyüşə əsaslanan [[Azərbaycan xalq oyunları]] mərkəzdəki oyunçunun yerini tərk etməmək üçün döyüşdüyü başqoruma, qrupla oynanılan, dairənin içindəki oyunçuların kəməri qoruduğu dirədöymə, [[Osmanlılar]]ın matrak oyununa bənzər dəyənək oyunudur. Növündən asılı olmayaraq döyüş [[Cəngi rəqsi|Cəngi]] (hərbi mənasında) sədaları altında başlayardı.<ref name="martial1"/>

10:05, 19 may 2021 versiyası

Azərbaycan mədəniyyəti (az-əbcəd. آذربایجان مدنیتی‎) — Azərbaycanda yaşayan xalqlarıntarixən mövcud olmuş dövlətlərin mədəniyyəti. Azərbaycanda mədəniyyətin inkişafına tarixən regionda baş verən siyasi və hərbi hadisələr və Azərbaycanın Şərqlə Qərbi birləşdirən ərazidə yerləşməsi təsir edib. Azərbaycan Şərqi AvropaQərbi Asiyadadır, Avropa Şurasının üzvüdür. Şuşa şəhəri Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtıdır.

XV əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin iki mərkəzi formalaşır: Cənubi AzərbaycanAşağı Qarabağ. XVI–XVIII əsrlərdə bu mədəniyyət mərkəzlərinin formalaşması başa çatır. XIV–XV əsrlərdəki Azərbaycan mədəniyyətinin mənbəyindən danışılanda yadda saxlanmalıdır ki, Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətin digər hissələri ayrılmaz surətdə dil ilə bağlıdır. Maddi mədəniyyət isə əhalinin türkləşməsindən əvvəl ortaya çıxmışdır. Müstəqil olduqdan sonra Azərbaycan mədəniyyətinin İran mədəniyyəti və Ərəb mədəniyyəti ilə güclü əlaqələri saxlanmışdır. Onların ortaq dini və ortaq mədəni-tarixi ənənələri vardır.[1] Müxtəlif mənbələrdə Azərbaycan Qafqaz və İslam mədəniyyət mühitlərinin daxilində götürülür.[2][3] Hal-hazırda, 6 müstəqil türk dövlətindən biri olaraq, Azərbaycan Türk ŞurasıBeynəlxalq Türk Mədəniyyəti Təşkilatının aktiv üzvüdür.

Arxeoloji tapıntılar və müasir dövrə qədər gəlib çatmış maddi abidələr Azərbaycan ərazisində qədim dövrdə (Qobustan petroqlifləri), həmçinin Qafqaz Albaniyası dövründə (Qum bazilikasıLəkit məbədi) mədəniyyətin inkişaf etdiyini göstərir.[4] Azərbaycanda İslamın yayılmasıyla İslam mədəniyyəti inkişaf edir, məscidlər, mədrəsələr, türbələr tikilir, əsasən dekorativ incəsənətin ornamental forması inkişaf edir. XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olmasıyla burada yaşayan insanlar Rusiya mədəniyyəti ilə və onun vasitəsilə də dünya mədəniyyəti ilə tanış olurlar. Azərbaycan İslam dünyasında milli teatrın, operanın, qərb tipli universitetin, baletin əsasının qoyulduğu ilk ölkədir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İslam dünyasında ilk dünyəvi demokratik dövlətlərdən biri, həmçinin İslam ölkələri arasında qadınlara səsvermə hüququ verən ilk dövlətdir.[5] Sovet Azərbaycanı dövründə Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında əsaslı dəyişiklik baş verir.[6] XXI əsrdə isə Azərbaycan mədəni baxımdan müasirləşir.

Azərbaycanda YUNESCO tərəfindən qeydə alınmış 3 Ümumdünya irsi, 15 qeyri-maddi mədəni irs, 2 əlyazma toplusu, 2 yaradıcı şəhər var.

Mədəniyyətin inkişaf tarixi

Tarixdən əvvəlki dövr

İnsanların və qayığın təsvir edildiyi Qobustan petroqlifi

Daş dövrünə aid Azıx mağarasında Quruçay mədəniyyəti, Aşel mədəniyyətiMustye mədəniyyəti dövründə yaşayış olduğu müəyyən edilmişdir. Çoxtəbəqəli Azıx paleolit düşərgəsinin orta Aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış ibtidai insana məxsus olan çənə fiziki tipinə görə sinantrop tipli insanla neandertal adamı arasında keçid mərhələsindədir. Azıx mağara düşərgəsinin Aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış ibtidai insan qalığına şərti olaraq Azıxantrop, yəni Azıx adamı adı verilmişdir.[7]

Qobustan dövlət tarixi-bədii qoruğunda Mezolit dövründən orta əsrlərə qədər dövrü əhatə edən 6000 qayaüstü rəsm vardır. Ancaq burada primitiv incəsənətin çiçəklənmə dövrü Mis dövrü hesab edilir. Bu dövrdə qədim tayfaların yüzilliklərin əsəri olan həyat təcrübəsi dini və bədii görüşlər baxımından tam ifadə edilirdi.[8]

Təxminən eramızdan əvvəl 6000–4000-cü illərdə Zaqafqaziyada Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti inkişaf etmişdir.[9] Bu mədəniyyət adını Gürcüstanda yerləşən Şulaveridən və Azərbaycan yerləşən Şomutəpədən alır. Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyətinin mənsubları yerli obsidianı alətlər düzəltmək üçün istifadə edir, üzüm kimi mədəni bitkiləri yetişdirir, maldarlıqla məşğul olurdu.[10] Bir çox xarakteri mədəniyyətin Yaxın Şərqin neolit mədəniyyətlərindən törədiyini göstərir.[11]

Təpəbaşından aşkarlanmış e.ə. III–II minilliklərə aid saxsı qadın bütü. Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi

E.ə. IV minilliyin ortalarında Azərbaycanda (Ağdamda) Leylatəpə mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Keramik qablarda dəfn bu mədəniyyət üçün xarakterikdir. Tipik Ön Asiya yaşayış məntəqəsi kimi Leylatəpə evlərin sıx yerləşdiyi məntəqədir. Bəzi rus alimlərinin fikrincə Leylatəpə mədəniyyətinin üzvləri Maykop mədəniyyətinin yaradıcısı olub.[12]

E.ə. IV–III minilliklərdə Azərbaycanın da daxil olduğu geniş bir ərazidə Kür-Araz mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Bu mədəniyyət yerli filiz yataqlarının geniş istifadəsi və metalişləmə sənətinin yüksək inkişaf səviyyəsi ilə xarakterizə olunur.[13] Bu dövrdə həmçinin dulusçuluq,[14] bağçılıq, Mesopotamiya və Kiçik Asiya ilə ticarət inkişaf etmişdir.[15]

Son tunc və erkən dəmir dövründə (e.ə. II minilliyin ikinci yarısı — e.ə. I minilliyin əvvəlləri) Muğan düzündəTalış dağlarında Muğan mədəniyyəti mövcud olmuşdur.[16][17] Bu dövrdə əsas məşğuliyyət növləri maldarlıq və kənd təsərrüfatı idi.[18] Qərbi Asiya tipində tunc və dəmir qılınclar bu dövr üçün xarakterikdir.[19]

Naxçıvan MR ərazisində son tunc və erkən dəmir dövründə (e.ə. II minilliyin ikinci yarısı — e.ə. I minilliyin əvvəlləri) Boyalı Qablar mədəniyyəti mövcud olmuşdur.[20][21][22][23] 1896, 1904 və 1926-cı illərdə Qızılvəng monastırı yaxınlığında Naxçıvan mədəniyyətinə aid daş qutu qəbir abidələri aşkar olunmuşdur. Naxçıvan mədəniyyətini səciyyələndirən əsas saxsı məmulatı həndəsi naxışlarla, insan, heyvan, quş rəsmləri, müxtəlif piktoqrafik işarələrlə bəzədilmiş və yüksək sənətkarlıqla hazırlanmış boyalı qablardır.[24]

Eramızdan əvvəl XIII-VII-ci əsrlərdə Şərqi və Mərkəzi Zaqafqaziyada Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti mövcud olmuşdur.[25][26] Bu dövr əsasən qəbrlərdən öyrənilib. Xocalı kurqanında 1895-ci ildə E. Resler tərəfindən aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı Assuriya şahı II Adadnirarinin adı yazılmış muncuq tapılıb.[27] İvan Meşaninova görə bu tapıntı Zaqafqaziyanın İkiçayarası və Mesopotomiya ilə münasibətlərini aydınlaşdırmaq üçün geniş imkanlar açır.[28]

İşquz dövrü

Qızıl skif kəmər başlığı. Azərbaycan Tarix Muzeyi

E.ə. VII əsrdə skiflər hal-hazırki Azərbaycan ərazisinə köç etmişdilər.[29] Skiflərin Azərbaycanda qurduğu dövlət tarixi mənbələrdə İşquz adlandırılırdı.[30] Düşünülür ki, Skif çarlığının özəyinin midiya dilindəki adı Sakaşen (Azərbaycan Respublikasının qərbində, indiki Gəncədə) idi.[31][32][33][34] Riçard Nelson Fray və Anataliya Xazanova görə Skif çarlığının mərkəzi Muğan düzü idi.[31][35] İşquz Midiya, MannaUrartu dövlətləri ilə sərhəd idi. Eramızdan əvvəl VI əsrin əvvəllərində skiflər Urartunun inzibati mərkəzi olan Teyşebainini dağıtmışdılar. Şəhərin suvarma sisteminin də dağıdılması bizim eranın əvvəllərinə qədər şəhərdə həyatın yenilənməməsinə səbəb olmuşdur.[36]

Skiflər yüksək oxçuluq bacarığına malik idi. Bunun sübutu skif abidələrində və onların istehsal etdikləri mallar üzərindəki şəkillərdə tapılan oxluqlardır. Skiflər mütəşəkkil xalq olmaqla bərabər tayfa şurası və hərbi başçılar tərəfindən idarə edilən tayfalar ittifaqına sahib idi.[37][38] Onlar hərbi iş sahəsində Azərbaycan ərazisindəki yerli əhalinin mədəniyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edirdilər. Skiflər aborigenlərə at belində ox atmaq taktikasını öyrədirdilər.[39]

1946–1953-cu illərdə S.M.Qazıyevin rəhbərliyi ilə Mingəçevirdə aparılan ekspedisiya zamanı tapılmış ilk tunc dövründən orta əsrlərədək dövrü əhatə edən materiallar içərisində skif qəbirləri də olmuşdur. Ümumiyyətlə, kimmer-skif yürüşləriylə eyni dövrdə Cənub-şərqi Qafqazın müxtəlif rayonlarında yeni xalqa aid qəbir abidələri və dəfn adətləri ortaya çıxmışdır. Bu abidələrin skiflərə aid olması tapılmış üzük-möhürlərdəki təsvirlərlə sübut edilir. Həmçinin, skif qəbirlərində skif tipli ox ucluqları, əyri bıçaqlar, bülöv daşlar, qılınc və nizə ucluqları, bilərziklər, tunc güzgülər tapılmışdır.[39]

Qafqaz Albaniyası dövrü

Şəkinin Kiş kilsəsi

Azərbaycan ərazisində eramızdan əvvəl təqribən IV–III əsrlərdən eramızın VIII əsrinə qədər Qafqaz Albaniyası adlandırılan dövlət mövcud olmuşdur.[40] Bu dövlətin paytaxtı əvvəlcə Kabalaka (Qəbələ), sonra isə Partav (Bərdə) şəhəri idi. Ellinizm dövründə hər biri ayrı dialekt və başçıya sahib alban tayfalarının birləşməsi nəticəsində Qafqaz Albaniyası yaranmışdır. Strabona görə Alban dinində üç tanrıya: Günəş, Zevs və Ay tanrısına ibadət var idi. İberiya sərhədinə yaxın yerləşən Ay məbədi böyük əraziyə sahib idi və bu məbədi idarə edən baş keşiş bütün krallıqda ikinci ən hörmətli adam sayılırdı. Albaniyadakı Ay kultunun ən spesifik cəhəti insan qurban verilməsi mərasimi idi.[41]

E.ə. IV əsr — eramızın VIII əsrlərində Cənubi Qafqazda, xüsusilə də Qafqaz Albaniyası ərazisində Küp qəbirləri mədəniyyəti yayılmışdır. Bu mədəniyyətdə ölülər bükülü vəziyyətdə sağ və ya sol böyrü üstə, əsasən, üfüqi şəkildə dəfn olunurdu. Qəbir invertarları metal (tunc və başlıca olaraq dəmir alət və silahlar, bürünc, gümüş və qızıl bəzək şeyləri), ağac, daş, gil, şüşə və pastalardan ibarət idi. Bu mədəniyyət əkinçilik, heyvandarlıq, ovçuluq, balıqçılıq və sənətkarlıqla məşğul olan oturaq əhaliyə aiddir.[42] E.ə. III–I əsrlərdə Qafqaz Albaniyası ərazisində Yaloylutəpə mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Mədəniyyəti günümüzə çatan nümunələri torpaq qəbirlərdə və kurqanlarda tapılmış müxtəlif alətlər mədəniyyətin nümayəndələrinin əkinçiliklə və şərabçılıqla məşğul olduğunu göstərir.[43]

Eramızın IV əsrində xristian dinini rəsmi dövlət dini elan edən Alban dövləti mövcudluğunun sonuna qədər bu və ya digər dərəcədə xristian ideologiyasının təsir dairəsində olmuşdur.[44] Alban çarı Yesuagenin dövründə, V əsrin əvvəllərində Albaniyada məktəblər mövcud idi. Müxtəlif qruplardan toplanmış uşaqlar burada savad öyrənirdilər. Hətta onların qidalanması üçün də dövlət tərəfindən pul ayrılırdı. Yesuagenin oğlu III Vaçaqan xristian dinin yayılması üçün savadlı ruhanilər hazırlayırdı. Bu məqsədlə dini məktəblər açılırdı. O, cadugər, sehrbaz, bütpərəst kahinlərin övladlarının bu məktəblərdə xristian kimi yetişdirilməsini əmr etmişdi.[45]

Albaniyada Nax-Dağıstan dillərinin ləzgi dilləri qrupuna aid alban dili danışılırdı.[46][47] Həmçinin Alban tarixçisi Moisey Kalankatuklu yazısı olan xalqlar içərisində albanları qeyd edir. X–XII əsrlərə qədər bu dil Kür çayının sol sahilində geniş yayılmışdı, daha sonra isə tədricən türk dialektləri ilə əvəz edildi.[48] Həqiqətən də alban dilinin qədim ədəbi abidələrinin mövcud olması sübut edilmişdir. Əşyalar və dini binalar üzərində həkk edilmiş bir çox alban epiqrafiya nümunələri tapılmışdır. Bu yazılar eramızın VI–VIII əsrlərinə aid edilir.[49] 1947–1952-ci illərdə Mingəçevirdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı alban yazısı həkk edilmiş nümunələr tapıldı.[50] Misirin Santa Katerina şəhərində yerləşən ortodoks monastırı — Müqəddəs Yekaterina Monastırında Qafqaz albanlarının dilində yazılmış Sinay palimpsesti tapılmışdır. Yazının mətni Həvari Pavelin Korinflilərə ikinci məktubundan ibarətdir. Palimpsest Zaza Aleksidze tərəfindən deşifrə olunmuşdur.[51]

Üzərində alban dilində yazı olan daş kapitel. Azərbaycan Tarixi Muzeyi[52][53]

Qafqaz Albaniyası ədəbiyyatı ilə bağlı məlumatlar azdır.[54] Alban dilinə dini və digər mövzulu kitablar tərcümə edilsə də, alban ədəbiyyatının ömrü qısa olub.[55] Bu tərcümələrə misal olaraq Əhdi-ƏtiqƏhdi-Cədidə, həmçinin İncilə əsaslanan alban mətnlərini — lektionarini göstərmək olar.[56] Alban lektionarisinin VII əsrə aid Septuagintadan daha qədim olması onu "dünya bibliya tədqiqatlarının incilərindən biri" edir.[57] Bibliya alban dilinə V əsrdə tərcümə edilib.[58] Erməni tarixçisi Qevonda əsasən, Əhdi-Cədid alban dilinə tərcümə edilib.[59] Alban dili İncilin tərcümə edildiyi on ikinci dildir.[60] Tədqiqatçılar Alban kilsəsi və alban çar hakimiyyəti tərəfindən yaradılmış III Mömin Vaçaqanın qanunlarının da alban dilində yazıldığını inkar etmirlər.[54][61][62] Murtuzəli Hacıyevin fikrincə alban dilində və yazısı ilə nəinki dini, həm də elmi ədəbiyyat yaradılıb.[56] Mehranilər sülaləsindən Cavanşirin əmri ilə Moisey Kalankatlı alban tarixşünaslığı abidələrindən biri olan[54] "Alban ölkəsinin tarixi" əsərini yazmışdır.[52]

Arxeoloji materialların öyrənilməsi, tədqiqatçılara Qafqaz Albaniyası incəsənətinin inkişaf mərhələləri haqqında fikir söyləməyə imkan vermişdir. Orta əsrlər alban incəsənəti qədim dövrdə Qafqaz Albaniyası sənətkarlarının yaratdıqları özüllər üzərində inkişaf etmişdi.[63] Qafqaz Albaniyası incəsənəti erkən dövrdə təbiəti və xarakteri baxımından dini ideyalara əsaslansa da,[64] birinci əsrdən yeni dövrün başlanması ilə dinin təsiri bir qədər zəifləyir və feodalizmin mənşəyi və inkişafı ilə bağlı yenilikçi ideyalar yayılırdı.[65] Yüksək səviyyədə mənimsənilmiş humanist ideyaların istiqamət verdiyi ikinci mərhələ dini və məzhəbi tendensiyaların üstünlük təşkil etdiyi əvvəlki mərhələnin özülləri üzərində inkişaf etməkdə idi.[66] Qafqaz Albaniyası incəsənətinə zərgərlik, daşişləmə, ağacişləmə, sümükişləmə, bədii şüşə, bədii metal, duluşçuluqmonumental heykəltəraşlığı misal çəkmək olar.

Qafqaz Albaniyasında xüsusi alban təqvimi var idi. Qafqaz albanları 352-ci ildən etibarən İsgəndəriyyə məktəbi təqvimini istifadə edirdilər. Ananiya Şiraklı, Ovannes İmastaserin və başqalarının əsərlərinə əsasən alban təqvimi Misir sistemi təqvimi idi. Alban dilində ayların adı Navasardos, T'ule, Namos', Çil, Bokavon, Mare, Boceone, J'qul, Bontoke, Orili, Exna, Baxnadır.[67]

İslam dövrü

Üzərində ərəb dilində yazılar olan Gəncə qapıları 1062-ci ildə Əbüləsvar Şavurun əmri ilə tikilib, hal-hazırda Gürcüstandakı Gelati monastırındadır.

VIII əsrdə Qafqaz Albaniyasının Ərəb Xilafətinin tərkibinə daxil olması ilə Azərbaycanda İslam dini yayılmağa başlamışdır. İslamın yayılması İslam mədəniyyətinin inkişafına səbəb olmuşdur.[6] Ərəb Xilafətinin zəifləməsi ilə Azərbaycan ərazisində Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər kimi feodal dövlətləri yaranır. Şəddadi hökmdarı Fəzl bin Məhəmməd Araz çayı üzərində körpü, Əbüləsvar Şavur isə paytaxt şəhəri Gəncənin ətrafında sədd və xəndək qurmuşdur.[68] Şirvanşahlar dövründə Bakıda çoxlu inşaat işləri həyata keçirilmiş və şəhər inkişaf etdirilmişdir. XII əsrdə qala divarları inşa edilmiş və şəhərin müdəfiə sistemi gücləndirilmişdir. XV əsrdə Şirvanşahların öz iqamətgahlarını Şamaxıdan Bakıya köçürməsindən sonra şəhərin "Qala" adlandırılan qədim hissəsinin həyatında "kristallaşma" dövrü başlamışdır.[69] XI əsrdə Şirvanşahların sarayında əl-Qəzzi kimi ərəb dilində yazan şairlər var idi. XII əsrdə Əbülüla Gəncəvi, Fələki Şirvani, Xaqani ŞirvaniMücirəddin Beyləqani kimi bir çox şairlər III Mənuçöhr və onun oğlu I Axsitanın sarayında toplaşmışdı.

Azərbaycan tarixi boyu dünyaya bir çox filosof, şair və alim vermişdir. Orta əsrlər alim və filosofları arasında riyaziyyat və fəlsəfə üzrə bir çox əsərlərin müəllifi Bəhmənyar Azərbaycani və "Astronomiya" əsərinin müəllifi Əbülhəsən Şirvani qeyd edilməlidir.[70] Digər bir önəmli şəxsiyyət isə humanist, dünyəvi poeziya üslubunda yazan Nizami Gəncəvidir. Nizaminin yazdığı əsərlərə Ərzincan hakimi Bəhram şah ibn-Davuda həsr etdiyi "Sirlər xəzinəsi", Atabəy Şəmsəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan Eldəgizə həsr etdiyi "Xosrov və Şirin", I Axsitana həsr etdiyi "Leyli və Məcnun", Marağa hakimi Əlaəddin Körpə Arslana həsr etdiyi "Yeddi gözəl", Nüsrətəddin Əbubəkr ibn Məhəmmədə və Mosul hakimi Məlik İzzəddinə həsr etdiyi "İsgəndərnamə" və fars dilində divanı daxildir.[71]

Beyləqandan aşkarlanmış monqollar dövrünə aid saxsı boşqab. Azərbaycan Tarixi Muzeyi

ХI-ХIII əsrlərdə Şərqi Zaqafqaziyaya türk oğuz tayfasının gəlişi yerli əhalinin böyük hissəsinin türkləşməsinə səbəb oldu və bu da Azərbaycan xalqının formalaşmasının başlanğıcı idi.[1][72] Səlcuqlar dövləti dövründə başlayan türk tayfalarının gəlişi[73] monqolların dövründə də davam etmişdir. Beşinci monqol ulusu Elxanilərin ordusunun böyük bir hissəsini türklər təşkil edirdi.[74] XV əsrin sonlarında Azərbaycan əhalisinin türkləşməsi başa çatdı və müstəqil Azərbaycan türk xalqı ortaya çıxdı. Anadolu türkləri və Azərbaycan türkləri arasında etnik sərhəd isə XVI əsrdə yarandı.[1]

Azərbaycan türk etnosunun formalaşması Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafına səbəb olur. Stabil mərkəzləri olmayan bu mədəniyyəti bəzi dövrlərdə Osmanlı mədəniyyətindən fərqləndirmək çətindir. XV əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin iki mərkəzi formalaşır: Cənubi AzərbaycanAşağı Qarabağ. XVI–XVIII əsrlərdə bu mədəniyyət mərkəzlərinin formalaşması başa çatır. XIV–XV əsrlərdəki Azərbaycan mədəniyyətinin mənbəyindən danışılanda yadda saxlanmalıdır ki, Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətin digər hissələri ayrılmaz surətdə dil ilə bağlıdır. Maddi mədəniyyət isə əhalinin türkləşməsindən əvvəl ortaya çıxmışdır. Müstəqil olduqdan sonra Azərbaycan mədəniyyətinin İran mədəniyyəti və Ərəb mədəniyyəti ilə güclü əlaqələri saxlanmışdır. Onların ortaq dini və ortaq mədəni-tarixi ənənələri vardır.[1]

XVIII əsrdə Azərbaycanda türk mənşəli sülalələrin idarə etdiyi xanlıqlar əmələ gəlmişdir.[75][76] 1813-cü il Gülüstan müqaviləsi və 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi ilə müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisi Rusiya hakimiyyətinə keçmiş, Cənubi Azərbaycan isə İranın tərkibində qalmışdır.[77][78][79][80] Beləliklə, Araz çayı sərhəd olmaqla azərbaycanlılar iki ayrı imperiyanın tərkibində qalmağa məcbur olmuş, İran və Rusiya mədəniyyətinin təsirində qalan azərbaycanlılar iki əsrlik sosial təkamül nəticəsində bir-birindən fərqlənməyə başlamışlar.

1822-ci ildə süqut etmiş Qarabağ xanlığının paytaxtı Şuşa şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin mərkəzlərindən biridir.[81] Bu şəhər müəyyən bir dövr ərzində bir çox Azərbaycan ziyalıları — şairlər, yazıçılar və xüsusən musiqiçilərin (Azərbaycan aşıqları, Azərbaycan muğam ifaçıları, qopuz ifaçıları) evi olmuşdur.[70][82] Şuşa şəhərinin tarixi mərkəzində 549 qədim bina (bunlardan 72-si Azərbaycan tarixində iz qoymuş şəxslərin yaşayış evləri və ya ev muzeyləridir), 17 məhəllə bulağı, 17 məscid, 6 karvansara, 3 türbə, 2 mədrəsə, bir neçə kilsə və monastır, 2 qəsr və qala divarları yerləşir. Bu abidələrin çoxu XIX əsrdə yaşamış Azərbaycan memarı Kərbəlayi Səfixan Qarabaği tərəfindən tikilmiş və həmin dövrün ən məşhur nəqqaşı Kərbəlayi Səfərəli tərəfindən bəzədilmişdir.[83]

Müasir dövr

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 4-cü çağırış Nazirlər Kabineti.

XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olmasıyla burada yaşayan insanlar Rusiya mədəniyyəti ilə və onun vasitəsilə də dünya mədəniyyəti ilə tanış olmuşlar. Bu dövrdə Tiflis şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı üçün önəmli mərkəzlərdən birinə çevrilir.[84] Tiflisdə yaşamış Azərbaycan mədəniyyətinin görkəmli nüməyəndələrinə Molla Vəli Vidadi, Mirzə Fətəli Axundzadə, Mirzə Şəfi Vazeh, Bülbülcan, Rəşid Behbudov, Qeysər Kaşıyeva, Xədicə Qayıbova misal göstərilə bilər.

28 may 1918-ci ildə Tiflisdə Azərbaycan Milli Şurası İstiqlal Bəyannaməsini qəbul edərək rəsmən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasını elan etmişdir. Sovet işğalına qədər 23 ay mövcud olan bu dövlət tarixə müsəlman Şərqindəki ilk demokratik və dünyəvi respublika (5 il sonra, 1923-cü ildə Türkiyə Cümhuriyyəti yaranıb) olaraq keçmiş və Azərbaycan qadınlara səs vermə hüququ verən ilk müsəlman xalqı olmuşdur.[75][85] 19 noyabr 1918-ci ildə Milli Şuranın Məmməd Əmin Rəsulzadənin sədrliyi ilə keçən iclasında Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün millətlərin təmsil edildiyi Azərbaycan parlamentinin yaradılması qərara alındı. Qərara görə 24 min nəfərdən bir nümayəndə hesabı ilə müsəlmanlar 80, ermənilər 21, ruslar 10, almanlar 1, yəhudilər 1 nümayəndə çıxarda bilərdi.[86] Bir çox millətlərin nümayəndələri kimi parlamentin erməni Daşnaksütun fraksiyasından olan Abram Dastakov və Xoren Amaspür da Azərbaycan Nazirlər Kabinetinə seçilmişdir.[87]

"Azad qadın" heykəli. Fuad Əbdürəhmanov

1920–1930-cu illərdə Bakı şəhəri bütün türk xalqlarının mədəni həyatının mərkəzinə çevrilir. Burada Tatarıstan, Özbəkistan, türkdilli Krım, Türkiyə və s. yerlərin görkəmli ziyalıları yaşayır və fəaliyyət göstərirdilər.[88] Onların bir çoxu Stalin repressiyasının qurbanları olmuşdur.[89] Qazax ədəbiyyatı ilə müqayisədə Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələri 1937–1938-ci illər repressiyalarından daha az əziyyət çəkib, ancaq Zaqafqaziyada ən çox repressiya qurbanı olanlar onlardır. Həmçinin Azərbaycanın bir çox elm və incəsənət xadimi Böyük Təmizliyin qurbanı olub.[88]

1920-ci ildə Əli Bayramov adına Qadın klubunda 7 qadının öz çadrasını çıxartması ilə Azərbaycanda çadranın atılması kampaniyası başlamışdır.[90] Ümumiyyətlə, Azərbaycan qadını XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq ilklərə imza atmışdır. Təhsil sahəsində Nigar Şıxlinskaya, Sona xanım Vəlixan[91], Adilə Şahtaxtinskaya[92], Validə Tutayuq[93], teatr və kinoda Gövhər Qazıyeva[94], Şövkət Məmmədova[95], İzzət Oruczadə[96], Qəmər Salamzadə[97] Qəmər Almaszadə[98], siyasətdə Ayna Sultanova[99], Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Sovetinin Prezidiumunun Sədri seçilərək ilk azərbaycanlı qadın parlament başçısı olan Səkinə Əliyeva[100] misal göstərilə bilər. 1931-ci ildə ilk uçuşunu həyata keçirən Leyla Məmmədbəyova isə nəinki Azərbaycanda, həmçinin Qafqazda, Cənubi Avropada və Yaxın Şərqdə ilk qadın təyyarəçi olur.[101]

1939-cu ildə Moskvada Azərbaycan sovet memarları Sadıq DadaşovMikayıl Hüseynovun proyekti əsasında Azərbaycan pavilyonu qurulmuşdur. Pavilyondakı ekspozisiya Azərbaycan SSR-in və onun mədəniyyətinin inkişafına həsr edilmişdir. 1930-cu idə Aleksandr Şirvanzadə Azərbaycan SSR-in ilk xalq yazıçısı,[102] 1931-ci ildə Qurban Pirimov Azərbaycan SSR-in ilk xalq artisti, 1956-cı ildə Səməd Vurğun Azərbaycan SSR-in ilk xalq şairi olmuşdur. Bakıda doğulmuş məşhurlara Mstislav Rostropoviç, Larisa Dolina, Vladimir Menşov, Yevgeni Petrosyan, Harri Kasparov misal göstərilə bilər.

1953-cü ilin may ayında Azərbaycan SSR-in Mədəniyyət Nazirliyi yaradılmışdır. 1988-ci ildə müğənni və bəstəkar Polad Bülbüloğlu Mədəniyyət naziri olmuşdur.[103] 14 fevral 2011-ci ildə "zəngin Azərbaycan mədəniyyətinin bəşəri dəyərlərini dünyaya çatdırmaq, həmçinin dünya mədəniyyət incilərini ölkəmizdə təbliğ etmək, gənc nəslin bədii-estetik zövgünü formalaşdırmaq" məqsədi daşıyan Mədəniyyət TV yayıma başlamışdır.[104]

XXI əsrdə Azərbaycan bir çox beynəlxalq tədbirə ev sahibliyi etmişdir. Bunların ən məşhurları 57-ci Avroviziya mahnı müsabiqəsi və dünya tarixində ilk dəfə keçirilən Avropa Oyunlarıdır. 2009-cu il üçün Bakı şəhəri və 2018-ci il üçün Naxçıvan şəhəri "İslam mədəniyyətinin paytaxtı" seçilib.[105] Şəki şəhəri 2016-cı il üçün "Türk dünyasının mədəniyyət paytaxtı", Gəncə şəhəri isə "Avropa gənclər paytaxtı" seçilib.[106][107]

Memarlıq

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan memarlığı

Qədim və antik dövrlər memarlığı

Çıraqqala, Şabran şəhəri yaxınlığı, V əsr.

Tarix öncəsi dövrlərə aid yaşayış yerləri olan meqalitik və siklopik tikililərin qalıqları (xalq yaşayış yerləri olan "qaradam"ların ilkin forması) Kiçik Qafqazın dağlıq hissələrində və Naxçıvan ərazisində aşkarlanmışdır. Bu cür tikililər Azərbaycanda EneolitErkən Tunc dövrünə aid edilir.[108] Belə yaşayış yerlərinə nümunə olaraq Füzuli rayonu ərazisində Qaraköpəktəpə, Sədərək rayonu ərazisində Sədərək qalası, Ağdam rayonu ərazisində Üzərliktəpə, Babək rayonu ərazisində Çalxanqala, Ağstafa rayonu ərazisində Qarğalar təpəsi, Babək rayonu ərazisində I Kültəpə, Cəlilabad rayonu ərazisində Əliköməktəpəsi və Şərur rayonu ərazisindəki Oğlanqala yaşayış yerlərini göstərmək olar.

Manna dövrünün memarlığı İranın QərbiŞərqi Azərbaycan ostanları ərazisindəki abidələr əsasında qismən öyrənilmişdir. Manna dövrü memarlığını özündə əks etdirən abidələrə nümunə olaraq Urmiya gölü ətrafında yerləşən Həsənlitəpə, Dinhatəpə, Göytəpə, HəftəvantəpəGilan ostanı ərazisindəki Rudbar şəhəri yaxınlığında yerləşən Marlıqtəpə yaşayış yerlərini göstərmək olar. Manna dövrü kimi, Atropatena dövrü memarlığını əks etdirən əsas abidələr də İran İslam Respublikası ərazisindədir. Bu cür abidələrə nümunə olaraq Atropatenanın paytaxtı olmuş Qazaka şəhərinin qalıqlarını əks etdirən Təxti Süleyman yaşayış yeri və Kürdüstan ostanı ərazisində Saqqız şəhəri yaxınlığında yerləşən Kerefto mağara-məbədini göstərmək olar. Azərbaycan Respublikası ərazisində Atropatena dövrü memarlığı qismən Sabirabad rayonu ərazisindəki Ultan qalası yaşayış yeri əsasında öyrənilmişdir.

Qafqaz Albaniyasının memarlığı əsasən Azərbaycanın Şimal-Qərb və Qərb rayonlarında saxlanmış abidələr (Şəki rayonu ərazisindəki Kiş,[109] Zəyzid, Bideyiz kilsələri və Dairəvi məbəd, Şabran rayonu ərazisində Çıraqqala, Qəbələ rayonu ərazisindəki Kabalaka yaşayış yeri və Kilsədağ kilsəsi, Qax rayonu ərazisindəki Qum bazilikası, Ləkit kilsəsi, Yeddi kilsə monastırı, Mingəçevir kilsə kompleksi, Qazax rayonu ərazisində Avey kilsəsi, Xocavənd rayonu ərazisində Amaras monastırı, Laçın rayonu ərazisindəki Sisərnəvəng monastırı və sair) əsasında öyrənilmişdir. Azərbaycan ərazisində orta əsrlər xristian feodal dövlətlərinin memarlığı isə əsasən Qərb rayonları və Qarabağ ərazisindəki abidələr (Kəlbəcər rayonu ərazisində GəncəsərXudavəng monastırları, Lex qalası, Gədəbəy rayonu ərazisində Həmşivəng monastırı, Ağdam rayonu ərazisində Müqəddəs Yelisey monastırı, Tərtər rayonu ərazisində Üç körpə və Xatirəvəng monastırları, Craberd və Xoxanaberd qalaları, Xocalı rayonu ərazisində Qaxaç qalası və s.) əsasında qismən tədqiq edilmişdir. Azərbaycan ərazisində dövrümüzə çatmış ən qədim tikililər Qum bazilikası, Ləkit kilsəsi və Bakıdakı Qız qalasının təməl hissəsi hesab edilir.[4]

Orta əsrlər memarlığı

Erkən feodal dövrü memarlığı Azərbaycanda nəhəng müdafiə qurğularının Beşbarmaq, Gilgilçay və Zaqatala sədlərinin inşası ilə xarakterikdir.[110] Azərbaycan ərazisində ən qədim islami tikililər VII əsrdə Ağsuda inşa edilmiş məscid və Şamaxı cümə məscididir.[4] VIII əsrdə Azərbaycanın ərəblər tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra ölkə ərazisində İslam mədəniyyətinin yayılmasına başlanılır, məscidlər, minarələr, mədrəsələr və türbələr inşa edilir.[6]

IX–X əsrlərdə Ərəb Xilafətində mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsindən sonra Azərbaycanda müxtəlif kiçik sülalələr qısa müddətli hakimiyyətlərini qurmağa müvəffəq olmuşlar. Həmin dövrdə əsas yaşayış məntəqələri olan Bərdə, Şamaxı, Beyləqan, Gəncə, Naxçıvan, Marağa, Təbriz, Urmiya şəhərləri ətrafında spesifik xüsusiyyətlərə malik yerli memarlıq məktəbləri (Şirvan-Abşeron, ArranNaxçıvan-Marağa) formalaşır. Bu memarlıq məktəblərindən Naxçıvan-Marağa məktəbi mükəmməl keramik-kaşı fasad işləmələri, Şirvan-Abşeron məktəbi hamar divar səthi və memarlıq elementlərinin plastik işləmələrinin kontrastı, Arran memarlıq məktəbi isə kərpic işləmələri ilə fərqlənir.[6] XII–XIII əsrlər Azərbaycan memarlığının ən gözəl nümunələri Möminəxatun, Yusif Küseyir oğlu, Gülüstan türbələri, Bakıdakı Qız qalası, QırmızıGöy Günbəd türbələri, Mərdəkandakı dairəvidördkünc qəsrlər, NardaranBayıl qəsrləri, həmçinin Pirsaatçay xanəgahıdır.

XIV–XVI əsrlərdə şəhərlərin genişlənməsi ilə kərpic və daş inşaatı inkişaf edir ki, bunun da ən gözəl nümunəsi Şirvanşahlar sarayı hesab edilir. Yerli memarlıq məktəblərinin ənənələri bu dövrlərə aid bürc formalı türbələrdə (Bərdə, QarabağlarXaçındərbətli türbələri) və Ramana qalasının, həmçinin ikiyaruslu və gümbəzli quruluşa malik[6] olan Diribaba türbəsinin, Təbrizdə Göy məscid, Sultaniyyədə Olcaytu Xudabəndə türbəsi, Gəncə cümə məscidinin memarlığında davam etdirilir.

XVII–XVIII əsrlərdə Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin baş verməsi səbəbi ilə monumental memarlıq nümunələrinin inşası azalır; buna baxmayaraq həmin dövrdə Gəncə imamzadə türbəsininXan sarayının, Şəkidə divar rəsmləri ilə zəngin Xan sarayının,[6] İrəvanda Sərdar sarayınınGöy məscidin inşası başa çatdırılır.

Müasir dövr memarlığı

Bakıda İsmailiyyə Sarayı (1908-1913) və Gəncə Dövlət Filarmoniyası (2012-2017)

XIX əsrdə Abşeron yarımadasında neft sənayesinin inkişafı ilə ictimai və mədəni həyatda da canlanma baş verir. XX əsrin əvvəllərində Bakı Rusiya imperiyasının əsas sənaye şəhərlərindən birinə çevrilir. Şəhərin iqtisadi baxımdan sürətli inkişafı aralarında Emanuel Nobel, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Musa Nağıyev, Murtuza Muxtarov, Şəmsi Əsədullayev, Aleksandr Mantaşev və s. milyonçuların şəhərə böyük sərmayələr yatırmasına şərait yaradır, çoxsaylı yeni binalar və komplekslər inşa edilir. Azərbaycan şəhərlərində messenatların sifarişi ilə çoxsaylı ictimai binalar, məktəb, xəstəxana və yaşayış binaları inşa edilir. Həmin dövrdə inşa edilmiş memarlıq abidələri arasında İsmailiyyə, Səadət, Tağıyevin sarayları, Opera və Balet Teatrının binası, Şəhər Dumasının binası, Sabunçu elektrik qatarı stansiyası binası, Bakı və Gəncədə dəmir yolu stansiyalarının binalarını qeyd etmək olar.

1920–1930-cu illərin Sovet Azərbaycanı memarlığı üçün konstruktivizm ideyasının hakim olması xarakterikdir. Həmin dövr memarlar Aleksey Şusev, Vesnin qardaşları, S.S.Pen, Q.M.Ter-Mikelov, həmçinin memar Mikayıl Hüseynovun yaradıcılığının erkən dövrü ilə əlaqəlidir. 1934-cü ildə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi İcrayə konstruktivizm üslubunu tənqid edən və milli memarlıq ənənələrinə qayıtmağa çağıran qərar verdi.[111] Konstruktiv stil Azərbaycanda oturuşmağa imkan tapmamış, 30–40-cı illərdə yaradıcılığında klassik memarlıq ənənələri və milli memarlığın elementlərini birləşdirən S.A.Dadaşov, V.A.Munts və Mikayıl Hüseynovun təsiri Azərbaycan memarlığında hiss edilməyə başlayır. Bu sırada Mikayıl Hüseynovun yaradıcılığı xüsusilə fərqlənir. Həmin dövrün "klassik-milli memarlıq üslubu"nda inşa edilmiş əsərlər arasında Hökumət Evi (1934), Bakı Musiqi Akademiyası (1936), Azərbaycan Milli Kitabxanası (1947), Milli Ədəbiyyat Muzeyi (1940), AMEA binası (1948–1960) xüsusilə diqqəti cəlb edir.

1936-cı ildə Azərbaycan Memarlar İttifaqının əsası qoyulmuşdur. 1969–1982-ci illərdə ölkəni idarə etmiş Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əliyev Azərbaycan memarlarını müasir və milli memarlıq elementlərini öz yaradıcılıqlarında birləşdirməyə çağırmışdı.[111] Həmin dövrün memarlıq nümunələri arasında Bakı metropoliteninin Nizami (1970) və Elmlər Akademiyası (1976) stansiyaları, Zaqulba qonaq evi, Azadlıq prospektindəki yaşayış binaları, Gəncədə Kəpəz oteli (1973), Bakıda Abşeron oteli (1965) diqqət çəkir.

Müasir Azərbaycan memarlığı əvvəlki dövrlərin memarlıq ənənələrini özündə əks etdirməklə islam, qotik, klassik, barokko, modern memarlıq stillərinin milli memarlıq elementləri ilə vəhdətindən ibarət binalarda əks olunur. Son dövrlərdə inşa edilmiş binaların fasadlarının işlənməsində aqlay daşından geniş istifadə olunur. Bundan başqa mərmər, qranit, alüminium panellər də fasadların həllində tətbiq edilir. Müasir Azərbaycan memarlığının maraqlı nümunələri arasında Alov qüllələri, SOFAZ Tower, SOCAR Tower, Baku Tower, Trump Tower Baku, Bakı Kristal Zalı, Bakı Olimpiya Stadionu, Gəncə Dövlət Filarmoniyasının binası, Heydər Əliyev MərkəziKonqres Mərkəzinin binaları, Port Baku və Azure kompleksləri, The Crescent Development Project, Heydər məscidi və başqa memarlıq layihələrini göstərmək olar.

Təsviri incəsənət

BSE-yə görə əsərlər boyunca tarixi mövcudiyyətin lokal şərtləri unikal Azərbaycan incəsənətinin yaranmasına gətirib çıxartmışdır. Bu incəsənət Yaxın Şərqin bədii irsində öz yerini tapmışdır. Qonşular və ətraf ölkələrlə tale birliyi onların bədii irslərinin qarşılıq əlaqəsinə xidmət etmişdir.[69]

VIII əsrdə Azərbaycanda İslamın yayılması təsviri sənətin inkişafına səbəb olmuşdur. Bu dövrdə dini memarlıq abidələrinin tikilməsi zamanı müxtəlif naxış və ornamentlərdən, kalliqrafiya elementlərindən, kaşıdan və barelyefdən istifadə olunmuşdur. Xilafətin zəifləməsi ilə Bərdə, Şamaxı, Beyləqan, Gəncə, Naxçıvan, Şabran kimi şəhərlərdə yerli incəsənət məktəbləri formalaşmışdır.[69] Bunlardan ən vacibi Naxçıvan, Şirvan-Abşerondur. XV əsrdə Bakı, Şamaxı kimi şəhərlərdə miniatür sənəti inkişaf etmişdir. Bunlara misal olaraq Şamaxı (Antologiya əlyazısı 1468, kalliqraf Şərafəddin Hüseyn Sultani, Britaniya muzeyi, London) və Bakıdan (rəssam Əbdülbaqi Bakuvinin XV əsr albomundakı miniatürü, Topqapı sarayı, İstanbul) olan nümunələri göstərmək olar. İncəsənət ustalıq əsərləri arasında isə Məhəmməd Möminin hərbi yaraqları qeyd edilə bilər (XVI əsr, Hərbi palata, Moskva).[6] Səfəvi-Osmanlı müharibələri və xanlıqlar arasındakı feodal çəkişmələri XVII–XVIII əsrlər incəsənətinin inkişafına ağır şəkildə təsir etmişdir.[69]

XVI–XVII əsrlərdə şəbəkə bədii taxta tərtibatı üsulu kimi geniş yayılmışdır. Şəbəkənin əsas xüsusiyyəti taxta parçalarının birləşdirilməsində nə mismardan, nə də yapışqandan istifadə edilməsidir. Şeyx Cüneyd türbəsindəki sənduqə və Gəncə Cümə məscidinin minbəri bu sənətin XVI–XVII əsrlərə aid nümunələrindəndir.[112]

Lahıc uzun müddət misgərlik sənəti ilə məşhur olmuşdur.[113] Mis yaradıcılığının inkişafı qalayçılıq və dəmirçilik kimi əlavə sahələrin inkişafına gətirib çıxarmışdır. Mis qab-qacaqlarda istifadə edilən bəzəklərə buta, üçləçəkli yarpaq, üçbucaq və içi ornamentlərlə doldurulan ovallar daxildir.[114]

Kalliqrafiya

Kalliqrafiya nümunəsi (Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi)
Mirzə Qədim İrəvaninin bədii əlyazma nümunəsi

Azərbaycan əlyazma kitablarının yazılmasında nəsx, nəstəliq, təliq, şikəstə, süls, reyhani, divani, ruqə, mühəqqiq, touqi və s. xətt nümunələrindən istifadə edilmişdir. Elmi əsərlər isə əsasən nəsx xətti ilə yazılmışdır.[115] Bundan başqa məscid kitabələrində, misgərlik nümunələrində, döyüş əşyalarında, sufi dərvişlərinin istifadə etdiyi kəşkül və təbərzində kalliqrafiya nümunələrinə rast gəlinir.[116]

Orta əsrlərdə yaşamış Azərbaycan xəttatlarına azərbaycan dilində şeirlər yazan Əbdülqadir MarağaiSadıq bəy Əfşar misal göstərilə bilər. Sadıq bəy Əfşar Səfəvi hökmdarı I Şah Abbasın əmriylə Mövlana Cəlaləddin Ruminin məsnəvisini azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir.[117][118] Orta əsr Azərbaycan əlyazmaları Xəlil bin Əhməd,[119] Səfəvilər dövründə Şah Mahmud Nişapuri,[120] Məhəmməd ibn Hüseyn Katib Nişati, Mahmud Şirazı,[121] XVIII əsrdə Şamaxılı Osman ibn Mahmud Əfəndi,[122] Kazım Qaradonlu[123] və s. kimi katib və xəttatlar tərəfindən köçürülmüşdür.

Azərbaycanda xəttatlıqla usta Baba (XVIII əsr, Bakı), usta Abuzər Bədəlov (XVIII–XIX əsrlər, Şahbuz), Usta Zeynal Nəqqaş (XIX əsr, Ordubad),[124] usta Əhməd (XIX əsr, Lənkəran), usta Məhəmməd (XIX əsr, Gəncə) kimi sənətkarlar məşğul olmuşdular.[125] XIX əsr Azərbaycan mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Şuşada[81] Mirzə Məhəmmədkərim bəy Kəbirli, Hacı Mirzə Əliqulu Yusifzadə, Molla Əli Qarabaği, Mirzə İsmayıl Məhzun, Mirzə Hüseyn bəy Salar, Mir Möhsün Nəvvab, Həsənəli xan Qaradaği kimi xəttatlar fəaliyyət göstərirdi. Molla Əlinin şagirdi Mirzə Kazım onun yazılarını "İnşai-Mirzə Kazım" adı ilə dərc etdirmiş və bu kitab mədrəsələrdə hüsnü-xətt örnəyi kimi istifadə edilmişdir.[126] Həsənəli xan Qaradaği Mir Mehdi Xəzaninin "Kitabi-tarixi-Qarabağ" əsərini şikəstə-nəstəliq yazısı ilə köçürmüşdür. Mirzə Qədim İrəvani Ermitajda saxlanılan qovluqşəkilli hədiyyəsində nəsx xətti ilə Sədidən şeir parçalarını yazmışdır.[116] Lənkəran qəza məhkəməsi katibi Mirzə İsmayıl Qasir isə nəsx, təliq və naxun xətlərinin ustadı idi.[127] Gəncədə və Tiflisdə xəttatlıq dərsi verən Mirzə Şəfi Vazehi alman şərqşünası Fridrix Bodenştedt belə təsvir edirdi: "Mirzə Şəfi çox gözəl yazırdı və eyni zamanda (yazıya) gözəllik və rəngarənglik gətirirdi: hərfləri mətnin məzmununa uyğunlaşdırırdı. Əgər o, adi şeylər barədə yazmalı olurdusa, onda o, onlara adi, qəşəng şeylərə bayramsayağı paltarlar geydirirdi, qadınlara göndərilən məktubları xüsusi nazik xətlə yazırdı."[128]

XIX əsr ortalarında Azərbaycanda mədrəsələrində hüsnü-xətt dərsinə xüsusilə diqqət edilməyə başlanmışdı. Belə mədrəsələrdən biri Nuxada "Məcməül-xoş xətt" əsərinin müəllifi Əbdülqəni Xalisəqarızadə Nuxəvinin (1817–1879) mədrəsəsi idi. Nuxəvinin əsasən nəsx və nəstəliq xətlərindən istifadə edərək yazdığı əlyazma kitabları bədii estetik zövqlə tərtib edilmişdi.[115] Qafqaz müsəlmanlarının V şeyxülislamı Əbdüssəlam Axundzadə 1894-cü ildə Tiflisdə "Xətti-təliq və nəstəliq" dərsliyini dərc etdirmişdir.[126] Bakı şəhərinin ətraf kəndlərində isə xəttatlıq sənəti daha çox məscidlərin nəzdindəki məktəblərdə dini dərslərlə bərabər tədris edilmiş və bu sənətin mahir ustaları da belə yetişmişdir. Suraxanıdan Mirzə Əsədullah "İsmailiyyə" bina fasadının hədislərinin xəttatı olmuşdur. Onun şagirdi Əhməd Əlizadənin əl işləri AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.[127]

Sovet dövründə latın qrafikasına keçid və elmi-texniki tərəqqinin baş verməsi kalliqrafiya sənətinin tənəzzülünə səbəb olur. Müasir dövrdə Seyfəddin Mənsimoğlu, Hacı Eldar Mikayılzadə, Yavər Əsədov, Gülxan Baydəmir kimi rəssamlar əsərlərində xəttatlıqdan istifadə edirlər. Xəttatlığı ağacoyma sənəti ilə birləşdirən Seyfəddin Mənsimoğlu Məhəmməd Füzuli, Şah İsmayıl Xətai, Mövlana Cəlaləddin Rumi kimi şəxsiyyətlərə əsərlər həsr etmişdir. Hacı Eldar Mikayılzadə Təzəpir məscidinin bərpasında nəbati və islami naxışlarla bədii xəttatlığın sintezini yaratmışdır.[116]

Rəssamlıq

Şəki xan sarayı divar rəsmi və Mir Möhsün Nəvvabın "Təkbətək döyüş" əsəri

XVII əsrdən XIX əsrə qədər Azərbaycan rəssamları yağlı boyadan istifadə edərək yaşayış yerlərinin, sarayların, hamamların bəzədilməsində iştirak edirdi. Ancaq onlar yalnız dekorativ motivlər yox, həmçinin tarixi portretlər, ov və müharibə səhnələri çəkirdilər.[129] XVIII əsrdə feodallara aid evlərdə əsasən nəbati motivlərdən ibarət divar rəsmləri ortaya çıxır. Bu rəsmlərə bəzən quş, heyvan və insan şəkilləri də daxil olur. Bu dövrdən qalma Şəki xan sarayının yuxarı mərtəbəsinin tavanındakı rəsmlər Abbasqulu adlı rəssam tərəfindən çəkilib.[130] Azərbaycan ornamentalist rəssamı[131][132] Qənbər Qarabaği Şəki xan sarayının interierində,[133] həmçinin Şuşadakı Rüstəmov və Mehmandarovun evlərindəki yumurta temperası ilə (bitki və zoomorfik motivlər) çəkilmiş dekorativ rəsmlərin müəllifidir.[134][135] Şəki xan sarayının aşağı zalının plafonunun stalaktitlərində Qarabağidən başqa onun qardaşı Səfər və oğlu Şükür (Şuşadan), həmçinin Əliqulu, Qurbanqulu və Cəfər (Şamaxıdan) işləmişdir.[69]

Orta əsrlərdə Azərbaycan ərazisində rəssamlar əsasən kalliqrafiya ilə məşğul olurdu. Bu dövrdə Azərbaycanda kitablara illüstrasiya çəkilməsi ənənəvi sənət idi. Bunlardan biri də XVIII əsrdə aid Azərbaycan dilində yazılmış "Kəlilə və Dimnə" əlyazmasındakı sulu boya, lələk və mürəkkəblə çəkilmiş rəsmlərdir.[129] Dövrün məşhur miniatüristləri Əvəzəli Muğani ("Kəlilə və Dimnə", 1809), Mirzə Əliqulu ("Şahnamə", 1850), Nəcəfqulu Şamaxılıdır ("Yusif və Züleyxa", 1887).

XIX əsrdə Azərbaycanda dəzgah rəssamlığı ağır-ağır inkişaf edirdi. Azərbaycan dəzgah rəssamlığının banisi Mirzə Qədim İrəvani idi. Bu dövrdə rəssamlar məkan kompozisiyası və həcm yaratma modelləşdirməsi kimi Avropa üslublarını rəsm və dekorativ rənglərlə birləşdirərək portret rəssamlığına keçirdilər. İrəvaninin "Gənc oğlanın portreti" və "Gənc qadının portreti" belə qəbildən olan rəsmlərdir. XIX əsrin 50-ci illərində o, İrəvandakı Sərdar sarayında yerləşən divar rəsmlərini bərpa etmişdi.[136]

Qəzənfər XalıqovFirdovsinin dəfniSəttar BəhlulzadəTorpağın arzusu (Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi)

XIX əsrdə dekorativ üslubda işləyən və heç bir təhsil almamış rəssamlar şöhrət qazanmağa başladı. Bunlardan biri olan Mir Möhsün Nəvvab akvarel rəsmləri, kitab miniatürləri və bina və məscidlər üzərində bəzəklər çəkirdi. Onun yaradıcılığı üçün müstəvi, dekorativ, ornamental divar rəsmləri, gül və quş təsvirli rəsmlər, onun şəxsi əlyazmalarındakı illustrasiyaları xarakterikdir.[137] Bu sahədə həmçinin peyzajlar, çiçəklər və dekorativ tətbiqi incəsənət nümunələri müəllifi Xurşidbanu Natəvan qeyd edilməlidir.

Azərbaycanın realist dəzgah rəssamlığının banislərindən biri olan Bəhruz Kəngərlinin çəkdiyi mənzərə rəsmlərində təbiət gözəllikləri, mədəniyyət abidələri, ilin fəsilləri əks olunmuşdur. O, Əzim Əzimzadə ilə birlikdə Sovet Azərbaycanının təsviri sənətinin təməllərini atmışdır.[6] Əzim Əzimzadə Bakıda rəssamlıq məktəbi açan ilk peşəkar rəssamlardan biri idi. Müasir Azərbaycan yağlı boya rəsramlığının banisi isə "Bibi-Heybət məscidi" və "Şeyxülislamın portreti" kimi əsərlərin müəllifi Əli bəy Hüseynzadədir. Təhsil almış ilk Azərbaycan rəssamı isə Qeysər Kaşıyevadır.[138]

Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra rəssamlığın yeni növü inkişaf etməyə başladı. 1920-ci ildə Bakıda ilk rəssamlıq məktəbi açıldı. 30-ci illərin məşhur rəssamları Qəzənfər Xalıqov, İsmayıl Axundov, Altay Hacıyev, Kazım Kazımzadə idi. 1932-ci ildə Azərbaycan Rəssamlar İttifaqı yaradıldı. 1940-cı ildə Azərbaycan rəssamlarının ilk qurultayı keçirildi. İkinci Dünya müharibəsi illərində isə əsasən siyasi plakatlar və satirik karikaturalar çəkilirdi. XX əsrin ikinci yarısının məşhur rəssamları Tahir Salahov, Səttar Bəhlulzadə, Mikayıl Abdullayev, Vidadi Nərimanbəyov, Rasim Babayev, Sənan Qurbanov və Toğrul Nərimanbəyov idi. Azərbaycanda kitab illustrasiyası iki yolla inkişaf edirdi: əlyazma illustrasiyanın binövrələrini davam etdirənlər və qrafik üslub və ağ-qara rəng istifadə edənlər.[129] 1990-cı illərdən sonra uğur qazanan rəssamlardan Aydan Salahova, Sabina ŞıxlinskayaFaiq Əhmədi qeyd etmək olar.

Xalçaçılıq

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan xalçaları

Azərbaycan xalçaları dedikdə Abşeron, Gəncə, Qazax, Şirvan, Qarabağ, Quba, Təbriz xalçaları nəzərdə tutulur.[139] İranika ensiklopediyasına görə xalçaçılıq əsasən Şərqi Zaqafqaziyada, indi azərilər adlandırılan türk əhalisinin yaşadığı ərazidə yayılmışdı. Digər xalqların xalçaçılığı az əhəmiyyət daşıyırdı.[140]

XVI əsrdə Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsindən başlayaraq Azərbaycan xalçaçılıq sənəti misli görünməmiş mükəmməlliyə çatdı və sənaye əhəmiyyəti qazandı.[141][142] Dövrün miniatür rəssamları, xəttatları Azərbaycan ornamental incəsənət məktəbinin formalaşmasında mühim rol oynadı. Bu isə daha sonra Şərq incəsənətində və vahid Təbriz məktəbinin yaranmasında böyük təsirə səbəb oldu.[143][144] XVI əsrin ikinci yarısından Cənubi Azərbaycanda inkişaf edən əfşan, ləçək-turunc, gülbəndlik kompozisiyaları Şimali Azərbaycan şəhərlərindəki toxucular tərəfindən mənimsənildi. Tarixi statistikalara görə 1843-cü ildə Azərbaycanın 6 Xəzər əyalətində 18000 xalça toxunub. ŞirvanQubadan olan xalçalar Bakıda, QazaxGəncədən olanlar Təbrizİstanbulda satılıb.[141] 1850 və 1857-ci illərdə unikal məmulatların birinci beynəlxalq Tiflis sərgisində azərbaycanlı ustalar mükafat əldə etdilər. XIX əsrin sonunda kommersiya neftinin istehsalı əlaqədar iqtisadi inkişaf BakıdaAzərbaycanın digər ərazilərində xalça toxuçuluğunun inkişafına səbəb oldu.[145]

Quba, Şirvan, Qazax, Zəncan xalçaları mürəkkəb həndəsi naxışlarla xarakterizə olunur, buna çoxbucaqlı və ya ulduzşəkilli medalyonların mərkəzi sahəsindəki eyni ox üzərində yerləşən heyvan və insan sxematik fiqurları daxildir. Çiçək motivlərinin bol olduğu müxtəlif bitki ornamentləri isə TəbrizQarabağ xalçalarına xasdır.[146] Azərbaycan xalçalarında görünən həndəsi formalara tarixi politeizm inanclarına gedib çıxan svastikanı və romb və kvadratlarla əhatə edilən səkkizbucaqlı ulduzu göstərmək olar. Daha sonra Təbriz mədəniyyətinin təsiri ilə digər məktəblərdə bitki aləmi elementləri ortaya çıxır.

Azərbaycan xalçalarında tapılan İslam simvolikasına misal olaraq Fatimənin əlini, beşbarmağı misal göstərmək olar. Beşbarmaq İslamın 5 ehkamını və İslamda hörmət edilən 5 şəxsiyyəti — Məhəmməd peyğəmbər, Əli, Fatimə, HəsənHüseyni simvolizə edir.[147] Bir çox Təbriz xalçalarının üzərində su bolluğunu təmsil edən "həyat ağacı"na rast gəlinir. Həmçinin xalçalarda çoxlu ağacın, bitkinin və quşun olduğu bağ təsvirlərinə rast gəlinir. Bu müsəlmanlar üçün uğur və müvəffəqiyyət deməkdir. Təbriz və Şamaxı xalçalarında rast gəlinən digər bir ikonoqrafik təsvir təbiətin möcüzəsini simvolizə edən nardır. Nar Səfəvilər dövründə xalça və miniatürlərin bəzədilməsində geniş istifadə edilirdi.[148] Azərbaycan xalçalarında quş şəkillərinə (qartaltovuzquşu) tez-tez rast gəlinir. Bir çox hallarda texniki cəhətdən və xalçanın ölçüsünə görə heyvanları birbaşa əlavə etmək mümkün olmur. Məsələn, qoyun və qoçların yalnız "S" şəkilli şərti buynuzları xalçanın mərkəzində və qıraqlarında göstərilir. Əjdaha təsviri də eyni şəkildə simvolikləşib. Talisman kimi istifadə edilən əjdaha təsviri XVII əsrdə Azərbaycanın saray manufakturalarında istehsal edilən dəbdəbəli xalçalarda ortaya çıxıb.[149]

Bədii tikmə

XVII-XVIII əsrlər ipək tikməsi. Vaşinqtonun Tekstil Muzeyi

Azərbaycanın yerli xammalla zənginliyi, pambıq, yun və ipək parçaların istehsalı tikmə sənətinin geniş yayılması üçün münbit şərait yaratmışdı. Şamaxı, Gəncə, ŞəkiBasqalda istehsal olunan qanovuz, darayı, mahud və məxmər tikmələr üçün ən münasib material idi. Onların üzərində yerli təbii boyalarla rənglənmiş ipək və yun saplardan, piləklərdən istifadə etməklə ustalar müxtəlif tikmələr yaradırdılar. Qızılı və gümüşü saplar, pilək, toz muncuq, sim və s. xammallar isə xaricdən gətirilirdi.[150]

Onların ən geniş yayılanı təkəlduz tikmədir. Onun yerliyi əsasən qara, qırmızı və tünd sürməyi mahuddan, yaxud da məxmərdən ibarət olur. Belə tikmələrin kompozisiyalarmı əsasən nəbatat və heyvanat aləmini əks etdirən süjetlər təşkil edir. Bu üsulla saxağa geydirilmiş parça üzərində naxışı kökləməklə onun üstünü sapla doldurardılar. Təkəlduza xas olan mürəkkəb naxışlar "qarmaq" deyilən iynə ilə yaradılırdı. Şəki, Şamaxı, Qarabağ, Gəncə, BakıTəbriz şəhərləri təkəlduz ənənələrini yaşadan mərkəzlərdən sayılır.

Güləbətin tikmələr adətən ağır-davamlı və bahalı parçalar üzərində yaradılır. Tikmə parçaların yerlik kimi istifadə olunduğu bu tikmə növündə əsasən qızıl və gümüş saplar tətbiq olunur. Güləbətin tikmələr arxalığın, çəpgənin, araqçının, saat və daraq qabının və digər məişət əşyalarının üzərində olur. Naxış ünsürü kimi əsasən stilizə edilmiş quş, at, insan, gül-çiçək və yarpaq təsvirlərindən istifadə edilir. Naxçıvan, Bakı, Şamaxı, Quba, Şuşa, Təbriz şəhərlərinin ustaları güləbətin tikmələrindən istifadə edib. İcrasına görə daha çox güləbətinli tikməyə uyğun gələn "quş gözü" (ona Abşeronda "cinağı", Naxçıvanda "cülmə" də deyirlər) əsasən araxçınların və şəbkülahların bəzədilməsində istifadə edilirdi.

Piləklə tikmədə müxtəlif dairəvi formalı metal parçalarından istifadə olunur. Mərkəzində kiçik deşiklər olan xırda düymə formalı piləkləri sapla rəngli ipək parçalara bərkidirlər. Sonda müəyyən süjet, həndəsi və nəbati naxış əsasında düzülmüş piləklər bütünlükdə bir mənzərə yaradır. Bu növdən daha çox taxça, pəncərə pərdəsi, örtük, yelpik və s. bəzədilməsində istifadə olunur. Şəki, Qazax, Şamaxı və Şuşa bu tikmə növünün geniş yayıldığı yerlərdir.

Muncuqlu tikmələr rəngarəng xırda muncuqların köməyi ilə yaradılır. Pul kisəsinin, daraq qabının, kiçik torbaların, başmaqların və s. əşyaların üzəri muncuqlardan ibarət nəbati və həndəsi naxışlarla bəzədiləndə estetik təsirə malik olur. Tikmənin qurama növü isə rəngarəng parça hissələrinin ən müxtəlif şəkildə yan-yana düzülərək tikilməsi yolu ilə yaranır. Taxça başı və örtüklərdə quramadan istifadə olunur. Əsasən həndəsi naxışla bu tikmələr daha çox Şəki, Abşeron, Qazax və Şamaxıda yayılmışdır.

Həm "qondarma", həm də "oturtma" adlanan tikmə növü hər hansı parçanın ayrıca kəsilib, digər bir parça üzərinə qoyulub ətrafının tikişlə haşiyələnməsi ilə yaradılır. Çox vaxt naxış rolunu oynayan müxtəlif formalı parçanın altına pambıq və yaxud yun qoymaqla onun daha da qabarıqlığına nail olunurdu ki, bu da ayrıayrı örtüyün və pərdənin tərtibatını daha da keyfiyyətli edirdi. Bu növ daha çox Abşeron, Naxçıvan, Qərbi Azərbaycan, Gəncə və Qazaxda geniş yayılıb. Divar bəzəklərini, rübəndləri və pərdələri bəzəyən doldurma tikmə, şəbkülah, araxçın, canamaz, namazlıq və yorğanların bəzəyində istifadə olunan sırıma tikmə də milli bədii sənətkarlığımızın nümunələrindəndir.[150]

Bədii keramika

XVIII əsr keramika nümunələri. Heydər Əliyev Mədəniyyət Mərkəzi

XVI–XVII əsrlərdə Azərbaycanda saxsı qabların, həm də memarlıq abidələrində tətbiq edilən kaşı məmulatların istehsalının əsas mərkəzləri Şamaxı, Bakı, NaxçıvanGəncə şəhərləri olmuşdur. Bu əsrlərdə düzəldilmiş keramika sənəti nümunələri üzərində bədii üslub xüsusiyyəti ilə yanaşı, dövrün ən sevimli ornament motivi və süjetlərini, çoxlu gül-çiçək, quş, heyvan və bəzi məişət əşyalarının təsvirini görmək mümkündür. Bundan əlavə, saxsı məmulatları üzərində XVI–XVII əsrlərdə bədii xalça və parçalarında təsadüf olunan Səfəvi zadəganlarının həyat və məişətindən götürülmüş səhnəciklər və digər süjetlərə rast gəlinir.[112]

XVI–XVII əsrlərdə Azərbaycanda tikinti keramikası da yüksək inkişaf etməsilə əlaqədar Azərbaycanın ayrı-ayrı şəhərlərində, o cümlədən Qarabağ ərazisində sarayların, karvansaraların, hamamların tikintisi zamanı şirli üzlük materialdan və keramik mozaikadan geniş istifadə edilirdi. Qarabağ xanlığının mövcud olduğu XVIII əsrin ikinci yarısı — XIX əsrin əvvəlində dulusçuluq istehsalının aparıcı sahəsi kimi daha çox məişət keramikası qeyd edilə bilər.[151]

XX əsrin ilk yarısında keramikanın inkişafı Lətif Kərimov ilə bağlı idi. Onun əsərlərinə medalyonda respublika gerbi (1939), pambıq güllər və gövdələr ilə bəzədilmiş vaza daxildir. Həmçinin 1962-ci ildə G.U.Hüseynovun tərtib etdiyi qəhvə dəsti kimi yeni qab formaları ortaya çıxmağa başladı. Ənənəvi formaların yeni tərtibatları da işlənməyə başladı.[152] Rəssam L.Ağamalovanın "Dekorativ vaza" əsərində onun əvvəllər sevdiyi, kütləvi qaydada buraxılan məhsullar üçün yaratdığı və istifadə etdiyi göy və qara şirdən uzaqlaşaraq, bütünlüklə ənənəvi xalq keramikasına müraciət etmişdir.[112] Buna əlavə olaraq keramikanın miniatür rəsmləri ilə (Təbriz miniatür məktəbi) bəzədilməsinə başlandı. O.Y.Şıxəliyevin "Fərhad və Şirin" vazası (1958) bunun bir nümunəsidir.[152]

Sovet dövründə çini və saxsıdan hazırlanan heykəl fiqurlarının kütləvi istehsalına başlanır. Çini və saxsıdan düzəldilmiş xalq müdriki Molla Nəsrəddinin satirik hekayələrindən olan obrazlar, bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan" operettasından personajlar, H.Abdullayevin "Yeddi gözəl" çini fiqurları bunlara misal göstərilə bilər.[112]

1970–1980-ci illərdə Moskva, Sankt-Peterburq, Tiflisdə və başqa şəhərlərdə təhsil almış keramika üzrə mütəxəssis rəssamlara Zahid Hüseynovu, Ş.Abbasovu, Məzahir Avşarı, Eldar Məmmədovu və başqalarını misal göstərmək olar. Məzahir Avşar "Xürrəmilər" kompozisiyası, "Afşaran" vazası, "Nəsimiyə" həsr edilmiş bədii nimçələr, Türkiyədə keramikadan hazırlanmış "Totem" xatirə-abidəsi ilə məşhurdur.[112]

1950-ci illərdə bədii keramikanın maraqlı növlərindən biri sayılan mayolika da geniş inkişaf etməyə başlayır. Yerli istehsalat bazasında yaradılan mayolika bir çox ictimai və inzibati binaların dekorativ bəzədilməsində geniş tətbiq olunmağa başlandı.[112] 1980-ci illərin sonundan başlayaraq ictimai binaların, metro stansiyalarının interyer və eksteryerlərində dekorativ keramika kompozisiyalarından bol istifadə olunurdu. Bunlara misal olaraq, "Yaşıl Teatr"da, Kondisionerlər zavodunun fasadında, Uşaq stomatoloji klinikasının və "28 may" metro stansiyasının interyerində, Şamaxı şəhərinin girəcəyində şamotdan "Şamaxının inkişafının tarixi" adlı keramik panno (Nicat Qocamanlı, 1979-cu il), Dəniz kənarı bulvarda Kukla teatrının tərtibatını (Rasim Rzayev, 1986) mial göstərmək mümkündür.[153]

Heykəltəraşlıq

Azərbaycanlı[şərh 1] qəbiristanlığında daş at heykəli[155]

Orta əsrlərdə Azərbaycanın müxtəlif məntəqələrində əcdadların baba adlandırılan daş heykəlləri düzəldilmişdir. Qəbirdaşları və divarlar çox vaxt relyef naxışları ilə bəzədilirdi. Bu növ heykəltəraşlıq Abşeron yarımadasında pik səviyyəyə çatmışdır. Bakıda Şirvanşahlar sarayı muzeyində saxlanılan XIII əsrə aid Bayıl daşları insan və heyvan fiqurları ilə bəzədilmişdir. Bu antropomorfik yazının bir nümunəsidir.[156]

Azərbaycan RespublikasınınCənubi Azərbaycanın müxtəlif yerlərində tapılan qoyun və at formasındakı qəbirdaşları Azərbaycan orta əsrlər mədəniyyəti abidələrinin nümunəsi hesab edilir.[157] Müasir Azərbaycan ərazisində IX əsrin II yarısından etibarən ərəblər tərəfindən ərazisi işğal edilmiş xalqların yaradıcılığı şəriət qanunlarına üstün gəlməyə başladı. Bu zaman xalq incəsənətində yenidən canlı varlıqların təsvirləri ortaya çıxmağa başladı. Hesab edilir ki, XV əsrdən başlayaraq qəbirdaşları əsasən qoyun və ya at forması almağa başladı. Bu qəbrdaşları İslam ehkamlarının pozulmasının nümunəsi kimi təhlil edilir. At heykəllər həmişə yəhərlənmiş və tam təchizatlı şəkildə təsvir edilir.[158] Yazılardan başqa belə abidələrdə ölmüş şəxsin silahları — yay, ox, qılınc, qalxan, oxluq və s. təsvir edilir. Daş qoyun heykəllərində, yazılardan başqa, vəhşi keçilərin, maralların təsvirləri, bəzi hallarda bu heyvanların ovlanması səhnələri və bəzən də məişət səhnələri təsvir olunur.[159]

XIX əsrin ikinci yarısında Bakının inkişafı ilə müxtəlif tarixi üslublarda tikilmiş yeni binaların heykəl dekorasiyasına ehtiyacı olduğundan daşla yonulmanın bərpası müşahidə edilir.[156] XX əsrin əvvəllərindən heykəllərdə abidə kompozisiyası üstünlük təşkil edir. İlk azərbaycanlı peşəkar heykəltəraş Zeynal Abdin bəy Əliyevdir.[160] 1920-ci illərdə Bakıda bir çox rus heykəltəraş yaşamışdır. İlk heykəltəraşlıq emalatxanası S. Qorodeçki tərəfindən təşkil edilmişdir. 1923-cü ildə E. Tripolskaya 26 Bakı komissarının heykəlini yaratmışdır. 1920–1930-cu illərdə bir çox şəhər meydanları tarixi şəxsiyyətlərə həsr edilmiş heykəllər ilə bəzədilmişdir (Mirzə Fətəli Axundov (Pinxos Sabsay, 1930)).[156]

1940–50-ci illərdə Azərbaycanda heykəltəraşlığın rolu daha da artmışdır. Əhəmiyyətli işlər arasında Nizami Gəncəviyə (Fuad Əbdürəhmanov, 1949), Hökumət Evinin qarşısında Leninə (Cəlal Qaryağdı, 1954), Xurşidbanu Natəvana (Ömər Eldarov, 1960), Üzeyir Hacıbəyova (Tokay Məmmədov, 1960), Mikayıl Müşviqə (Münəvvər Rzayeva, 1968), Qara Qarayevə (Fazil Nəcəfov, 1968) qoyulan heykəllər göstərilə bilər. Əvvəllər heykəllər əmək və mədəniyyətin önəmli şəxsiyyətlərini, tarixi qəhrəmanları təsvir edərkən şəxsin əsas xüsusiyyətlərindən istifadə etsə də, getdikcə şəxsin iç dünyasına da yer verilmişdir (Səttar Bəhlulzadə (Ömər Eldarov, 1975)).[156][161]

1970-ci illərdə heykəltəraşlar ağac, mərmər və qranit üzərində kompleks tematik kompozisiyalar hazırlayırdılar. Fuad Salayevin yaradıcılığında klassik heykəltəraşlığın üsullarına rast gəlinir.[156] Zivər Məmmədova ilk azərbaycanlı qadın heykəltəraşdır.[162][163]

Azərbaycan dili

Soldan sağa: Səfəvi hökmdarlarının XVI və XVII əsrə aid diplomatik məktubları[164]Quba xanlığının XVIII əsrə aid diplomatik sənədi

Azərbaycan dili türk dillərinin oğuz qoluna daxildir, Azərbaycan Respublikasının və Rusiyanın Dağıstan Respublikasının dövlət dilidir, həmçinin Sovet dövründən bəri Gürcüstanda Azərbaycan dilində dərs keçilən məktəblər fəaliyyət göstərir.[165] İraq türkmancası İraqın Kürdüstan muxtariyyətində dövlət tərəfindən tanınmış dildir.[166][167] Digər azərbaycandilli bölgələr İran Azərbaycanı və Türkiyənin Qarsİğdır bölgələridir.

Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrinin formalaşması Azərbaycan xanlıqlarısultanlıqlarının yarandığı XVIII əsrə gedib çıxır.[168] Filologiya elmləri doktoru Məmmədağa Şirəliyev tarixi-coğrafi prinsip əsasında Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrini 4 qrupda cəmləşdirir: Şərq (Quba, Bakı, Şamaxı dialektləri, Muğan, Lənkəran şivələri), Qərb (Qazax, Qarabağ, Gəncə dialektləri, Ayrım şivəsi), Şimal (Şəki dialekti, Zaqatala-Qax şivəsi), Cənub (Naxçıvan, Ordubad, Təbriz dialektləri, İrəvan şivəsi).[169][170][171][172] Bundan başqa səlcuq, qaşqay, əfşar, sonqur (Kirmanşahda), aynallu, gəlucah (Mazandaranda), Diyarbəkir türkçəsi,[173] İraq türkmancası, Əfqanıstanda isə Kabil ətrafı (şimal hissədə), paytaxtın Çandavul rayonu, Herat şəhərində yaşayan qızılbaşların şivəsi[174][175][176] azərbaycan dilinin dialekti sayılır.[177]

Ədəbi Azərbaycan dili bu dildəki poeziyanın yaranması ilə formalaşmağa və istifadə edilməyə başladı.[178] Azərbaycan ədəbi dili XIII əsrdə formalaşmağa başlayıb, XIV–XV əsrlərdə isə yazılı Azərbaycan ədəbiyyatı ortaya çıxıb. Yazılı, klassik Azərbaycan türk ədəbiyyatının başlanğıcı monqol işğalından sonrakı dövrə təsadüf edir, ancaq XVI əsrdən başlayaraq İranın azərbaycan dilində danışan hökmdarlar və sərkərdələr tərəfindən idarə edilməsi dilin daha çox inkişaf etməsinə səbəb olur.[177][179][180] I İsmayılın qurduğu, rəsmi dili farsca olan Səfəvi imperiyasında Azərbaycan dili hakimlərin, sarayın və qızılbaş hərbi təşkilatının dili idi.[181] Qızıbaşlar Səfəvi şahları kimi türk dilinin Azərbaycan növü ilə danışırdılar.[182] Bu dövrdə yalnızca farslar azərbaycanca öyrənmirdi, həmçinin azərbaycan dilində danışanlar ölkənin bürokratik və ədəbi dili olan farscanı öyrənirdilər. Belələrinə qızılbaşların parlaq nümayəndələrindən olan Həsən bəy Rumlunuİsgəndər bəy Münşini ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi" əsərinin müəllifi) misal göstərmək olar.[118] Hərbi və siyasi məmurlardan başqa dini ruhani liderlər də bu dili istifadə edir, ancaq əsərlərini ərəbcə yazırdılar.[183] Şah I Abbas paytaxtı Qəzvindən İsfahana köçürəndən sonra isə əvvəl türk dilini işlədən saray fars dilini istifadə etməyə başlayır.[184] II Abbasdan sonra hakimiyyətə gələn Şah Süleyman Səfəvi saray hərəmində bağlı qaldığı üçün ana dili azərbaycanca idi, onun hansı səviyyədə farsca bilməsi hələ də tarixşünaslığa aydın deyil.[185] Azərbaycan dili Səfəvi sülaləsinin hakimiyyətinin son dövrlərinə qədər sarayın dili olaraq qalmışdı.[118] Əlisöhbət Sumbatzadəyə görə XVIII əsrdə müstəqil Azərbaycan dili ortaya çıxmışdır.

Sayat Novanın azərbaycan dilində şeiri

Əfşarlar dövlətinin qurucusu Nadir şahın doğma dilinin azərbaycan dili olması elm tərəfindən qəbul edilir. Akop Papazyana görə qızılbaş olduğu üçün Nadir Şah azərbaycan dilini doğma dili kimi istifadə edirdi.[186][187] Hətta Nadir şahın dövründə yaşamış erməni katalikosu Abraam Kretaçi "Təhkiyə" adlı əsərinə onun Azərbaycan dilindəki nitqini əlavə etmişdir.[188][189] Qacarlar dövründə Azərbaycan türkcəsi fars dili ilə birlikdə iki sarayda (Təbriz və Tehran) geniş yayılmışdı və atasının hakimiyyəti dövründə varis kimi Təbrizdə uzun müddət qalan Müzəffərəddin şah Qacar fars dilini Azəri türk aksenti ilə danışırdı.[190] Qacarların hakimiyyətinin böyük bir hissəsində Türk dilinin sarayda istifadə edilən əsas dil olmasına baxmayaraq fars dili ədəbi dil kimi üstünlüyünü saxlayırdı.[191] XVIII əsrin ikinci yarısında azərbaycan dili ilk dəfə inzibati müəssisələrdə, xüsusilə Qubalı Fətəli xanın yaratdığı şimal-şərqi birliyin dəftərxanalarında dövlət sənədlərinin, rəsmi yazışmaların dili oldu. Azərbaycan dilində yazılmış sənədlərə 1768-ci ildə Qubalı Fətəli xanın köhnə və yeni Şamaxıya hücumunu xəbər verən sənədi və 1776-cı ildə Qubalı Fətəli xanın Cənubi Dağıstan feodalları ilə imzaladığı barış sazişini misal göstərmək olar.[192]

Əsrlər boyunca Azərbaycan dili linqva franka kimi ticarət və etniklər arası qarşılıqlı münasibətdə bütün Persiyada, Qafqazda və cənub-şərqi Dağıstanda istifadə edilirdi. Onun trans-regional təsiri ən azı XVIII əsrə qədər davam edib.[193] S.A. Raevski 1837-ci ildə öz məktubunda yazırdı: "Tatarca öyrənməyə başladım, dil, hansı ki, burada ümumiyyətlə bütün Asiyada, Avropada fransızcanın olduğu qədər lazımdır."[194] Bundan başqa bəzən qonşu xalqlarda azərbaycan dili doğma dili ünsiyyətdən sıxışdırıb çıxarırdı. Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğətinə görə "sonuncuyla yaxın qonşuluq və daimi münasibətə görə tabasaranlılar onların Azərbaycan dialektini mənimsədilər və tədricən öz doğma dillərini unutdular."[195] "Böyük Pyotrun erməni xalqı ilə əlaqələri" kitabında erməni sənədlərini şərh edərkən Q.A. Ezov qeyd edir ki, "böyük hissəsi erməni danışıq dilində yazılanlar tatar (azərbaycanlı) sözləri ilə aşıb-daşırdı".[196] F.T. Markov qeyd edir ki, assuriyalılar öz aralarında aysorsca danışır, "ancaq digər millətlərlə əlaqələrində tatarcanı (azərbaycanca) istifadə edirdilər", hansı ki İrəvan qəzasında hamı tərəfindən qəbul edilirdi.[197] Azərbaycan dili Qafqazda linqva franka olduğundan və gürcü sarayında yaxşı başa düşüldüyündən erməni aşığı Sayat Nova bu dildə mahnılarını cəmiyyətdə, Tiflis və Telavinin içində və çölündə ifa edirdi.[198] Bundan başqa darginlər, xristian-tatlar, yəhudi-tatlar və tuşetilərdə də tarixən azərbaycan dili istifadə edilmişdir.[199][200][201][202] Ümumiyyətlə, azərbaycan mənşəli sözlər rus, gürcü, erməni, Nax-Dağıstan (ləzgi, avar, lak, arçin və s.) və İran (fars, tat, talış, kürd, gilək, osetin) dillərində yer alıb.[203][204][205][206][207][208][209]

"Azərbaycan dili" terminini ilk dəfə Sankt-Peterburq Universitetinin Şərq dilləri fakültəsinin birinci dekanı və şərqşünas Mirzə Kazım bəy əsaslandırdı və istifadə etdi.[210] 1918-ci ildə yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 27 iyunda türk dilini dövlət dili elan etdi.[211] İranda Qacarların Pəhləvilərlə əvəz edilməsilə təhsildə, mediyada və kargüzarlıqda Azərbaycan dilinin istifadə edilməsi qadağan edildi.[212] 1941-ci ildə İranın şimalının SSRİ tərəfindən işğal edilməsindən sonra burada yaranan Azərbaycan Milli Hökuməti Azərbaycan dilini Cənubi Azərbaycanın dövlət dili elan etdi (6 yanvar 1946-cı il).[213] Hökumətin süqutundan sonra azərbaycancanın ictimai istifadəsinə qoyulan qadağa davam etdi.[179] 1979-cu il İran İslam İnqilabından sonra yeni konstitusiyada qeyd edildi ki, "yerli milli dillər fars dili ilə yanaşı mediyada və digər kütləvi informasiya vasitələrində, həmçinin milli ədəbiyyatın tədrisi üçün məktəblərdə azad istifadə edilə bilər."[214] 1956-cı ildə Azərbaycanın 1937-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiyasına əlavə edilən maddə ilə Azərbaycan dili Azərbaycan SSR-in dövlət dili olur.[215] 1991-ci ildə yaranan Azərbaycan Respublikası isə Azərbaycan dilini dövlət dili elan edir.

Əlifba

Fərhad Ağazadə (1906) və Abdulla bəy Əfəndizadənin (1919) latın qrafikasına keçidlə bağlı layihələri


1922-ci ilə qədər azərbaycanlılar ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbasından istifadə edirdilər. Bu əlifbaya yalnız türk dili üçün xarakterik olan bəzi hərflər (ڭ‎ گ ۋ ﭺ پ ژ‎) də daxil idi.[216] Azərbaycan mədəniyyətinin müəyyən nümayəndələri tərəfindən ərəb qrafikası çox çətin bir sistem olaraq qeyd edilirdi.[217] Azərbaycan əlifbasının ərəb qrafikasından latın qrafikasına keçməsi haqqında ilk layihələr hələ XIX əsrin ortalarında irəli sürülmüşdür. Bu layihələrdən ilkinin müəllifi Mirzə Fətəli Axundov idi. O, layihəsi İstanbulda qəbul edilmədikdən sonra latın və rus əlifbalarının əsasında 32 samit və 10 saitdən ibarət yeni əlifba yaratdı.[218]

Fərhad Ağazadə, Abdulla bəy ƏfəndizadəSüleyman Sani Axundovun 1907-ci ildə Bakıda keçirilən İkinci Müəllimlər Qurultayı üçün hazırladığı xüsusi əlifba layihəsi müzakirə edildi. AXC dövründə Xudadad bəy Məlikaslanovla birlikdə əlifba islahatı ilə bağlı xüsusi komissiyanın yaradılması xalq maarifi nazirinə həvalə edilir və bu qərara uyğun olaraq xalq maarifi naziri yanında xüsusi komissiya yaradılır. Ancaq Bakı əməliyyatı əlifba islahatının keçirilməsinə imkan vermir.[219]

SSRİ-də latın qrafikasına keçidin öncüsü Azərbaycan idi. 1925-ci ildə Bakıda Səməd ağa Ağamalıoğlunun sədrliyi ilə Ümumittifaq Yeni Türk Əlifbası Komitəsi yaradıldı.[220] 1929-cu ildə ərəb qrafikası modifikasiya edilmiş latın qrafikası ilə, 1939-cu ildə kiril qrafikası ilə dəyişdirildi. 1958-ci ildə Azərbaycan kiril əlifbası Azərbaycan dilinin foneminə uyğun gəlsin deyə təkmilləşdirildi. Azərbaycan kirilcə əlifbası digər kiril əlifbalarından ҜҸ hərfləri ilə fərqlənirdi.[221] 1991-ci ildə Azərbaycan yenidən latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasını istifadə etməyə başladı.

Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasında yaşayan azərbaycanlılar yazı üçün latın qrafikasını, Dağıstan azərbaycanlıları kiril qrafikasını, İran azərbaycanlıları isə ərəb qrafikasını istifadə edir.

Ədəbiyyat

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan ədəbiyyatı

Türkoloq və etnoqraf N.A. Baskakov Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf tarixini üç mərhələyə bölür:

  • XIV-XVI əsrlər — ədəbiyyatda fars dilinin istifadə edildiyi və ərəb və fars sözləri ilə zəngin olan qədim Azərbaycan dilinin inkişaf etdiyi dövr.
  • XIX əsrin ikinci yarısı—XX əsrin əvvəlləri — ədəbi Azərbaycan dilinin canlı danışıq dilinə çevrildiyi və milli ədəbi dil normalarını əldə etdiyi dövr.
  • Oktyabr inqilabından sonra — Azərbaycan dilinin "Azərbaycan sosialist milləti"nin dilinə çevrildiyi dövr.[222]

İranikaya görə Azərbaycan türkçəsi ədəbiyyatının tarixi dörd mərhələdən ibarətdir:

  • XIII əsrdən 1828-ci ildə Şimali Azərbaycan xanlıqlarının İranın Rusiya tərəfindən məğlub edilməsi nəticəsində Rusiyanın tərkibinə qatılmasına qədərki dövr.
  • 1828-ci ildən 1920-ci illərdə Sovet və Pəhləvilərin Rusiya və İranda hakimiyyətə gəlməsinə qədərki dövr (Məşrutə dövrü (1905–1911) də buna daxildir).
  • Pəhləvi dövrü (1925–1979). SSRİ və Böyük Britaniya qoşunlarının Cənubi Azərbaycanda qaldığı 1941–1946-cı illər istisna olmaqla bu dövr Azərbaycan dilində nəşrlər qadağan edildi, bu dilin İranda rəsmi dil kimi istifadə edilməsi çətinləşdirildi.
  • İran İslam İnqilabından indiyə qədərki dövr. Bu dövrdə Azərbaycan dilində nəşriyyat qadağan edilməsə də, İran azərbaycanlılarının öz dillərində təhsil alma istəkləri qarşılanmadı.[179]

Şifahi xalq ədəbiyyatı

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan folkloru
Koroğlu heykəli

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına xalq mahnıları, əfsanələr, sevgi və tarixi-qəhrəmanlıq dastanları, nağıllar, lətifələr, atalar sözləri, holavar, sayaçı sözlər, oxşamalar, ağılar, laylalar, tapmacalar, bayatılar və s. daxildir. Azərbaycan xalq nəğmələrinin əmək ("Zəhmətin işığı", "Biçinçi nəğməsu" və s), tarixi ("Qaçaq Nəbi", "Piyada Koroğlu" və s), lirik ("Bu gələn yara bənzər", "Ay bəri bax", "Qalanın dibində", "Ay, Laçın", "Sarı Gəlin" və s), mərasim, məzhəkəli ("Yeri, yeri" və s) və s. növləri olur.

Azərbaycan nağılları XIX əsrdən toplanmağa başlanmışdır. Yunan alimi Hann alman və yunan nağıllarına görə süjetlərini tərtib etmiş, A.Aarne isə oxşar nağıl süjetlərinin dünya nağılları əsasında kataloqunu yaratmışdır. 2000-ə yaxın süjet toplanmış və 3 qrupa bölünmüşdür: heyvanlardan bəhs edən nağıllar, əsl nağıllar və lətifələr. Əsl nağıllar isə sehrli nağıllar, nağıl-əfsanələr, nağıl-novellalar və cin haqqında nağıllar adlı dörd qrupa bölünmüşdür. Heyvanlar haqqında nağıllara "Çil madyan", "Armudanla tülkü", "Müqəddəs balıq", "Axmaq kişi", sehrli nağıllara "Fatma və öküz", "Fatmanın inəyi", "Göyçək Fatma", "Şahzadə Mütalib", "Şəms və Qəmər", "Qaraqaş", "Sehrli üzük", "Ax-vax", "Ovçu Pirim",[223] məişət nağıllarına "Dərzi şagirdi Əhməd", "Daşdəmirin nağılı", "Nuşapəri xanım", "Yeddi qardaş bir bacı", "Yetim İbrahim və Sövdəgər", "İbrahimin nağılı" nağıllarını misal çəkmək olar.[224]

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına həmçinin atalar sözləri və məsəllər daxildir. Azərbaycanda atalar sözündən misal çəkmək spikerin fikrini möhkəmləndirir, bədii ifadəliliyi və qulaq asanlar üzərində nitqin emosional təsirini artırır. Sovet türkoloqu və filoloqu Əfrasiyab Vəkilov qeyd edir ki, Azərbaycan atalar sözləri və məsəllərin çoxu orta əsrlərdə feodalizm dövründə yaranıb. Ona görə də onların çoxu kəndlilərin icbari iş və hüquqsuzluğu və onların bu qəddarlığa qarşı etirazı ilə bağlıdır.[225] Azərbaycan atalar sözləri və məsəllərini ilk dəfə İrəvan müsəlman məktəbinin türk dili müəllimi Mirzə Məmmədvəli Qəmərlinski çap etdirmişdir.[226]

"Kitabi Dədə Qorqud" dastanının mənşəyi Mərkəzi Asiya olsa da, oğuzların sıx məskunlaşdığı Azərbaycan ərazisində formalaşıb.[227] Buradakı hekayə və mahnılar XIII əsrin başlanğıcından gec olmamaqla formalaşmış, XV əsrdən gec olmamaqla yazıya alınmış olmalı idi.[228] Dastanın günümüzə azərbaycan dilindəki Drezden və XVI əsr türkcəsinə yaxın Vatikan əlyazmaları gəlib çatıb.[229] Dastan oğuzların işğal edilmiş Qafqaz torpaqlarında "kafirlərlə" mübarizəsində bəhs edir.[230][231] Oğuz xanla bağlı "Tarix-i Oğuz" dastanının Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə"si ilə bənzər süjet xətlərinə malik olması bu dastanın da Azərbaycanda yaradılmasını sübut edir.[232]

Həmçinin Səfəvi dövründə Azərbaycan xalq dastanları — "Şah İsmayıl", "Əsli və Kərəm", "Aşıq Qərib", "Koroğlu" dastanları yarandı. Yerli dialektlər və klassik dil arasında körpü rolunu oynayan bu dastanlar zamanla Osmanlı, özbək və fars ədəbiyyatlarına nüfuz edir, hətta azərbaycan xalqı ilə əlaqələr nəticəsində "Aşıq Qərib" dastanı erməni və gürcülərə keçir.[233] Bu lirik və epik romansların türk ədəbiyyatının Osmanlı və Çağatay qolları ilə müqayisədə Azərbaycan ədəbiyyatının xarakterik bir xüsusiyyəti hesab edilə bilər.[234] Digər məşhur Azərbaycan dastanları "Abbas və Gülgəz", "Abdulla və Cahan", "Şikari", Firdovsinin "Şahnamə"sinə əsaslanan "Rüstəm və Söhrab"dır.

Orta əsrlər ədəbiyyatı

Əlvan Şirazinin "Gülşəni-raz"ı

XIII–XIV əsrlərdə Xorasanda yaşamış İzzəddin Həsənoğlu Azərbaycan ədəbiyyatının banisi hesab edilir. Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında mühüm rolu XIV–XV əsrlərdə yaşamış hürufizm tərəfdarı İmadəddin Nəsimi oynayıb. Nəsiminin müasirləri — Mustafa Zərir, Qazi BürhanəddinŞah Qasım Ənvar da azərbaycan dilində şeirlər yazırdılar. Qazı Bürhanəddinin divanı qəzəl, rübaituyuqlardan ibarətdir.[119] "Həqiqi" təxəllüsü ilə Azərbaycan və fars dilində şeirlər yazan Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın dövründə Azərbaycan ədəbi dili möhkəmlənmişdir.[235] Digər bir XV əsr şairi Xətai Təbrizinin özü də azərbaycan dilində[179] şeirlər yazan Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaquba həsr etdiyi "Yusif və Züleyxa" poeması azərbaycan dilində yazılmış ilk poemalardan biri hesab edilir.[179][236] Sultan Yaqubun sarayında həmçinin Əlişir Nəvai üslubu ilə azərbaycan dilində yazmış KişvəriHəbibi yaşamışdır. Orta əsrlərdə Azərbaycanda tərcümə sənəti də inkişaf etmişdir. Bunun ilkin nümunələri Mustafa Zəririn "Sirətün-Nəbi"si və "Fütuhüş-Şam"ı, Şirazinin "Gülşəni-raz"ı, Təbrizinin "Əsrarnamə"sidir. XVI əsrə aid nümunələr Məqsudinin "Möcüznamə"si, Həzininin "Hədisi-ərbəin"i, naməlum müəllifə aid "Mənaqibi-Şeyx Səfi"dir.[237]

Azərbaycan mədəniyyətində aşıq ənənəsi Aşıq Qurbaninin dövründə, XV–XVI əsrlərdə inkişaf etməyə başladı.[238] Bu sənətin tarixi ümumilikdə daha qədim olsa da, Qurbaninin dövründə qopuz çalan ozanlar saz çalan aşıqlarla əvəz edildi.[239] Aşıq incəsənətinin inkişaf etməsində Şah İsmayıl Xətainin də böyük təsiri var idi. Qızılbaşların dövründə aşıqlar öz mahnılarını azərbaycanca yazırdılar.[240] Orta əsrlərdə bu sənətin mahir icraçılarına Sarı Aşıq, Aşıq Abbas Tufarqanlı, Aşıq Valeh, Aşıq Abdulla, Aşıq Lələ, Miskin Məhəmməd, Xəstə Qasım, Şikəstə Şirin kimilərini misal çəkmək olar.

Məhəmməd Füzulinin "Leyli və Məcnun" əsəri

XVI əsrdə Səfəvi hökmdarları I İsmayılI Təhmasibin hakimiyyət dövrü inkişafın bu mərhələsində Azərbaycan türk dilinin və ədəbiyyatının tarixində ən parlaq dövr hesab edilir.[179] Şah İsmayıl "Xətai" ləqəbilə əsasən doğma[241] azərbaycan dilində,[242] qismən fars dilində yazmışdır. Onun oğlu Sam mirzə Səfəvi, həmçinin bəzi sonrakı müəlliflər iddia edir ki, o, azərbaycan dilində[179][241][243][244] yazdığı qədər farsca da yazıb, ancaq dövrümüzə onun farsca şeirlərinin az bir hissəsi gəlib çatıb. Şah İsmayıldan başlayaraq təqribən bir əsr boyunca Səfəvi imperiyasında azərbaycan dili sarayda, orduda və məhkəmədə istifadə edilib. Bu dövrdə İraqda yaşamış azərbaycanca[245][246], farsca[247], ərəbcə yazan Məhəmməd Füzuli Azərbaycan poeziyasının klassiki hesab edilir. Onun Azərbaycan dilində yazdığı əsərlərinə "Leyli və Məcnun", "Bəngü Badə", "Söhbətül əsmar", "Şah və dilənçi", "Hədisi-ərbəin", "Hədiqətüs-süəda" və "Şikayətnamə" kimi əsərləri misal çəkmək olar. O, Azərbaycan poeziyasının inkişafında böyük rol oynayıb.[248][249]

XVII–XVIII əsrlərin məşhur şairlərinə Saib Təbrizi, Qövsi Təbrizi, Məhəmməd Əmani, Məlik bəy Avcı, Mirzə Saleh Təbrizi, Kəlbəli xan Müsahib-Gəncəvi, Mürtəzaqulu xan ŞamlıTəsir Təbrizi daxildir. Rüknəddin Məsud Məsihinin yazdığı "Vərqa və Gülşa" poeması orta əsrlər Azərbaycan poeziyasının ən gözəl romantik poemalarından biridir.[250] XVII əsrdə yaşamış II Abbas (Sani ləqəbi ilə) və onun tarixçisi və Şah Süleyman Səfəvinin vəziri Məhəmməd Tahir Vəhid Qəzvini azərbaycanca şeirlər yazırdı. Rey şəhərindən olan Tərzi Əfşar farsca və Azərbaycan türkcəsindəki yumoristik şeirlərdən ibarət kiçik divan müəlifi idi. Tərziçilik adlanan bu növ poeziya İsfahan sarayında məşhur idi.[179]

Siyasi hadisələrə görə XVIII əsrdə İranın Azərbaycan vilayətində türk ədəbiyyatı geriləsə də, şimalda müasir Azərbaycan türk ədəbiyyatı inkişaf etmişdir. Cənubda ədəbiyyat həm Azərbaycan, həm də fars dilində olmağa davam edir, şimaldakı şəhər mərkəzlərində isə ədəbiyyat yalnızca Azərbaycan dilində idi. XVIII əsrdə Şirvan məktəbindən çıxmış Azərbaycan şairlərimə Şakir Şirvani, Nişat Şirvani, Məhcur ŞirvaniAğa Məsih Şirvani daxildir. Bu dövrdə ədəbiyyatda şifahi xalq ədəbiyyatının aşıq poeziyasının təsiri artır. Qarabağ xanlığının vəziri Molla Pənah Vaqif Azərbaycan ədəbiyyatında realizmin əsasını qoyur. Onun əsərlərinin əsas mövzusu sevi və insanın ruhi gözəlliyi idi.[250] Vaqifin dostu, Azərbaycan şairi Molla Vəli Vidadi isə onun əksinə olaraq düzlüyü, cəsarəti, ağıl və dərrakənin gücünü tərifləyir. daxili müharibələri və feodal qəddarlığını tənqid edirdi. Vaqif və Vidadinin yaradıcılığı XVIII Azərbaycan ədəbiyyatının zirvəsidir.[251] XVIII əsr ədəbiyyatının ən önəmli ədəbi abidəsi anonim müəllifin "Şəhriyar və Sənubər" xalq dastanı əsasında yazdığı "Şəhriyar" dastanıdır.[250] Ədəbiyyatın zəif dövrü olmasına baxmayaraq şiə ədəbiyyatı elegiyyə və təziələr şəklində geniş yayılmışdı. Belə dəfn nəğmələrinin məşhur müəllifləri Nizəməldin Məhəmməd Dehqaraqani, Seyid Fəttah İsraq Maraği, Hacı Xudaverdi Taib Xoy idi.[179]

Dağıstan azərbaycanlılarından olan Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələrinə XVI şairi Bayat Abbas, XVII əsr Dərbənd aşıqları Məhsumə Dərbəndi və Diləfruz Pəri, XVIII əsr şairləri Fətəli və Zərnigar Dərbəndli misal göstərilə bilər.[252][253] Ümumiyyətlə, Dağıstan ədəbiyyatında türk dilinin vəziyyəti yerli dillərdən üstün idi.[254] Şirvanda məşhur Azərbaycan aşıqları ilə görüşən ləzgi aşığı Küçxür Səid qoşma şəklində mahnılar yaza və ana dili ilə birlikdə azərbaycanca da şeirlər yaza bilirdi.[255] Orta əsrlərdə azərbaycan dilində əsərlər yazmış erməni müəlliflərə Dəllək Murad, Sayat Nova, Qul Artun, Horomsime Akuletsi daxildir.[256]

Müasir dövr ədəbiyyatı

Mirzə Fətəli Axundzadənin "Aldanmış kəvakib" əsəri

Şimali Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə daxil olduqdan sonra Azərbaycanın yerli əhalisi fars ənənəsindən rus-Avropa ənənəsinə doğru irəlilədi. Bu dövrdə Qasım bəy Zakir, Seyid Əzim Şirvani, Xurşidbanu Natəvan, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Şəfi Vazeh, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Cəlil Məmmədquluzadə kimi şair və yazıçılar yetişdi. XIX əsr İran Azərbaycanı ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinə isə Əbülqasım NəbatiHeyran xanımı misal çəkmək olar. XIX əsrdə türk dili Qacarların sarayında geniş istifadə edilirdi. Bu dövrün elegiya (mərsiyə) ədəbiyyatının ən vacib nümayəndələri Axund Molla Həsən Dəkil Marağayi, Mirzə Əbülhəsən Raci Təbrizi və Məhəmməd Əmin Dəlsuz Təbrizidir.[179]

Şimali Azərbaycan və Cənubi Dağıstan arasındakı tarixi-mədəni əlaqələrin artması XIX əsrdə Dağıstan müəlliflərinin Azərbaycan dilində yazılmış əsərlərinin artmasına səbəb oldu. Ləzgi yazılı ədəbiyyatının banisi Yetim Emin doğma ləzgi və ərəb dili ilə birlikdə azərbaycanca da yazırdı.[257] Azərbaycan və ləzgi dillərində yazan Həsən Əlkədərinin 1892-ci ildə azərbaycanca yazdığı "Əsəri-Dağıstan" kitabı onun öz şərhləri, müşahidələri və şeir əlavələri ilə Dağıstan tarixi ilə bağlı Şərq yazılı məlumatlarını ehtiva edirdi.[258] Azərbaycan dilinə üstünlük verən digər dağıstanlı müəlliflər isə Dağıstanın xalq şairi Süleyman Stalski və Dərbənd aşığı Şaul Simendu idi.[259][260][261]

XIX əsrin ortalarında Mirzə Fətəli Axundzadə yazdığı 6 komediya ("Hekayəti Molla İbrahim-Xəlil Kimyagər", "Hekayəti Müsyö Jordan Həkimi-Nəbatat", "Dərviş Məstəli Şah Cadükuni Məşhur", "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran", "Hekayəti Xırsi-Quldurbasan", "Sərgüzəşti Mərdi-Xəsis" və "Mürafiə vəkillərinin hekayəti") ilə Azərbaycan ədəbiyyatında yeni janrın — dramaturgiyanın əsasını qoyur. O, həmçinin Azərbaycan ədəbi tənqidinin əsasını qoymuş, "müsəlman dünyasının Molyeri" adlandırılmışdır.[262] 1896-cı ildə Nəcəf bəy Vəzirov ilk Azərbaycan tragediyası olan "Müsibəti-Fəxrəddin"i yazmışdır.[263] Nəriman Nərimanov ilk Azərbaycan tarixi tragediyası olan "Nadir şah"ın müəllifidir.[264] Səkinə Axundzadə Azərbaycan ədəbiyyatında ilk qadın dramatuqdur.[265]

XX əsrin əvvəllərində Məhəmməd Hadi, həmçinin Hüseyn CavidAbbas Səhhət Azərbaycan ədəbiyyatında romantizmin əsası qoyur. Mirzə Ələkbər Sabir isə Şərqdə Sabir ədəbi məktəbinin əsasını qoyur. Bu məktəbin nümayəndələri Mirzə Əli Möcüz, Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar, Bayraməli Abbaszadə idi.[266] İranda Qacarların Pəhləvilərlər əvəz edilməsi ilə Azərbaycan dilinin istifadəsi məhdudiyyətlərlə üzləşdi.[212] Ancaq buna baxmayaraq Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar, Səməd Behrəngi, Behzad Behzadi kimi İran azərbaycanlıları doğma dillərində yazmağa davam etdilər. Azərbaycanca yazdığı "Heydərbabaya salam" poeması ilə şöhrətlənən Şəhriyarın yaradıcılığı hər iki ölkədə yüksək qiymətləndirildi. Onun yaradıcılığınını mövzularına Azərbaycan dilinin və onun məktəbdə öyrədilməsilə bağlı problemlər, Azərbaycan xalqının iki ölkə arasında parçalanması, 1945–47-ci illərdəki Cənubi Azərbaycan azadlıq hərəkatı daxil idi.[267] Uşaq ədəbiyyatı yazarı Səməd Behrəngi isə fars şairlərinin əsərlərini tərcümə edərək Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirdi.

Sovet dövründə Azərbaycan ədəbiyyatı yaradıcılıq azadlığını təhlükə hesab edən bir sistemlə idarə edilirdi. Azərbaycan yazıçıları və intellektuallarının fəaliyyətinə nəzarət edilir və onlar təqibə məruz qalırdı.[70] Bu dövrdə bir çox Azərbaycan yazıçısı Stalin repressiyasına məruz qaldı. 1927-ci ildə Azərbaycan Proletar Yazıçıları Assosiasiyası yaradıldı, 1932-ci ildə isə ləğv edildi. Həmin il Azərbaycan Yazıçılar Birliyi yaradıldı. Sovet dövrü Azərbaycanının yazıçılarına Rəsul Rza, Məmməd Səid Ordubadi, Süleyman Sani Axundov, Mirzə İbrahimov, Ənvər Məmmədxanlı daxildir. Bu dövrdə Səməd Vurğunun yığcam və diskrit üslubu Azərbaycan ədəbiyyatının müasir formasının formalaşmasına səbəb oldu, onu arxaizmlərdən təmizlədi.[268] XX əsrin sonlarına yaxın Bəxtiyar Vahabzadə 70 şeir məcmuəsi və 20 poeması ilə şöhrət qazandı. Onun "Gülüstan" poeması Rusiya və İran arasında bölünən Azərbaycan xalqı və onun birləşmək arzusuna həsr edilib.[269]

Müasir dövr Azərbaycan yazıçıları arasında ən məşhurları kinodramaturq Rüstəm İbrahimbəyov və dedektiv romanların müəllifi Çingiz Abdullayevdir. Ən məşhur Azərbaycan şairlərinə isə Nəriman Həsənzadə, Xəlil Rza Ulutürk, Nüsrət Kəsəmənli, Ramiz Rövşən, Baba Pünhan misal göstərilə bilər.[270]

Mifologiya

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan mifologiyası
Qulyabanı

Azərbaycanlıların mif və əfsanələri xeyir və şərin daşıyıcı olan müxtəlif mifik və semi-mifik varlıqlara inancın əsasında qurulub.[271] Müxtəlif Azərbaycan mifləri öz mənşəyini "Oğuznamə"dən, özündə həm erkən türk, həm də Qafqazın arxaik görüşlərini birləşdirən "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanından götürür.[272] Azərbaycan mifoloji görüşləri fars folklorunun təsirinə məruz qalmasına baxmayaraq öz orijinallığı ilə seçilir.[273] Qumuq mifologiyası həm tipoloji, həm də genetik əlaqə inkişafında Azərbaycan mifologiyası ilə qarşılıq əlaqəli olmuşdur.[274]

Qodu mifi günəş çağırmaq və ya yağış yağdırmaqla əlaqələndirilir, bununla bağlıq olaraq Qodu-qodu mərasimi keçirilir. Saya xan isə heyvandarlıqla məşğul olanları qoruyur.[275] Umay tanrısı Azərbaycan inanclarındaa uşağının olması üçün Humay qayasına başını qoyub yatmaq adəti şəklində ortaya çıxır. Novruz bayramında torpağın iki tərəfdən qazılması və altından keçidin düzəldilməsi, sonra insanların oradan keçməsi yer kultunun bir qalığı olub, torpaq ruhu və Yer Ana (Certenger) ruhundan yenidən canlanmağı ifadə edirdi. Digər türk xalqları ilə ortaq örnəklər Al Dədə, Albasdı, Alvız (Dağ Ana), Andar xan, Qanım Xan və s.-dir. İyələr adlandırılan, türk mifologiyasında qoruyucu rol oynayan ruhlara Çay nənəsi, Ev iyəsi, Meşə iyəsi, Od iyəsi, Su sahibi, Yel iyəsi, Yer iyəsi daxildir.[276][277][278]

Azərbaycan mifologiyasında ən aparıcı obrazlar div, əjdahapəridir. Nəhəng, qüvvətli, eybəcər və insanabənzər divlər quyuların dibindəki üç otaqlı mağaralarda yaşayırlar və şər qüvvələri təmsil edirlər. "İbrahimin nağılı"nda isə div xeyirxahlığı, insanlarla qan qohumluğu ilə təsvir edilir. Əjdahalar isə quraqlıq və xəstəliyin səbəbkarı kimi təsvir edilir, su mənbələrinin qabağını tutur.[272] Bəzi süjetlərdə əjdaha üç, yeddi və qırx başlı olur, öldürülməsi üçün bütün başları kəsilməlidir. Kəsilmiş başın dirilərək qəhrəmana hücum etməsi də mümkündür.[279] Pərilər div və əjdahalarla müqayisədə daha müsbət rol oynayır, ağ dəriləri və uzun saçları ilə gözəl bakirələr olaraq təsvir olunur. Pərilər gözəl bağlarda və saraylarda yaşayır, hovuzlarda üzürlər. Onlar göyərçinə çevrilib, başya yerlərə uça bilirlər.[279] Azərbaycan mifologiyasına suların sahibi olan su pəriləri də mövcuddur.[280]

Damdabacalar köhnə evlərin, məscidlərin dəyirmanların xarabalıqlarında yaşayırlar. Axşamdan keçmiş həyətə isti su tökmək olmaz, çünki təsadüfən, damdabacaların uşaqlarını yandırmaq olar, belə olarsa, onlar bunun qarşılığında intiqam almağa başlarlar.[281] Bundan başqa Azərbaycan mifologiyasına balaca adamlar (əcinnə, cırtdan), sikloplar (Təpəgöz, kəlləgöz), dağ meşələrində yaşayan, tüklü varlıqlar formasındakı ruhlar ("Ağac kişi" və ya "Meşə adamı"), çöldə və ya qəbiristanlıqda yaşayıb, gecə yolçularını qorxudan qulyabanılar daxildir. Qulyabanılar tutulduqdan sonra paltarına iynə sancılaraq sahiblənilə bilər, ancaq insanın hər dediyinin əksini edəcək.[282][283][284]

Azərbaycan rituallarında əsas obrazlardan biri olan Xızır üçün "…unu teştə yığıb yükün altına qoyarlar. Guya gecə Xızır Nəbi gəlib əlini bu una çəkər, onu əfsunlar. Bu un müqəddəs və əfsunlanmış hesab edilər." Xızır bəzən möcüzəli doğuşa səbəb olan dərviş, bəzən də bir illik yolu bir göz qırpımında qət edən, korların gözünü açan peyğəmbər olur. Rituallarda istifadə edilən digər bir obraz isə keçmişdə taxıl sünbüldən çıxandan sonra buğdanı samandan çıxartmaq üçün çağrılan Yel Baba idi: "Taxılımız yerdə qaldı, yaxamız əldə qaldı. A Yel baba, Yel baba, Qurban sənə, gəl, baba!"[272] Qırmızı paltar geyən Hal anası isə doğuş zamanı zahının başının üstündə dayanır. Gözəgörünməz olan Hal anası anaya və ya uşağa xətər yetirmək məqsədini güdür. Ondan qorunmanın müxtəlif üsulları vardır: tüfəngdən güllə atmaq, zahıya kişi paltarı geydirmək və ya adını Məryəm çağırmaq.[285]

Azərbaycan mifologiyasında insanın bedheybətə və ya əksinə çevrilmə ilə bağlı, nadir hallarda ikiləşmə (qohumlara, hətta əkizlərə) ilə bağlı süjetlərə rast gəlinir. Buna misal olaraq İsaq-Musaq quşunu, insan-qurd çevrilmələrini, Əkil və Bəkil əkiz qardaşlarının mifik bir şəkildə birləşib, daha sonra bir sayılmaqlarını göstərmək olar. İnsan-qurd çevrilmələri insanları vəhşiliyə sövq edir. Qurd dərisinə girən qadınlar hətta öz körpələrini yeyir, nəslin kökünü kəsirlər.[272][273]

İnanclar

Mifik quş Simurq. Sitarə Rəhimova

Azərbaycan xalqının inanclarında qurda, marala, inəyə, ağ quşa, ilana, aslana, qaba ağaca totem kimi yanaşıldığı müşahidə olunur. "Qurdun oğlu" mifində dişi qurd tərəfindən bəslənilən oğlan böyük güc əldə edir və öz xalqının xilaskarına çevrilir. "Xilaskar qurd" mifində müqəddəs qurd türkləri xilas edir, onlara qurtuluş yolunu göstərir. İlanlar isə bəzi mif və inanclarda insanlara heyvanların dilin öyrədir, xəzinələrin insanlarla paylaşır, digərlərində mənfi obraza sahibdir, zəhərli varlıqlar kimi tanınır.[279]

Azərbaycan inanclarında təbiətdəki hər şeyin ruha sahib olması görüşləri vardır. Məsələn, əncir ağacını kəsəndə "Ruhu səni tutacaq" qənaətinə gəlirlər. Yerə qaynar su atanda "Torpağın ruhunu incitdin" deyirlər. Quşa daş atanda "Onun ruhundan qorx!.." xəbərdarlığını edirlər.[272]

Azərbaycan mifologiyasında insanın, xüsusilə ölünün ruhunun əbədilik mövcudluğu ön plana çəkilir və zənn edilir ki, cismən bədən fəaliyyətini dayandırsa da, ruh real dünyada yaşamaqda davam edir, təkcə məhsuldarlığını itirmiş olur. Azərbaycanda qəbir üstünə gedənlər özləri ilə ölünün ruhuna çalınmış halva, Novruz bayramında isə səməni aparıb qəbirin üstünə qoyurlar. Qəbir qohum-əqrəba və ailə üzvləri tərəfindən ziyarət ediləndə onlar qəbirin üstünü yuyur, su çiləyirlər. Daşla 3 dəfə qəbirin aşağısını döyürlər. Bununla, ölüyə gəldiklərini xəbər verirlər. Qəbirin üzərinə onu ziyarətə gəldiklərini bildirmək üçün müəyyən işarələr qoyurlar.[286]

Həmçinin inanclarda insana xas xüsusiyyətlərin əşyalara, təbiət hadisələri və qüvvələrinə, cansız varlıqlara, göy cisimlərinə, heyvan və quşlara aidliyi mövcuddur. Daş beşikdən tutmuş, göy cisimlərinə — günəşə, aya, ulduzlaradək bütün canlı-cansız varlıqlar insanlar kimi düşünə, danışa, yarada, şüurlu fəaliyyətdə ola bilir.[272]

Qoşqar dağı

Magiya, yəni fövqəltəbii qüvvələrin gücü ilə dünyaya (təbiət hadisələrinə, ruhlara, adamların əhval-ruhiyyəsinə, sağlamlığına) təsir etməyin yolunun tapılması əfsun, cadu, sehr, tilsim, fal və duaların toplusu şəklində anılır. Əski azərbaycanlılar qorxunu götürməkdən ötrü (bəzi kəndlərdə indi də icra olunur) cəftə suyu verirdilər. Onun çəkicini adi suya salır, alınan yaxalantını magik gücə malik hesab edirdilər. Keçi piyini bədəninə sürtməklə xəstənin sağalacağına ümid bəsləyirdilər. Şər işlərin baş tutması üçün isə qurd yağından və ilan qabığından istifadə edirdilər. Kolu, tikanlı ağacların budaqlarını və üzərlik bitkisini evlərin astanasından asırdılar ki, pis nəzərləri içəri buraxmasın. Bağbağata ziyan dəyməsin deyə itin kəllə sümüyünü çəpərin üstünə sancırdılar.[272]

Azərbaycan inanclarında kiçik məişət əşyalarından tutmuş silahlara, bulaqlara, təpələrə, qayalara kimi hamısı ilahiləşdirilib tarixin müxtəlif dönəmlərində insanların ümid yerinə çevrilmişdir. Müxtəlif nağıl və dastan nümunələrində bir silsilə sehrli əşyalar və vasitələr təsvir edilir ki, qeyri-adi işləri yerinə yetirir, möcüzələr törədir. Bu inanclara müxtəlif yerlərin müqəddəsləşdirilməsində də qarşılaşılır. Məsələn, Azərbaycan bayatılarında dağlardan böyüklər olaraq söz açılır.[272] Qoşqar dağı keçmişdə azərbaycanlılar tərəfindən müqəddəs olaraq görülürdü.[287]

Azərbaycan mifoloji sistemində və inanclarında ağac (ağac pirlərinə bu gün də paltarlarından bir hissə qoparıb asanlar var), dağ, qaya, su, bulaq, ilan (ilan pirləri), öküz, inək, at, ocaq, ata, ana, baba (Şəkidə Babaratma piri, Ağdaşda Gündoğdu baba ziyarətgahı) kultlarının izlərinə rast gəlinir.[272] Ağac kultu geniş yayılıb. Hətta müasir dövrdə də ip və ya parçaların ağaclara bağlanmasına rast gəlinir. İlisu kəndindəki "Qoz piri"ndə şəfa tapmaq üçün gələn xəstələr, övlad istəyən qadınlar bu piri ən müqəddəs bir qüvvə kimi qəbul edirlər. Qaxla İlisu arasında Qarabulaq adlı yerdə "Zoğal pir" var. Ziyarətçilər zoğalın budaqlarına ip, sap, əsgi parçası, yun qırığı, kağız pul və s. bağlayırlar.[279]

Təqvim

On iki heyvanlı təqvim

Əjdaha ilinə həsr edilmiş poçt markası

Türk tarixçisi Osman Turana görə, tarixən ElxanilərSəfəvilər dövləti tərəfindən istifadə edilən on iki heyvanlı türk təqvimi Azərbaycanda hələ də mövcuddur.[288] Azərbaycan folklorunda türk təqvimi ilə bağlı inanclara rast gəlinir.[289][290] Bu on iki heyvanlı türk təqvimində hər il ayrıca bir heyvanın (siçan, öküz-inək, pələng, dovşan, əjdaha (və ya timsahbalıq[291]), ilan, at, qoyun, meymun, toyuq-xoruz (və ya sadəcə quş[291]), it, donuz) adını daşıyır, yəni hər bir heyvan adı 12 ildən bir təkrarlanır.[292]

Xalq arasında yayılmış inama görə, təzə ilin necəliyi, yaxşımı, pismi olacağı, məhz adlandırıldığı heyvanın xasiyyəti, əlaməti ilə bağlıdır. Məsələn, il ilan üstündə təhvil olanda deyirlər ki, havalar isti, quraqlıq keçəcək, münasibətlər normal olmayacaq. Dovşan ilində məhsul bol olur, əjdaha (timsah) ilində çoxlu yağış yağır, donuz ilində havalar sərt keçir və s.[292] Digər bir təqvim mifinə görə Novruz bayramında bir yerə yığışan el biliciləri illərə ad vermişdir və il hansı heyvanın üstündə təhvil olsa, insanlar o heyvanın xasiyyətini göstərər. Məsələn, insanlar siçan ilində gəmirib dağıdar, at ilində dözümlü olar, it ilində müharibə edərlər. Başqa bir mifdə isə insanlar illəri qarışdırdığı üçün onların hökmdarlarının qarşısına çıxan heyvanlar ilə illərə ad verdiyi hekayə edilir.[291]

Xalq təqvimi

Azərbaycanda xalq təqviminin formalaşması təbiətə münasibətdən, səma cisimlərinin hərəkətindən, təsərrüfat ənənələrindən qaynaqlanmışdır. Xalq təqvimində şum ayı, köç ayı, vay nənə ayı, suvarma ayı, məhsul ayı kimi ifadələr işlədilir. Müxtəlif müddətlər (aylar, dövlər, bayramlar və ya mərasimlər) əsasən aşağıdakı kimidir:[292]

  • Novruz (21 mart). Baharın gəlişi, təbiətin oyanması, təzələnməsi və yaz əkin işlərinin başlanğıcıdır.
  • Leysan ayı. Yazın fəslinin ilk ayı belə adlandırılır, nisan, neysan (aprel) sözlərindəndir
  • Əkin ayı. Yazda əkinçi ömrünün, əkinçi həyatının ən məhsuldar dövrüdür.
  • Qarayaz (oğlaqqıran, keçiqıran). Yaz günlərindən aprel ayının sonlarına kimi, yəni yazdan qırx gün keçən müddət xalq təqvimində belə adlandırılır.
    • Yaşıl işıq ayı. Dağ və dağətəyi yerlərdə aprel ayı belə adlandılır.
      • Qarıborcu. Aprelin 15-ə kimi olan dövrə deyilir. Adına "Qarı ilə martın deyişməsi", yəni qış ilə yazın deyişməsi adlı mahnı deyiblər.
  • Tərçıx dövrü. Təzə-təzə yaz otlarının cücərdiyi, qoyun-quzunun gecə də örüşə aparıldığı dövrə deyilir.
  • Kotan (cüt) dövrü. Şum işlərinə başlanılan dövrdür. Şum bayramı keçirilər, qarşıdan gələn ilin bərəkətli olması arzulanar.
  • Cücərti ( və ya çəmən) ayı. Bağların becərib qurtarıldığı dövrdür.
  • Qızılgül çağı. Gülab bayramı keçirilər, hamı bir-birilərinə kiçik ətir şüşələrində gülab bəxş edir, müxtəlif oxuma və ayin oyunları ilə şənlənib əylənirdilər.
  • Ot çalımı dövrü. Yaz fəslinin son ayında bəzi bölgələrdə keçirilər.
  • Biçin vaxtı. Yayın əvvəlidir.
  • Cırhacır dövrü (və ya cırcırama dövrü). Yayın orta ayıdır, bu adın meydana çıxmasına səbəb göydən yerə ələnən qızmar istinin şiddətindən və quraqlıqdan Aran yerlərində cırcıramaların səsinin açılması, cırıldamağa başlamasıdır.
    • Qoradöyən. Yayın orta ayının bir müddətinə deyilir. Bu vaxtlar güldən düşmüş üzümün qoraları yavaş-yavaş sulanır. Xanımlar bu qoraları yığıb yuyur, iri taxta, tabaqlara tökür, yumru çay daşı qənbərlə döyüb suyunu çıxarır, abqora (qora suyu) düzəldirlər.
  • Quyruqdoğdu (və ya quyruqdondu). Yayın ikinci dövrünün adına deyilir. Yay yarı olan gecə səhərə yaxın şərq tərəfdən işığı arxaya tərəf uzanan quyruqlu ulduzların görünməsini müəyyən edir və təsərrüfat işlərini məhz bu dövrdə görürdülər. Həsən bəy Zərdabi hələ 1905-ci ildə "Quyruq doğdu, çillə çıxdı" adlı məqaləsində yazırdı: "Hər kəs iyulun 25-də (təzə təqvimlə isə avqustun 7-də) sübh tezdən durub gündoğana baxsa, orada o quyruğa oxşayan ulduz dəstəsini görür. Quyruqdoğmanın vaxtı avqustun 6-dan 15-dəkdir. Həmin dövrdən başlayaraq havalar tədricən soyuyur".
  • Ballı ay. Balın kəsilməsinin başlanması arıçıların sevincinə səbəb olurdu. Bu münasibətlə şadlıq edirlər, bir-birinə gözaydınlığı verir, yanaqlarına bal çəkir, xeyir-bərəkət diləyirlər.
  • Elqovan (və ya bürkü sınan günlər). Yayın son ayıdır. Bu müddətdə tez-tez çən düşür, dağlardan duman, çiskin əskik olmur. Dan yerindən soyuq külək əsir.
    • Sonay. Yayın son aylı gecələrine deyilir.
  • Əncir yetişən dövr. Abşeronda avqustun sonu, sentyabrın əvvəlləri belə adlandılır.
  • Qoçqarışan. Azərbaycanın elat əhalisi arasında payızın əvvəli qoçqarışan adlanır. Bu müddətdə əvvəlcədən bəslənmiş qoçlar sürülərə buraxılır. Qoç sürüyə buraxılarkən maldarlar dölün qışın son ayına düşməsini nəzərə alırlar.
  • Şanıdər. Üzüm dərmə və doşab pişirmə ilə şənlik və şükür mərasimidir
  • Mihrican bayramı. Məhsul yığımı münasibətilə keçirilərdi. Son illərə qədər bu bayram ilin əmək qələbəsi, ilin yekunu bayramı — məhsul bayramı kimi qeyd olunmuşdur.
  • Xəzəl ayı və ya qırovdüşən ay. Noyabr ayıdır. Yağış və şimşəklə keçir.
    • "Kövsəc" mərasimi qırovdüşən ayda icra edilirdi. Özünü gülməli kökə salmış bir nəfəri təlxək geyimində qatıra mindirir, sonra da kəndi gəzdirib camaata deyirdilər ki, bu gördüyünüz adam qışın düşmənidir. Yan-yörədəkilər onun üstünə su səpir, qar atır, ətrafında məzəli oyun və əyləncələr göstərirdilər. O isə bir əlində tükü yolunmuş qarğa, o biri əlində isə yelpik tutub yellədir, saymazyana "istidir, istidir, heç vecimə deyil" — deyə-deyə hay-küy salardı.
  • Xəzan dövrü və ya yarpaqtökən vaxt. Xalq arasında xəzan küləyi adlanan sazaqlı külək ağaclarda qalan sarı yarpaqları qoparıb ora-bura qovur, ağacların xəzəl mövsümü başlayır.
  • Naxırqovan (və ya oğlaqqıran). Payızın son ayında əsən külək birinci növbədə çöldə otarılan naxırı (qaramalı) tövləyə qovurdu. Bundan sonra soyuqlar düşür.
  • Payızdan qışa dönən vaxt. Payızın axırlarında dağların yamacları ilə duman sürünür. Bir anın içində dolu tökür, yağış yağır, qarı elə qarışdırıb sovurur ki, göz gözü görmür.
  • Böyük Çillə. Qışın ilk mərhələsidir, 40 gündür.
    • Çillə gecəsi. Qışın başlanması münasibətilə saysız-hesabsız tonqallar yandırılırdı, ailə üzvləri onların ətrafına toplaşıb şadlıq edir, üstündən tullanırdılar. Hər yerdə atəşfəşanlıq başlanırdı, şənlik etmək üçün adamlar bir yerə yığışır, maraqlı oyunlar, tamaşalar ifa edir, qurban kəsir, çalıb-oynayırdılar. Ordubad bölgəsində Çillə gecəsi süfrədə "Q" hərfi ilə başlayan 7 cürə çərəz olmalıdır: məs., qarpız, qovun, qurut, qax, qoğal, qaysava, qoz.
    • Qaraqış. Böyük çillənin qarlı-tufanlı, donduran, sümük üşüdən günlərinə belə deyirlər. Bu müddətdə qış ağır, üzücü keçir, qar qarışıq külək uğuldayır.
  • Kiçik Çillə (1–20 fevral). Qışın ikinci mərhələsidir. Ümumiyyətlə, kiçik çillə çox sərt, şaxtalı soyuqları ilə fərqlənir. Ona görə də bu müddətə qışın oğlan çağı, qışın zəlo-zəlo vaxtı, girəvəli qış da deyirlər.
  • Boz ay (və ya çilləbecələr, alaçalpov, boz çillə, ala çillə, ağlar-gülər ayı, döl ayı). Qışın son mərhələsidir, 30 gündür. Həmin müddət ərzində hava tez-tez bozardığından, tutqun, günəşsiz günlərin sayı çox olduğundan, bir sözlə, qaşqabaqlı, çiskinli-qaramatlı keçdiyindən bu dövr xalq təqvimində boz ay adlanır.

Musiqi

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan musiqisi

Xalq musiqisi

Azərbaycan xanəndəsi Səttar

Azərbaycanın simli musiqi alətlərinə qopuz, çoğur, çəqanə, bərbət, çəng, rud, səntur, tar, kamança, qanun, saz, Şirvan tənburu daxildir. Azərbaycan mədəni kimliyinin formalaşmasında önəmli rol oynayan və Azərbaycan musiqisinin simvolu olan tar Azərbaycanda XVIII əsrdən məşhur olub.[293] İranika ensiklopediyasına görə Azərbaycan musiqi sənəti Qafqazın digər regionlarında, xüsusilə muğam sistemini və tar və kamança kimi musiqi alətlərini mənimsəyən ermənilər arasında ifa edilirdi.[294] XIX əsrdə Mirzə Sadıq tərəfindən təkmilləşdirilən Azərbaycan tarı çox sürətli şəkildə İran Azərbaycanında, Ermənistanda, Gürcüstanda, bir müddət sonra isə Dağıstanda, Türkmənistanda, Özbəkistanda, Tacikistanda və Türkiyədə populyar olmuşdur.[295] Azərbaycanın zərb musiqi alətlərinə nağara, qaval, dəf, dümbək, laqqutu daxildir. Nağaranın ölçülərinə görə fərqləndirilən növləri mövcuddur: qoşanağara, böyük nağara, qoltuq nağara, cürə nağara. Qaval isə tar və kamança ilə birlikdə muğam üçlüyündə istifadə edilən alətlərdən biridir. Laqqutu Azərbaycanda Lerik, Astara, Masallı, Lənkəran, Cəlilabad rayonlarında daha çox istifadə edilən, iki dördbucaq ağac qutudan ibarət zərb alətidir.[296] Azərbaycanın nəfəsli musiqi alətlərinə tulum, ney, zurna, balaban, tütək daxildir. Azərbaycan xalqının milli musiqi aləti olan balaban həm İranın Şərqi Azərbaycan ostanında, həm də Azərbaycan Respublikasında düdük adlanır.[296][297][298][299][300][301] Azərbaycan aşıqlarının öz ifalarında istifadə etdiyi saz qopuzun yerinə istifadə edilməyə başlayıb və Azərbaycan sazı son formasını Şah İsmayıl Xətainin dövründə (XVI əsr) alıb.[302]

Muğam Azərbaycan musiqi sənətinin əsas janrlarından biridir. Azərbaycanda muğam əsasən tar, kamançaqaval ifaçılarından ibarət muğam üçlüyü müşayiətində ifa edilir. Çox vaxt qaval çalan həm də xanəndəlik edir.[303] XIX əsrdə muğamın inkişafı bilavəsitə Şuşa, Bakı, Şamaxı, Gəncə şəhərlərində mövcud olmuş ədəbi və musiqi məclisləri ilə bağlıdır.[304] Hazırda Azərbaycan muğamına 7 əsas muğam (Rast, Şur, Segah, Çahargah, Bayatı-Şiraz, Şüştər, Hümayun, Kürd-Ovşarı), zərbi muğamlar (Heyratı, Arazbarı, Səmayi–Şəms, Mənsuriyyə, Mani, Ovşarı, Heydəri, Qarabağ şikəstəsi, Kəsmə şikəstə) və rast muğamları (Mahur–Hindi, Orta Mahur, Bayatı-Qacar, Dügah) daxildir. Məşhur muğam ifaçılarına Səttar, Mirzə Sadıq, Bülbülcan, Keçəçioğlu Məhəmməd, Cabbar Qaryağdıoğlu, Qurban Primov, Məcid Behbudov, Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski, Zülfü Adıgözəlov, Şövkət Ələkbərova, Alim Qasımov və başqaları daxildir.[305]

Təsnif Azərbaycan milli musiqisinin kiçik janrıdır, muğamdan əvvəl və ya sonra ifa edilir. Təsniflər xanəndələr tərəfindən instrumental müşayiətlə oxunur və onların ifasında zərb alətindən istifadə edilir. Təsniflərin mətnlərini, əsasən qəzəllər təşkil edir, bəzi hallarda heca vəznli şeirlərdən — bayatı, gəraylı, qoşma və s. istifadə olunur. Təsniflərin məzmununda sevgi lirikası ilə bərabər ictimai motivlər də əsas yer tutur. Xanəndələrin ifasında Azərbaycan təbiətini təsvir edən bir çox təsnif mətnlərinə də rast gəlmək mümkündür. Bəzi dəstgahlarda ifa olunan təsniflər həmin muğamın adı ilə adlanır. Məsələn, "Segah" muğamının bütün təsniflərinə şöbədən asılı olmayaraq Segah təsnifi deyilir. Müğənni Bülbül "Rast", "Segah" və "Şur" təsniflərini çox gözəl icra etdiyindən digər xanəndələr bu əsərlərdə "Bülbülün möhrü" olduğunu etiraf edirdilər.[306]

Aşıq sənəti Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin vacib tərkib hissəsidir. Aşıqların repertuarı dastanlarla məhdudlaşmır. Janrlar fərqli olsa da, mövsu baxımından konkretdir, sosial mövzularda yazılır. Aşıqlar nağıl, sevgi mövzusunda lirik mahnılar, gözəlləmələr, ustadnamələr, satirik mahnılar bilirlər. Aşıqlar müxəmməs və dübeyt kimi poetik formalarda, həmçinin geniş surətdə dodaqdəyməz kimi şeir formalarında əsərlərini yaradırdılar. Göyçəli Aşıq Ələsgər kimi bir çox aşıqlar 50–60 dastanı, onlarca hekayə və nağılı yadda saxlaya bilirdilər.[296] Müasir Azərbaycanda peşəkar aşıqlar iki kateqoriyaya bölünür: ifaçı olan aşıqlar və şair-aşıqlar. İfaçı aşıqlar peşəkar nağıl danışanlar kimi bədii yaradıcılıqla məşhur olmurlar. Bacarıqlarına və doğma folkloru başa düşmə qabiliyyətlərinə görə onlar dastan və hekayətlərdə, xüsusilə onların nəsr hissələrində dəyişikliklər edirlər. Bədii yaradıcılıqla məşğul olan şair-aşıqlar isə Azərbaycanda ustad adlandırılır və şagirdlərinə aşıq olmağın əsaslarını öyrədirlər. Ustad aşıqlara Qurbani, Aşıq Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Aşıq Valeh, Aşıq Ələsgər, Aşıq Hüseyn Bozalqanlı və başqaları daxildir. Onlar yalnız Azərbaycan aşıq sənətinə deyil, həmçinin Azərbaycan yazılı ədəbiyyatına böyük təsir ediblər.[307] Aşıq musiqisi Azərbaycan Respublikasının Gəncə, QarabağNaxçıvan, həmçinin Salyan ərazilərində, Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Qaradağ, Marağa, XoyUrmiya ərazilərində yayılıb.[308] Tariyel Məmmədov isə 11 aşıq məktəbinin adını çəkirː Göyçə, Tovuz, Borçalı, Gəncə-Şəmkir, Şirvan, Qarabağ, Qaradağ, Təbriz, Urmiya, Çıldır və Dərbənd.[309]

Meyxana Azərbaycan xalq musiqili-poetik yaradıcılıq nümunəsidir, xüsusi reçitativ (vokal musiqi əsərinin tərkibinə daxil olan danışıq; mahnı arasındakı danışıq) improvizasiya və ritmik poeziyadır.[310] Meyxanada iki və daha artıq meyxanaçı müşayiət şəklində bədahətən söyləyir. Meyxananın tarixi orta əsrlərə şairlər, musiqiçilər və dərvişlərin öz əsərlərini ritm tutaraq musiqi ilə oxuduqları dövrlərə gedib çıxır.[311] SSRİ dövründə Əliağa Vahid meyxananı yazılı ədəbiyyata gətirir.[312]

Müasir musiqi

"Qaya" Vokal Kvarteti

1907-ci ildə "Leyli və Məcnun"u bəstələyən Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycan opera sənətinin əsasını qoydu. Bu opera nəinki Azərbaycanda, həmçinin İslam aləmində yazılan ilk opera idi.[81][313] Onun ən məşhur operettası 1913-cü ildə yazdığı "Arşın mal alan" musiqili komediyasıdır. 40-cı illərdə "Xosrov və Şirin" (Niyazi), "Vətən" (Cövdət Hacıyev) və Qara Qarayev), "Nizami" (Əfrasiyab Bədəlbəyli) və s. operalar yazıldı. 1972-ci ildə Şəfiqə Axundova "Gəlin qayası" operasını yazaraq Azərbaycanda ilk opera yazan qadın bəstəkar oldu.[314] Azərbaycan operasının müasir dövründə isə Süleyman Ələsgərov ("Bahadır və Sona", "Solğun çiçəklər"), Cahangir Cahangirov ("Xanəndənin taleyi", "Azad"), Vasif Adıgözəlov ("Ölülər", "Natəvan"), Ramiz Mustafayev ("Vaqif"), Zakir Bağırov ("Aygün"), Nazim Əliverdibəyov ("Cırtdan"), Məmməd Quliyev ("Aldanmış ulduzlar)" və başqalarının yazdığı operalar səhnələndi.

1930-cu illərdə, bəstəkar Tofiq Quliyevlə drijor Niyazi Bakıda ilk caz orkestrını qurduğu dövrdə Azərbaycan cazı ortaya çıxdı. Buna baxmayaraq, Azərbaycan cazının banisi Vaqif Mustafazadədir. O, Azərbaycan milli musiqisi ilə caz elementlərini sintez edərək yeni musiqi janrı — caz-muğamı yaratmışdır.[315] Bu stilin məşhurlaşmasında Rafiq Babayev və onun "Qaya" Vokal Kvarteti də böyük rol oynamışdır.[316][317] Müasir dövrün məşhur caz ifaçılarına Əzizə Mustafazadə, Əminə Fiqarova, İsfar Sarabski, Şahin Növrəsli misal göstərilə bilər.[318][319][320]

Asəf Zeynallının 1931-ci ilə aid "Fraqmentlər" süitası Azərbaycan simfonik musiqisinin ilk nümunəsi hesab edilir.[321] Qara Qarayev 1943-cü ildə dramatik və lirik təsvirlərin iti təzadlarıyla xarakterizə edilən "1-ci simfoniya"sını yazdı. Onun 1946-cı ilə aid, faşizm üzərində qələbə münasibətilə yazılmış "2-ci simfoniyası"nda isə Azərbaycan musiqi ənənələri klassik üslubla birləşmişdir. 1948-ci ildə Fikrət Əmirov simfonik muğam janrını yaratdı. O, 3 simfonik muğamın: "Şur", "Kürd-ovşarı" və "Gülüstani Bayatı-Şiraz"ın müəllifidir. Bu janrda muğam dəstgaha xas olan bir çox xüsüsusiyyətlər istifadə olunur.[322] Fikrət Əmirovdan başqa simfonik muğam janrına Niyazi, Süleyman Ələsgərov, Asəf Zeynallı, Eldar Mansurov, Arif Məlikov, Aqşin Əlizadə, Fərəc Qarayev, Vasif Adıgözəlov, Məmməd Quliyev, Tofiq Bakıxanov müraciət etmişdir. Qara Qarayevin "Leyli ilə Məcnun" simfonik poeması isə Azərbaycanda lirik-dramatik simfoniyanın başlanğıcı olmuşdur.[323]

2011 Avroviziya Mahnı Müsabiqəsində qalib gələn Eldar & Nigar cütlüyü

Azərbaycan pop musiqisinin yaranması XX əsrin ortalarına təsadüf edir. 1956-cı ildə Azərbaycan Dövlət Estrada Orkestri, 1957-ci ildə Tofiq Əhmədovun rəhbərlik etdiyi "Biz Bakıdanıq" estrada ansamblı Azərbaycan estrada sənətinin inkişafında mühüm rol oynamışlar.[324][325] Sonralar Natəvan Şeyxova, İlhamə Quliyeva, Rauf Adıgözəlov, Mobil Əhmədov, Yalçın Rzazadə, Mübariz Tağıyev, Akif İslamzadə, Flora Kərimova, Elmira Rəhimova Tofiq Əhmədovun rəhbərlik etdiyi estrada orkestrinə qədəm qoydular.[326] 1961-ci ildə "Qaya" kvarteti Azərbaycanda və SSRİ-də böyük uğurlara imza atmışdır.[327] Bu dövrdə klassik pop-xalq musiqisi, o cümlədən Rəşid Behbudov, Müslüm Maqomayev, Polad Bülbüloğlu, Anatollu QəniyevŞahlar Quliyevin yaradıcılığı estrada sənətini zənginləşdirmişdir.[328][329] 1970-ci illərdə Mirzə Babayev, Flora Kərimova, Şövkət Ələkbərova, Oqtay Ağayev kimi klassik pop sənətçiləri böyük uğurlar əldə etmişdi.[330][331][332] Tofiq Quliyev tərəfindən yaradılan və 1980-cı illərdə "Bakı payızı" Beynəlxalq festivalı Azərbaycan pop musiqisində yeni musiqi "dalğasının" yaranmasında böyük rol oynamışdır.[333] Festival Almaz Ələsgərova, Faiq Ağayev, Aygün Kazımova, Sərxan Sərxan, Samir Bağırov, Zülfiyyə Xanbabayeva, İlqar Xəyal kimi sənətçilərin erkən inkişafında mühüm rol oynamışdır.[334][335] 2011-ci ildə Eldar QasımovNigar Camal duetinin ifa etdiyi "Running Scared" adlı mahnı Azərbaycanın Avroviziyada ilk qalibiyyəti olaraq yarışmanın tarixinə düşmüşdür.[336] 2017-ci ildə Firəngiz ƏlizadəAlim Qasımovun ifa etdikləri albom Qremmi mükafatına layiq görülmüşdür.[337]

Azərbaycanda rok 1960-cı illərdən yaranmağa başlamışdır. Azərbaycanın məşhur rok qruplarına "Eskulap", "Xürrəmilər", "Üç alov", "Eksperiment OK", "Aşıqlar", "Coldünya", "Unformal" misal göstərilə bilər.[338][339] Azərbaycanda metal musiqi 2000-ci illərdən fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. 2002-ci ildə yaranan 3,14…, Azərbaycan rok arenasında ilk death metaldoom metal janrlarında ifa edən qrupdur.[340]

1983-cü ildə ildə Çingiz Mustafayev Azərbaycan dilində yazılmış ilk rep janrlı mahnını — "Dünənki keçdi"i səsləndirmişdir.[341] 1993-cü ildə Anar Nağılbazın "Kasıbların mahnısı" adlı mahnısı və kütləyə təqdim olunan albomu Azərbaycanda repə marağı artırmışdır.[342] 2000-ci illərdə "Mən də varam" kimi televiziya verilişləri və kütləvi repçilərin ortaya çıxmasına baxmayaraq, yalnız Elşad Xose, UranHüseyn Dərya kimi repçilər böyük uğur əldə etmişdir.[343][344][345][346]

Rəqs

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan rəqsləri
Fayl:Koceri (azerbaijan).jpg
Köçəri

Azərbaycan ərazisində milli rəqs incəsənətinin ortaya çıxması və formalaşması uzun əsrlər boyu davam edib. "Qodu-qodu", "kos-kosa" və "Xızır Nəbi" kimi kütləvi icra edilən mərasimlərdəki rəqslərin tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır. Orta əsrlər dövründə bu mərasim rəqslərindən milli rəqslərin müxtəlif şəkilləri formalaşıb. Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş dövlətlərin saraylarında bacarıqlı rəqs ansamblları var idi. "Turacı" rəqsiylə bağlı əfsanəyə görə Qarabağ xanı Nəcəfqulunun rəqqası xanın oğlunun toyunda rəqs sənətinin çox incə, çox gözəl möcüzələrini nümayiş etdirərkən bu mənzərəyə heyran qalmış xan ucadan demişdir:"Sən lap turac kimi oynayırsan." O vaxtdan bəri həmin rəqqasın oynadığı rəqs "Turacı" adlandırılmışdır.[347] XIX əsr rus etnoqrafı İvan Şopen öz əsərində "mirzəyi" və güvəng kimi qadın rəqslərini təsvir edirdi.[348] XIX əsrin sonlarına qədər Şamaxıda əyləncə qruplarında işləyən rəqqasələr — Şamaxı rəqqasələri olmuşdur. Bu qruplar Hindistanda, xüsusilə Böyük Moğol İmperiyası dövründə Hindistan zadəganlarına xidmət etmiş təvaiflərə bənzər şəkildə işləyirdilər.[349]

1920-ci ildə respublikada Sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra milli rəqslər yeni insanın mənəvi dünyası, ideologiyası və əmək fəaliyyətini əks etdirən yeni mövzular əldə etdi. "Pambıqçıların rəqsi", "məhsul rəqsi", "balıqçıların rəqsi", "kosmik rəqs" kimi yeni rəqslər ortaya çıxdı. "Mirzəyi", "Uzundərə" kimi qədim qadın rəqslərini qorumaq istəyiylə yanaşı həmçinin yeni rəqslər ortaya çıxdı.[350] "Azərbaycan milli rəqsləri" məcmuəsinə görə Dağlıq Qarabağ ərazisindəki Uzundərə adlı ərazi ilə bağlı "Uzundərə" rəqsi azərbaycanlılarla sıx qonşuluqda yaşamağın nəticəsi olaraq Qarabağ erməniləri arasında da yayıldı.[351] Bəzi Azərbaycan rəqslərinin adı Azərbaycanda mövcud olmuş tayfalar və ellərlər bağlıdır. Məsələn, "tərəkəmə" rəqsi azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu olan tərəkəmələrlə, "Xançobanı" rəqsi isə Şamaxı xanlığını idarə etmiş Xançobanlı eli ilə bağlıdır.[352]

Mövzu baxımından Azərbaycan rəqsləri müxtəlifdir, əmək ("çobanı"), mərasim (dini mərasimlə bağlı, təqvimlə bağlı, toyla bağlı), məişət ("mirzəyi", "turacı"), qəhrəmanlıqla bağlı — hərbi ("cəngi"), xorovod-oyun ("yallı", "halay") və s. növləri var. Ən məşhur rəqslər "tərəkəmə" (köçərilərin rəqsi), "qıtqılıda", toylarda və yalnız qadınların iştirak etdiyi məclislərdə icra edilən "innabı", "ceyran balası", "yallı"dır. Azərbaycan xalq rəqsi, bir qayda olaraq, 3 hissədən ibarət olur. Birinci hissə sürətli, dairə üzrə olur. İkinci hissə lirikdir, rəqqas sanki yerində donub qalır ("süzür"), korpus qəti və vüqarlı tərzdə dik tutulur. Üçüncü hissədə yenə dairə üzrə rəqs, sürətli, təntənəli və böyük emosional coşğunluqla səciyyəvi olur. Rəqslər Azərbaycan milli musiqi alətlərinin müşayiətilə icra edilir: zurnaçılar triosu (iki zurna və bir nağara), sazandarlar triosu (tar, kamança, dəf) və s. Qadın və kişi rəqsləri bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənir.[350][353]

Qadınlar tərəfindən təqdim edilən rəqslər yavaş, lirik ("turacı", "uzundərə" və s.) və ya sevincli-qızğın ("tərəkəmə" və s.), kişilər tərəfindən təqdim edilən rəqslər isə təntənəli-əzəmətli ("mirzəyi" — müdriklik rəqsi, yaşlılar tərəfindən icra edilir, və s.), hərarətli-sürətli ("qaytağı", "əsgərani" və s.) olur. Rəqs melodiyasının xarakterik musiqi həcmi (6/8) həm müxtəlifliyi, həm də ritmik fiqurların kəskinliyi ilə xarakterizə olunur (punktir ritmlər, sinkopalar).[354] Qadınların ifa etdiyi rəqsin inkişafı geyimdən çox asılıdır. Rəqqasənin yubkasının uzunluğu ayaz hərəkətlərinin rəvanlığını təyin edir, onun bütün diqqəti isə qolun və bədənin yuxarı hissəsinin (çiyinlər, baş, üz mimikası və s.) texnikasındadır. Kişilərin rəqsində isə ayaq texnikası önəmli rol oynayır. Çəkisi az olan rəqqas barmaqlarının üzərində dayana bilir ("qazağı" rəqsində olduğu kimi).[350]

Balet

border=none Əsas məqalə: Azərbaycanda balet
"Leyli və Məcnun" baleti. Məcnun rolunda Gülağası Mirzəyev

Azərbaycanda müasir peşəkar balet sənətinin mənşəyi milli opera və operettanın inkişafı ilə əlaqədardır. XX əsrin əvvəllərində Bakı teatrlarında səhnəyə qoyulan milli operalarda və musiqili komediyalarda xoreoqrafik nömrələr icra edilirdi. Bu dövrdə həmçinin Qu gölüJizel kimi klassik baletlərdən səhnələr ifa edilirdi.[350]

İlk Azərbaycan baleti 1940-cı ildə səhnələşdirilən Əfrasiyab Bədəlbəylinin "Qız qalası"dır. Süjet xətti məşhur "Qız qalası" əfsanəsinə əsaslanan balet üçün "Heyratı" və "Mənsuriyyə" muğamlarından istifadə edilmişdir.[355]

1952-ci ildə isə Qara Qarayevin "Yeddi gözəl" baletinin səhnəyə qoyulması Azərbaycan balet sənətində yeni musiqi dramaturgiyasının əsası qoyulmuşdur. Bu əsərlə birlikdə Qara Qarayevin "İldırımlı yollarla" baleti Azərbaycanın teatr sənətinin dünyada şöhrət tapması işinə xidmət etmişdir.[355] Həmin ildə Soltan Hacıbəyov müasir insanların həyatından bəhs edən "Gülşən" baletini yazmışdır.[356] Arif Məlikovun 1961-ci ildə yazdığı "Məhəbbət əfsanəsi" baleti nəinki Azərbaycanın, eləcə də dünyanın bir çox ölkələrinin opera teatrlarının repertuarında möhkəm yer tutmuşdur.[355] 1968-ci ildə Süleyman Sani Axundovun eyniadlı hekayəsi əsasında yazılmış "Qaraca qız" baleti Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdur.[357] Bu balet həm də uşaqlar üçün yazılmış ilk böyük səhnə əsəridir.[357] 2000-ci illərdə balet janrı Xəyyam Mirzəzadənin "Ağlar və qaralar", Aqşin Əlizadənin "Qafqaza səyahət", Polad Bülbüloğlunun "Eşq və ölüm" və s. yeni əsərlərlə zənginləşmişdir.[356]

Teatr

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan teatrı
Kilimarası

Azərbaycan teatr incəsənətinin mənşəyi qədim xalq şənlikləri və oynamalarına gedib çıxır.[358][359] Azərbaycan xalq oyunlarında (Gizlən qaç), oyun mahnılarında (kəpənək, bənövşə), toy mərasimlərində (nişan, duvaq qapma, toy), bayramlarda (Novruz — yazın gəlməsi, kövsəc — qışa hazırlıq) teatr fəaliyyətinin müxtəlif formaları ortaya çıxır.[360] Məhərrəm ayında icra edilən Şəbih tamaşaları meydan tamaşalarının bir növü olmaqla birlikdə həm formaca, həm də mənaca dini xarakter daşıyır və bir misteriya tamaşası olaraq Yaxın və Orta Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda geniş yayılmışdır.[361]

Kişilərin kollektiv şəkildə icra etdiyi yallı rəqsi, təlxəklərin, kəndirbazların, muxraduzd və muxrabazların performansı, dərvişlərin, ilan oynadanların tamaşası teatr tamaşalarının ilkin forması idi. "Kos-kosa", "Qaravəlli", "Şah Səlim", "Keçəl Pəhləvan", "Ceyran xanım", "Maral oyunu", "Xan-xan", "Tapdıq çoban", "Tənbəl qardaş", "Kilimarası" kimi səhnələşdirilmiş epizodların da Azərbaycan teatrının formalaşmasında mühim əhəmiyyəti var. İran Azərbaycanında isə Novruz bayramının və yazın gəlməyini müjdələmək üçün oynanılan "təkə" oyunu məşhurdur.

Milli Azərbaycan teatrı XIX əsrin ikinci yarısında ilk Azərbaycan dramaturqu Mirzə Fətəli Axundovun əsərləri əsasında yaranıb. İlk peşəkar teatr performansı 23 mart 1873-cü ildə göstərilib. Performansın təşəbbüsçüləri realnı məktəbi pedaqoqu Həsən bəy Zərdabi və həmin məktəbin şagirdi Nəcəf bəy Vəzirov idi. Məktəbin şagirdləri Axundovun 1851-ci ildə yazdığı[362] "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" pyesini oynayırdılar. 17 aprel 1873-cü ildə Axundovun digər komediyası — "Hacı Qara" nümayiş edildi.[363] 1892-ci ildən başlayaraq Şuşada Axundovun komediyalarının da daxil olduğu həvəskar tamaşalar göstərilirdi.[364]

Abbas Mirzə Şərifzadənin ifasında Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan

1892-ci ildə həmçinin Haşım bəy Vəzirovun "Evlənmək su içmək deyil" tamaşası da həvəskarlar tərəfindən ifa edildi. Ancaq bu tamaşa mövhumatçı düşüncədə olanlar tərəfindən dağıdıldı, aktyorlar arxa qapıdan qaçmalı oldular. Müsəlman ruhanilər ədəbiyyat və teatrı yaramaz iş hesab edir, keçirilən tamaşalara mane olmağa çalışırdılar.[365] 1896-cı ildə Şuşada Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Dağılan tifaq" tragediyası ifa edildi. 1904-cü ildə Uilyam Şekspirin "Otella" tamaşası həvəskarlar tərəfindən ifa edildi. Əsəri tərcümə edən və Otello rolunun ifaçısı Haşım bəy Vəzirov idi. XIX əsrin axırına qədər Nuxa, Gəncə, Şamaxı, Naxçıvan kimi şəhərlərdə azərbaycanca tamaşalar ifa edilirdi. Teatr tamaşalarını təşkil edənlər Axundov məktəbinin davamçısı olan Nəcəf bəy və Haşım bəy Vəzirovlar, Nəriman Nərimanov, Əbdürrəhim bəy Vəzirov, Cəlil Məmmədquluzadə, Süleyman Sani Axundov idi. 1888-ci ildə Bakıda Sultan Məcid QənizadəNəriman Nərimanovun iştirakı ilə teatr truppası quruldu. 1897-ci ildə ilk peşəkar kollektiv — "Müsəlman dramatik truppası" quruldu. Bu dövrdə Nəcəf bəy Vəzirovun "Yağışdan çıxdıq yağmura düşdük", "Müsibəti-Fəxrəddin", Əbdürrəhim bəy Haqverdiyovun "Bəxtsiz cavan", "Ağa Məhəmməd şah Qacar", "Pəri-cadu", Nəriman Nərimanovun "Nadir şah" pyesləri feodal cəmiyyətinin adətlərini, mülkədar-kapitalist sistemin qəddarlığını, cəhalətpərəstliyi və dini fanatizmi ifşa edirdi.[366]

Teatrın insanlar arasında populyarlığı və Azərbaycan milli musiqi alətlərinin inkişafı teatr incəsənətinin yeni növünün — musiqili teatrın yaranmasına gətirib çıxartdı. 1897–1898-ci illərdə Şuşada və 1901–1902-ci illərdə Bakıda Məhəmməd Füzulinin "Leyli və Məcnun" və Əlişir Nəvai "Fərhad və Şirin" poemalarının birpərdəli səhnə şəkilləri göstərilmişdir. Üzeyir Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" operası ilə Azərbaycan peşəkar musiqi teatrının əsasını qoymuşdur. Üzeyir Hacıbəyov, Zülfüqar Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev, Məşədi Cəmil Əmirov, Mirmahmud Kazımovski kimi musiqiçilərin bəstələdiyi opera və musiqili komediyalar Azərbaycanın musiqili teatrının ilkin repertuarını təşkil etmişdir.[366]

1919-cu ildə Bakıda Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrı[358], 1922-ci ildə Tiflisdə Azərbaycan Teatrı[367], 1928-ci ildə İrəvanda Azərbaycan Teatrı yaradıldı.[368] Dövlət dram teatrından SSRİ xalq artistləri olan Mirzəağa Əliyev, Sidqi Ruhulla, Adil İsgəndərov, Mərziyyə Davudova, Hökumə Qurbanova, Azərbaycan SSR-in xalq artistləri Fatma Qədri, Nəsibə Zeynalova, əməkdar artistlər Ülvi Rəcəb, Konstantin Adamov, Aleksandr Alleqrov çıxdı. Həmçinin teatr dekorativ incəsənəti inkişaf etdi (R. Mustafayev, S. Şərifzadə, N. Fətullayev, K. Kazımzadə).[369]

Kinematoqraf

"Babək" filminin afişası

Azərbaycan kinemotoqrafiyasının əsası 2 avqust 1898-ci ildə qoyulmuşdur.[370] Rus əsilli fotoqraf Aleksandr Mixayloviç Mişon Azərbaycanda "1898-ci il avqustun 4-də Balaxanıda neft fontanı" və "Bibiheybətdə neft fontanı yanğını" kimi qısametrajlı sənədli filmlər çəkmişdir. 1916-cı ildə İbrahim bəy Musabəyovun "Neft və milyonlar səltənətində" romanı əsasında eyniadlı tammetrajlı bədii filmi, 1917-ci ildə Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan" operettası əsasında kinokomediyası çəkilmişdir.[371] 1923-cü ildə təsis olunan Azərbaycan Dövlət Foto-Kino İdarəsi[372] müxtəlif adlar daşısa da, 1961-ci ildən etibarən Cəfər Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası adını alır.[373] 20-ci illərdə Azərbaycan kinosunun mövzuları cəhalətə qarşı mübarizə, inqilab, qadın azadlığı idi. 1929-cu il də Amo Bek-Nazarovun rejissorluğu ilə çəkilmiş "Sevil" filmi Azərbaycan qadınını real şəkildə təsvir edirdi. Bu dövrdə həmçinin Bakıdakı yaşayışı, neft sənayesini təsvir edən filmlər çəkilirdi. 30-cu illərin əvvəllərində məişət və tarixi-inqilabi mövzulu filmlər istehsal edilirdi.[374]

1935-ci ildə Boris Barnetin rejissorluğu ilə ilk Azərbaycan səsli filmi olan "Mavi dənizin sahilində" çəkilmişdir.[375] Böyük Vətən müharibəsi dövründə (1941–1945) müharibə qəhrəmanlarına aid "Vətən oğlu" və "Bəxtiyar" qısametrajlı bədii filmləri, "Sualtı qayıq T-9" və "Bir ailə" tammetrajlı bədii filmləri çəkilmişdir. "Arşın mal alan" operettasınin 1945-ci il ekranizasiyası 136 ölkədə göstərilir və 86 dilə tərcümə edilir.[376] Yalnız SSRİ-də 16 milyondan çox izləyici toplayan filmin yaradıcı kollektivi Stalin mükafatı ilə təltif edilir.[377] 40-cı illərin sonu—50-ci illərin əvvəllərində "Fətəli xan" və "Bakının işıqları" kimi bədii-sənədli və publisistik filmlər çəkilmişdir.[374] 1951-ci ildə "Sovet Azərbaycanı" filmi Kann kinofestivalında "Qısa Film Münsiflər heyəti Xüsusi Mükafatı"nı qazanıb.[378]

1950-ci illərin sonu — 1960-cı illərin əvvəllərində "Qızmar günəş altında", "Onun böyük ürəyi", "Ögey ana", "Onu bağışlamaq olarmı?", "Böyük dayaq", "Telefonçu qız" kimi fərqli peşə sahiblərinin əməyini əks etdirən filmlər çoxluq təşkil etmişdir. 60-cı illərin əvvəllərində Koroğlu dastanının əsasında çəkilmiş eyniadlı filmMəhəmməd Füzulinin Leyli və Məcnun əsəri əsasında çəkilmiş "Məhəbbət dastanı" filmi ilə Azərbaycan kimetoqrafında rəngli filmlərin istehsalı genişlənir.[374]

Arşın mal alan filmindən sonra "Görüş", "O olmasın, bu olsun", "Romeo mənim qonşumdur", "Əhməd haradadır?", "Ulduz", 1965-ci il "Arşın mal alan" ekranizasiyası, "Qaynana" kimi filmlərlə musiqili komediya janrı Azərbaycan kinematoqrafında üstünlük təşkil etmişdir. 70-ci illərdə "Nəsimi", "Dədə Qorqud", "Babək" kimi tarixi mövzulu filmlər çəkilmişdir. 70-ci illərin sonu—80-ci illərdə İkinci Dünya müharibəsi ilə bağlı "Bizim Cəbiş müəllim", "Şərikli çörək" kimi filmlər çəkilmişdir. 80-ci illərdə Azərbaycan kinosunda mənəviyyat və əxlaq mövzusu önə çıxmışdır. Bu dövrdə "Park", "Özgə ömür", "Ölsəm, bağışla", "Gümüşü furqon", "Babamızın babasının babası", "Bağ mövsümü", "Gümüşgöl əfsanəsi", "Burulğan", "Təxribat" kimi filmlər işıq üzü görmüşdür.[374]

Azərbaycanın müstəqilliyini əldə etdikdən sonra, 1990-cı illərdə Azərbaycan filmlərinin sayı digər dövrlərlə müqayisədə azalır. Ancaq bu dövrdə "Yarasa" və "Özgə vaxt" kimi önəmli mövzulara həsr edilmiş filmlər də çəkilmişdir. Müstəqillik dövründə Heydər Əliyevin həyatından bəhs edən sənədli filmlər çəkilmişdir. Bunlardan biri də Vaqif Mustafayevin çoxseriyalı "Heydər Əliyev" filmidir.[374] Bu dövrdə üstünlük verilən digər bir mövzu isə vətənpərvərlik olmuşdur. "Ağ atlı oğlan", "Ümid", "Fəryad", "Arxada qalmış gələcək", "Yalan" kimi filmlər bu mövzud çəkilmiş örnəklərdir.[379] 2007-ci ildən başlayaraq "Qafqaz", "Qala", "Sahə", "Buta", "Çölçü", "Nabat", "Nar bağı" kimi Azərbaycan filmləri ən yaxşı xarici film üzrə Oskar mükafatına təqdim edilmiş və heç biri namizəd ola bilməmişdir.[380][381][382][383] 2007-ci ildən başlayaraq "Üç qız", "40-cı qapı", "Qardaşımdan yaxşısı yox idi", "Nabat", "Qırmızı bağ" filmləri "MDB və Baltik ölkələrinin ən yaxşı xarici filmi" üzrə Nika mükafatına namizəd olmuş, yalnız Rüstəm İbrahimbəyovun "Kabusun gözüylə" filmi bu mükafatı qazanmışdır.[384][385][386][387][388][389]

Animasiya

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan animasiyası

1933-cü ildə "Azərbaycanfilm" studiosu "Lökbatan" və "Neft simfoniyası" filmlərində texniki animasiyadan istifadə etməsi ilə Azərbaycanda animasıyanın əsası qoyuldu. 1935-ci ildə "Abbasın bədbəxtliyi" adlı ilk Azərbaycan cizgi film çəkildi.[390] 28 fevral 1969-cu ildə eyniadlı Azərbaycan xalq nağılına əsaslanmış "Cırtdan" cizgi filmi istehsal edildi. 1970-ci illərdə "Ayı və siçan", "Tülkü həccə gedir", "Bulud niyə ağlayır?", "Göyçək Fatma", "Pıspısa xanım və Siçan bəy", "Kirpi balası və alma" kimi 20-dən çox animasiya filmi çəkildi.[391]

1980-ci ildə "Yaz oyunları", "Cücələrim", "Sən belə cımbılısan", "Nar ağacının nağılı", "Xrizantema yarpağı", "Çətin məsələ" kimi animasiya filmləri istehsal edildi. Ancaq cizgi filmlərinin keyfiyyəti əvvəlki kimi deyildi. Şəxsi profesionallığın aşağı olması və texniki avadanlığın, xüsusi boyaların çatışmazlığı bunun əsas səbəblərindən idi.[391]

90-cı illərdə "Bir dəfə", "İthaf", "Oda", "Kitabi Dədə Qorqud. Səkrəyin dastanı", "Karvan", "Dəniz səyahəti" kimi cizgi filmləri "Azanfilm" tərəfindən çəkilmişdir. 2008-ci ildə Azərbaycan animasiyasının 75 illiyi qeyd edilmişdir.[391]

Yumor

Molla Nəsrəddinin miniatür rəsmi. Topqapı sarayı

Yumor Azərbaycan folklorunun demək olar ki, bütün sahələrində özünü göstərir. Azərbaycan nağıllarında döyüşdən çox məzəli oyunlarla maraqlanan "sərkərdə" Kəlniyyət, axmaq ər-arvad "Hillilimnən Güllülüm" kimi komik xarakterlərə rast gəlinir.[392] Ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətlər, onların fəaliyyətləri, mübarizələri barədə söz açan Azərbaycan rəvayətləri bəzən şifahi gələnəkdə dolaşa-dolaşa satirik-yumoristik boyalara bürünmüş, beləliklə də qismən gülməcələrə doğru istiqamət götürmüşdülər.[224] Azərbaycanda toy və məclislərdə sağlıq deyilərkən lətifələrdən və keçmişdə baş vermiş gülməli hadisələrdən geniş istifadə olunur.[393]

Azərbaycanda lətifə janrı çox geniş yayılmışdır. Lətifədə gülüşü yaradan əsas xüsusiyyətlər zarafat, məzəlilik, sadəlövhlük və mehribanlıqdır. Bu gülüşü yaradan əsas lətifə qəhrəmanları Bəhlul Danəndə, Molla Nəsrəddin və regional xarakterli obrazlardır. Lətifələrin regionallıq xüsusiyyəti onların yayıldığı ərazilərlə bağlıdır. Regional lətifələr də özlüyündə bir neçə qrupa bölünür: Şəki lətifələri (qəhrəmanları Hacı dayı, Məşədi Abdulcabbar, İsfəndiyar, Tühü Tahir və başqaları), Qarabağ lətifələri (qəhrəmanları Abdal Qasım, Tağı-Nağı qardaşları), Cəlilabad-Masallı lətifələri (qəhrəmanı Lotu Salman), ayrım lətifələri, Şirvan lətifələri, ləzgi lətifələri və digər müxtəlif məzmunlu lətifələr.[224] Azərbaycan folklorşünaslığında lətifələr təsnif edilərkən, siyasi məzmunda olanlar, demək olar ki, nəzərə alınmamışdır, yalnız professor Azad Nəbiyev "xalq arasında sovet işçiləri, orta və yüksək çinli məmurlar, hökumət adamları" və s. ilə bağlı lətifələr olduğunu qeyd etmişdir.[394]

Fayl:Mezeli jurnali.jpg
Məzəli jurnalı

Azərbaycan qaravəlli tamaşalarında daha çox kiçik, məzəli, gülməli məişət əhvalatları, lətifələr, "Oğru molla", "Keçəl və şeyx", "Beş-on şahıya gedərəm", "Bəhlulun yuxusu", "Molla və cavan", "Yüz arşın uzunluğunda ağac" kimi qaravəllilər istifadə olunur. Meydan aktyorları gülüşlərlə, kinayəli kəlmələr, ibarəli ifadələr, eyni kəlməni müxtəlif məna çalarlarında deməklə öz fikirlərini hədəfə dəqiq çatdıra bilirlər.[395] Digər bir növ olan məsxərə tamaşalarında isə məsxərəçi: "boyu bir çərək, saqqalı üç çərək; gözü donbalan, danışığı yalan, geydiyi palan", — tipli baməzə sözlərlə ayrı-ayrı adamları məsxərəyə qoyub camaatı güldürür. Masxarabazı (məsxərəçini) hədələmək, döymək qadağan idi. Bu o deməkdir ki, məsxərə tamaşalarında tənqid edənlə tənqid olunan bir-birinə qaynayıb-qarışmalı və onlar arasında düşmənçilik münasibəti olmamalı idi. Kəndirbaz oyunlarında yer alan təlxəyi isə Hüseynqulu Sarabski belə təsvir edirdi: "Keçə papaq (yalançı pəhləvan) meydan sulayaraq öz ustasının hərəkətlərini gülməli bir şəkildə təqlid edir və bununla da bəd gözləri kəndirbazdan uzaqlaşdırır… Təlxək hərdən yuxarıya xitabən deyərdi: can qardaş, hünər kimin üçündür? Hünər sənin üçündür. Əgər sən ip üstündə bir qaytağı oynasan, bura yığılan ağalar bizə cibxərcliyi verərlər. Usta, balabanı kök elə!"[392] Qarabağ xanı Pənahəlinin təlxəyi, tarixən mövcudluğu sübut edilən şəxsiyyətlərdən biri olan Lotu Qulu Pənahəli xan tərəfindən insanları, hətta onun özünü yamsılamaq bacarığına görə bəyənilirdi.[392]

XX əsrin əvvəllərindən etibarən Azərbaycan satirik jurnallar geniş populyarlıq qazanmışdır. Bunlardan ilki olan "Molla Nəsrəddin" jurnalının təsiri altında "Bəhlul" (1907), "Zənbur" (1909–1910, 1919), "Mirat" (1910), "Arı" (1910–1911), "Kəlniyyət" (1912–1913), "Lək-lək" (1914), "Tuti" (1914–1917), "Məzəli" (1914–1915), "Babayi-Əmir" (1915–1916), "Tartan-Partan" (1918), "Şeypur" (1918–1919), "Məşəl" (1919–1920) kimi Azərbaycan dilində nəşr olunan satirik jurnallarla yanaşı, bu dövr Bakıda rus dilində "Cigit" (1907–1918), "Vay-vay" (1908), "Bakinskoe qore" (1908–1909), "Biç" (1909–1915), "Adskaya poçta" (1909–1910), "Bakinskiye strelı" (1910), "Baraban" (1912–1913) kimi satirik jurnallar da dərc olunurdu.[396]

Azərbaycan teatr və kinosunda Mirzəağa Əliyev, Ələkbər Hüseynzadə, Mustafa Mərdanov, Əliağa Ağayev, Lütfəli Abdullayev, Nəsibə Zeynalova, Bəşir Səfəroğlu, Hacıbaba Bağırov, Yaşar Nuri, Səyavuş Aslan, Münəvvər Kələntərli, Eldəniz Zeynalov kimi görkəmli gülüş ustaları fəaliyyət göstərmişdir.[397] 1971-ci ildən buraxılışları yayımlanan "Mozalan" Satirik Kinojurnalının məqsədi ölkədəki neqativ halları satira diliylə xalqa çatdırmaq idi.[398]

Sovet dövründə Yuli Qusman "Parni iz Baku" ("Bakılı oğlanlar") adlı Şən və Hazırcavablar Klubu komandasını yaratmışdır. 1988-ci ildə yaradılmış eyniadlı Azərbaycan komandası 1992-ci il, 1993-cü il, 1995-ci illərdə MDB çempionu, 2000-ci ildə isə ən yaxşı 10 komanda arasından XX əsr çempionu olmuşdur.[399]

Əyləncə

Qəbələ Beynəlxalq Musiqi Festivalı

Azərbaycanda musiqi (Qızıl Payız, Bakı Beynəlxalq Caz Festivalı, Qəbələ Beynəlxalq Musiqi Festivalı) və film (DokuBaku Beynəlxalq Sənədli Film Festivalı, Animafilm Bakı Beynəlxalq Animasiya Festivalı) festivalları, Beynəlxalq Tərəkəmə Çərşənbəsi folklor festivalı, “Qız qalası” Beynəlxalq İncəsənət Festivalı keçirilmişdir. Əlavə olaraq, Göyçay Nar bayramı, Quba Alma bayramı, Qəbələ Beynəlxalq Mürəbbə Festivalı, Gəncə Beynəlxalq Şərab Festivalı keçirilir. 1996-cı ildən etibarən Miss Azərbaycan Gözəllik yarışması, 2014-cü ildən anime konvensiyası keçirilir. Festivallar və bayramlar, həmçinin yerli və beynəlxalq tədbirlərdə mütəlif səhnəciklər, konsertlər, atəşfəşanlıq təşkil edilir.

Azərbaycanda hərbi paradların keçirilməsi Xalq Cümhuriyyəti dövründə başlamışdır. 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakının işğaldan azad olunması münasibətilə keçirilən parada tam formalaşmamış Azərbaycan Ordu birləşmələri ilə yanaşı Qafqaz İslam Ordusunun əsgərləri qatılmışdır. Sovet dövründə hərbi məktəbin kursantlarının, ya da Qırmızı Ordunun Bakı qarnizonundakı birləşmələrinin iştirakı ilə müntəzəm olaraq paradlar keçirilirdi. 1992-ci ilin 9 oktyabrında müstəqil Azərbaycan ordusunun ilk paradı keçirilmişdir. Daha sonrakı illərdə keçirilən paradlarda silahlı qüvvələrin müxtəlif texnikası təqdim edilmiş, hərbi təyyarələr uçuşlar həyata keçirmişdilər.[400]

Azərbaycanda ilk peşəkar sirk-heyvanxana XIX əsrin 90-cı illərində məşhur Nikitin qardaşları tərəfindən tikilmişdir. 1905-ci ildə yeni, şəhərin başqa ərazisində sirk binası tikilərək istifadəyə verilmişdir. 1945-ci ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanın milli sirk truppası yaradılmışdır. Truppa yalnız sirk nömrələrindən ibarət olmayıb, tərkibinə estrada və balet artistlərinin çıxışları salınmışdı. Ənvər Quliyev, "Ulduz bacıları", kəndirbaz Əlixan və digər artistlərin nömrələrin çıxışlarından ibarət olan truppa fəaliyyəti dövründə "Zirvədən işıq" adlı proqramla keçmiş Sovet İttifaqının ərazisində və Afrika, Asiya, Amerika və Avropada daimi qastrollarda olmuşdur.

Azərbaycan əsas konsert zalları Bakı Kristal Zalı, Heydər Əliyev adına İdman Arenası, Heydər Əliyev Sarayı, Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyası, Gəncə Dövlət Filarmoniyasıdır. Azərbaycanın ən böyük futbol arenaları Bakı Olimpiya Stadionu, Tofiq Bəhramov adına Respublika Stadionu, Gəncə şəhər stadionudur. Əyləncə mərkəzlərinə Bakı"Qəbələnd" əyləncə mərkəzi misal göstərilə bilər. Bundan başqa Bakı Zooloji ParkıŞamaxı Safari Parkı fəaliyyət göstərir. Xizəkçilik üçün Qəbələdə Tufandağ dağ-xizək kompleksiQusarda Şahdağ Turizm Mərkəzi fəaliyyət göstərir. Paraşüt, paraplanalpinizm kimi idman növləri Azərbaycan Hava və Ekstremal İdman Növləri Federasiyası tərəfindən inkişaf etdirilir.[401][402]

Adət-ənənə

Ailə

Azərbaycan ailəsi. XX əsrin əvvəlləri

XX əsrin əvvəllərinə qədər azərbaycanlılar arasında patriarxal ailə quruluşu xarakterik idi. Ailənin başçısı arvadın cehizi istisna olmaqla ailənin bütün daşınar və daşınmaz əmlakının sahibi idi. Ailə başçısının vəziyyəti olmayanda mülk şəriətə uyğun bölünürdü. Məsələn, oğlan övladı qız övladına çatan mülkün iki qatını alırdı. Ailə başçısının dul arvadı bütün mülkün səkkizdə birini və şəxsi əşyalarını alırdı.[403]

İnqilabdan əvvəl Azərbaycanda ağsaqqallar kənd həyatında və ayrı-ayrı ailələrin həyatında məsləhətçi və vasitəçi kimi önəmli rol oynayırdı. Gənclərin və uşaqların, həmçinin qadınların (ağbirçəklər istisna olmaqla) bu və ya digər məsələnin müzakirəsində iştirak etmək hüququ yox idi. Ailə münasibətlərində kiçik həmişə böyüyə tabe olurdu. Hal-hazırda da yaşlılara hörmət azərbaycanlıların ailəvi və ictimai həyatının bir elementidir.[403]

İnqiliabdan əvvəl Azərbaycan ailəsində kişinin rolu qadınınkından daha üstün idi. Qız ata evində öz anasına və ya nənəsinə tabe idi. Gəlin isə evdəki yaşca daha böyük ev sahibəsinə (qayınana və ya böyük qayının arvadı) tabe idi. Təzə evlənəndə ərin ailəsinin evində yaşayanda gəlin ailədəki kişilərdən çəkinməli, ailənin yaşlı üzvlərinin oturduğu otağa daxil olmamalı idi. Ucadan danışmaq və ya gülmək ədəbsizlik sayılırdı.[403]

Uşaqlara baxmaq tamamilə ananın məsuliyyətində idi. Ailədə oğlan uşağının yeri qızınkından fərqli idi. 6–7 yaşına çatan oğlan uşağının tərbiyəsi ilə baba, ata və böyük qardaş məşğul olurdu. Uşaqların dini tərbiyəsi də eyni yaşdan başlayırdı.[403]

Sovet dövründə Azərbaycan ailəsində böyük dəyişiklər baş verdi. Yeni həyat şəraiti ailə həyatında dəyişikliklərə səbəb oldu. Patrixal qalıqlar demək olar ki, tamamilə yox edildi. Qadınlar kənd təsərrüfatında, sənayedə, inşaatda, mədəniyyət idarələrində və başqa yerlərdə kişilərlər bərəbər işləyirdilər. Uşaqların tərbiyəsi də bu dövrdə dəyişdi. Oğlan və qız uşaqları eyni şərtlərlə yetişdirilirdi. Uşaqların tərbiyəsində ailə ilə bərabər uşaq bağçaları, məktəblər və internatlar vasitəsilə cəmiyyət də iştirak edirdi.[403]

Toy adətləri

Xınayaxdı

Azərbaycanda nigah bağlanması aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir: 1) ilkin razılıq — bəlgə, valideynlərin razılaşmasından sonra elçilərin ipək şal və şirni verməsi; 2) nişan, bəyin ailəsinin gəlinə bəzək, geyim üçün parça, gəlinin ailəsinin isə şirniyyat verməsi; 3) toyun özü, evlilik hədiyyələrinin — toy xonçasının gətirilməsi. Adaxlanmağa yaxın oğlan qıza bahalı ipək parçalar, mərmər, qızıl döş və başa taxılan bəzək əşyaları verir. Bəyin qohumları hədiyyələri qırmızı örtüklə örtünmüş məcməyilərə yığırlar.[403]

Keçmişdə evlilik üçün cavanların fikri çox nadir hallarda soruşulurdu (hətta qız qaçırmaq adəti var idi). Oğlanın evlənəcəyi qızı anası və bacısı seçirdi: əgər ailənin digər üzvləri də razılaşsa, oğlanın qohumları əvvəl qızın anası ilə, daha sonra elçilər qızın atası ilə görüşürdü. Elçilər özləri ilə bir və ya iki hörmətli ağsaqqal gətirirdilər. Razılıq əldə ediləndən sonra gəlin üçün nə qədər mehr və başlıq ödəniləcəyi müzakirə edilirdi. Mehr və başlıq nişan günü gətirilirdi. Bundan başqa bəy toydan əvvəl gəlini görə bilməzdi. Ancaq daha sonra bu adət yoxa çıxdı.[403]

Toydan bir gün əvvəl kəbin kəsilir. Kəbinkəsdirmə mərasimində molla və hər iki tərəfdən bir şahid iştirak edir. Toyun ilk günündə bəyin evində toy qonaqlığı verilir. Toyun ikinci günündə qonaqlara bozbaşplov verilir. Musiqi və şənlik günboyu davam edir. Üçüncü gün toy şənliyində demək olar ki, bütün kənd sakinləri iştirak edir. Eyni gün bəyi məşəllərlə, musiqi və atəş açmaqla gəlini gətirməyə yola salırlar. Gəlini bəy evinə gətirməzdən bir neçə saat əvvəl gəlinin qohumları cehizin tamamlanmasında iştirak edir. Şənlik və rəqsdən sonra gəlin bəy evinə aparılır. Gəlinin cehizi də bəy evinə aparılır. Toydan bir neçə gün sonra bəyin ailəsi qonaqlıq keçirir. Bundan sonra gəlin öz otağından çıxa bilir.[403]

Toy şənliklərinin ənənələrinin bir çoxu bu gün də icra edilir: nişan, gəlinə münasibət, gəlinin geydirilməsi adəti. Toy geyimlərinin çoxu ənənələrdən kənara çıxır, toya hazırlıq müddəti qısalır, toy adətlərində yeni elementlər ortaya çıxır.[403]

Milli geyim

Azərbaycanda geyim ənənəsi təbii-coğrafi vəziyyətin müxtəlifliyi və sosial-iqtisadi həyat və mədəniyyətin inkişafında tarixi dövrlərlə bağlı qeyri-müntəzəmlik nəticəsində öz orijinallığını qoruyub saxlamışdır. Geyim ölkənin müəyyən ərazisindəki iqtisadi-mədəni inkişafın xüsusiyyətlərini əks etdirir.[114] XX əsrdə iqtisadi-mədəni həyatda baş verən dəyişikliklərə görə Azərbaycanın milli qadın, kişi və uşaq geyimləri fabrik geyimləri ilə əvəz olunmuşdur. XIX əsrdə geniş yayılmış geyim üslubları, uşaq paltarları və bəzəklərilə əlaqədar inamlar da əhəmiyyətini itirmişdir.[404]

Azərbaycan kişi geyimləri altda köynək və dizlik, üstdə şalvar və arxalıqdır. Arxalıq kəmər və ya qurşaqla bağlanır. Arxalığın üzərindən çuxa, soyuq dağətəyi rayonlarda isə qoyun dərisindən kürk və yapıncı geyilir. Gen şalvarlar evdə hazırlanmış yun materialdan tikilirdi. Arxalığın üzərindən cavanlar piləklərlə bəzənmiş, gümüşdən və ya dəridən düzəldilmiş kəmər geyirdi. Çuxanın üç növü var idi: büzmələrlə, büküşlərlə və büzmə və büküşlərin kombinasiyası ilə. Çuxanın sinəsi açıq idi; bəzən sinənin tərəflərində patronlar üçün yuvalar — vəznələr yerləşirdi. Kənd yerlərində çox uzun (yerə qədər), yalançı qolların sonuna doğru daralan kürklər geyilirdi. Sakinlər burun hissəsi yuxarı qalxan, dəridən tikilmiş başmaqlar — çarıqlar geyirdilər, boğaz hissəsi uzun və qısa olan çəkmələr — məst yayılmışdı. Demək olar ki, bütün kişilərin bığı və saqqalı var idi. Kişilər papağın altında ağ parçadan, naxışlı araxçın geyərdilər.[114]

XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəlində Azərbaycan qadın paltarı alt və üst paltardan və həmçinin çadradan ibarət olurdu. Geyimdə ərazilərlə bağlı fərqlər ümumi milli geyim görünüşündə heç bir dəyişiklik olmadan ayrı-ayrı detallardan ibarət idi. Alt qadın paltarları dar köynəklər, müxtəlif fasonlu yubkalar (şəltə, cüt tuman) və tumanlar idi (darbalaq və cütbalaq). Üst qadın paltarları üst köynəklər, qısa paltarlar — əsasən Azərbaycanın cənub-qərbi rayonlarında yayılmış və qərb rayonlarında güləcə kimi bilinən arxalıq, Abşeronda isə don idi.[114] Gəncəbasar, Şirvan, Bakı, Qərb bölgəsi və Şəki rayonu ərazilərində iki qabaq (döş), bir arxa (kürək) və iki qoldan ibarət ləbbadə tikilirdi.[405] Arxalığının üzərində dəri və ya mərmərdən tikilmiş kəmər geyilirdi. Varlı ailədən olan qadınlar qızıl və ya gümüş kəmər geyirdilər. Ayağa üzərində xalça ornamentlərinə bənzər naxış ornamentləri olan, açıq müxtəlifrəngli corab geyilirdi. Evdən çıxanda corabın üzərindən çarıq geyilirdi. Varlı ailədən olan qadınların boynunda arpa formasında uzunsov muncuqlardan boyunbağı olurdu. Hörüklərin arxadakı ləçəklərini gizlətmək üçün qadınlar zərxaradan tikilmiş ensiz örtükdən — çutqudan istifadə edirdilər. Qadın baş geyimi dairəvi yastı hissədən və halqadan ibarət alçaq papaq idi. Papağın üzərindən kiçik ipəkdən düzəldilmiş yaylıq — kəlağayı bağlayırdılar. Saçlara, ovuclara və dırnaqlara xına çəkilirdi.[114]

Azyaşlı qız uşaqlarının geyimi qadınların geyiminin təkrarı olsa da, oğlan uşaqlarının geyimi kişilərinkindən fərqlənirdi. Oğlan uşağı şalvarları "bağlı", "aşırmalı" və "finka" kimi üç növü var idi.[406] Qız uşaqlarının geyimləri parlaq rəngli olurdu. Həmçinin uşaqları bədnəzərdən, şər qüvvələrdən, sehrbaz tilsimindən qorumaq üçün muncuqlar, üçkünc dualar, tısbağa kürəyi və dağadağan çiliyi kimi bəzəklərdən istifadə edilirdi.[407]

Kulinariya

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan kulinariyası
Fayl:Corat-qutabı.jpg
Corat qutabı

Əsas ingredientlərin süd, ət, un, tərəvəz olduğu Azərbaycan milli yeməkləri və onların hazırlanma və yeyilmə üsulları müxtəlifdir. Keçmişdə qida coğrafi şəraitə və sosial statusa görə də fərqlənirdi. Azərbaycanlıların qidasında çörək önəmli rol oynayır. Kənd ərazilərində dəmirdən düzəldilmiş, azca qabarıq olan sac üzərində bişirilir. Çörəyi təndirdə bişirmək rayonlarda, həmçinin Azərbaycanın mərkəzi şəhərlərində geniş yayılıb. Təndirlərdə çörəkdən başqa lavaş da pişirilir. Azərbaycanda lülə kabab lavaşla birlikdə təqdim edilir.[408] Həmçinin Azərbaycan plovu hazırlanarkan lavaşdan istifadə edilir.[409] Sabirabad rayonunda toydan sonra gəlin evə gələndə qaynana gəlinin çiyninə lavaş atır. Novxanıda yasdan sonra külçə ilə bəzən içinə halva qoyulmuş lavaş verilir. Yaz və yay aylarında içərisinə ət və göyərti qoyularaq qatlanan xəmir xörəyi — qutab hazırlanır. Digər xəmir xörəklərinə xəşil, xəngəl, sülfüllü, əriştə aşı, börə, müərssə, umac, qovut, qındı, düşbərə, gürzə, qaşıqxingəlini misal çəkmək olar.[410][411]

Ət yeməkləri müxtəlifdir. Ən çox sevilən ət qoyun ətidir. Təzə qoyun və mal ətindən basdırma, ondan isə tikə kabab hazırlanır. Ən çox yayılmış ət yeməkləri pitibozbaşdır. İranika ensiklopediyasına görə bozbaş İran yeməyi abgustə səbzinin Azərbaycan türk dilindəki adıdır və bu türk mənşəli ad yemək bişiriləndə aldığı rəngə görə verilib.[412] Düyü və ədviyyat əlavə edilmiş çəkilmiş ət kələmin (kələm dolması) və ya şor və təmiz üzüm yarpağının (yarpaq dolması) içərisində bükülür və ya badımcan, bibər və pomidorun içərisinə doldurulur (badımcan dolması, pomidor dolması, bibər dolması). Xırda doğranmış qoyun əti soğan və ədviyyatla qarışdırılaraq lülə kabab hazırlanır.[411]

Azərbaycanda Mərci plov, Paxla plov, Südlü plov, Kükü plov kimi 50-yə yaxın plov növü var. Quş ətindən hazırlanan ən çox yayılmış yemək çığırtmadır.[411] Azərbaycan mətbəxində plovu dənə şəklində (plov, çəkmə, südlü sıyıq, şilə və s.) və kirkirədə üyüdərək işlədilir. Şorba, küftə, dovğa içərisinə də qatılan düyü Lənkəranda çörəyin yerinə istifadə edilirdi. Burada düyünün unundan və yarmasından "çanquru" və "lökü" adlı çörəklər hazırlanırdı.[413]

Üzüm şirəsi, tut və qarpızdan doşab, zoğal, alça, gavalıdan turş kütlə — turşlavaş hazırlanır. Qızardılmış ət və balığın sousunda nar şirəsi — narşərab istifadə olunur. Şirniyyatlara 10 növü olan halva, şəkərbura, şorqoğalı, paxlava, şəkərçörəyi, dürmə, külçə, tıxma, qurbiy, bamiyə, nişasta-tərək, təndir çöçəsi, mütəkkə və s. daxildir. Şəki halvası, Şamaxı mütəkkəsi, Zaqatala və Bakı qurabiyəsi, Qarabağ kətəsi, Bakı, Gəncə, Naxçıvanın təndir çöçəsi, Lənkəran külçəsi, Quba-Xaçmaz qozçörəyi, Ordubad qozlu dürməsi, Lənkəran çanqurisi, Quba tıxması, Muğan qəliti kimi şirniyyatlar isə Azərbaycanın müxtəlif ərazilərinə aid şirniyyat növləridir.[411][410]

İçki mədəniyyəti

Çayxana. Bakı, 1888

Azərbaycanda çay içmək geniş yayılıb[414] və çay qonaqpərvərliyin və qonağa göstərilən hörmətin rəmzi hesab edilir.[415] Əsas yeməkdən qabaq süfrəyə çayın gətirilməsi ənənədir. Azərbaycanda istifadə edilən çay uzun dövrlər boyunca Çindən gəlib. Azərbaycanda istehsal edilən çay əsasən yaşıldır, ancaq qara çay (Çin klasifikasiyasına görə qırmızı çay) da kifayət qədər geniş yayılıb.[416] Azərbaycanda istənilən yaşayış yerində çayxana var. Ancaq Orta Asiyadan fərqli olaraq çayxanalarda nahar etmək olmur, çayın yanında yalnız konfet və şirniyyat verilir. Çayxanalar ancaq kişilər tərəfindən işlədilir. Burada onlar baş verən hadisələri müzakirə edir, qəzet oxuyur, nərd oynayırlar.[417][418]

Tarixən Azərbaycan süfrəsində istifadə olunan digər alkoqolsuz içkilər səhləb, qəhvə, meyvə şərbətləri, ayran, atlama, körəməz, ovduxdur. Vaxtilə Azərbaycanda olmuş rus hərbi tarixçilərindən biri yazırdı ki, azərbaycanlılar "içki məqsədi ilə, əsasən, su, ən isti vaxtlarda isə ayran (suda qarışdırılmış qatıq) qəbul edirlər, varlılar isə şərbət içirlər." Keçmişdə Azərbaycanda qəndab, xoşab, ovşala, heyva şərbəti, əzgil suyu, üzüm şirəsi, iskəncəbi, gülab şərbəti, araqnanə, bədmüşk və s. olmaqla, süfrəyə müxtəlif şərbət növləri qoyulurdu. Kakao, qəhvə və s. kimi Şərq süfrəsinə məxsus içkilər keçmişdə kəndli ailələrinin məişətinə sirayət etməmişdir. İstisna kimi, şəhərin kübar ailələrində ziyafət süfrəsində qəhvə içilirdi.[419]

Tarixən Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində tut arağı istehsal edilmişdir.[420] Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə daxil olduqdan sonra da əhəmiyyətini saxlayan tut arağının müalicəvi əhəmiyyəti Azərbaycan əhalisi tərəfindən irəli sürülürdü.[421] Sovet dövründə Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının Ali Soveti evdə spirtli içki düzəldilməsini qadağan etdi. XX əsrin sonu — XXI əsrin əvvəllərində tut arağının sənaye istehsalının artması ilə bu içki əvvəllər istehlak edildiyi ölkələrdən başqa yerlərə də ixrac edildi.[422]

İdman

Fayl:2017-ci il Çövkən.jpg
Azərbaycan milli çövkən komandası. Şəki

Azərbaycan idman ənənəsində atla oynanılan oyunlar xüsusilə populyardır. Bunlara papaq oyunu, qız-qov, sür-papaqçovqanı misal çəkmək olar.[423] Qız-qov oyununda 400 metr məsafə boyunca atlı oğlan öz rəqibi ilə yarışır. Əgər oğlan qıza çata bilsə onu qucaqlamaq və öpmək şansı əldə edir. Geri qayıdanda isə qız oğlana çata bilsə, onu qamçının ağır zərbələrilə cəzalandırır. Papaq oyununun isə məzəli xarakteri var: biri qadın olan beş iştirakçı digər iştirakçıların başından papağı götürməyə çalışır. Ancaq qızın papağını götürməyə icazə verilmir. Sür-papaq oyunu isə basketbola oxşayır: iki komanda xəz papaqla oynayırlar və meydançanın uclarında halqası olan iki uzun ağac var. Oyunun məqsədi papağı rəqibin halqasından daha çox keçirməkdir. Yerə düşən papaq isə yalnız atdan düşmədən götürülməlidir.[424] Azərbaycanda geniş yayılmış oyunlardan biri olan çovqanda iki komanda atüstündə ağac vasitəsilə topu qarşı komandanın qapısından keçirməyə çalışır. Azərbaycanlı atlıların ağacı çobanların yarlığını xatırladır. Azərbaycan at oyunlarında Qarabağ atıDilbaz atı kimi yerli atlar xüsusilə istifadə olunub.[424] Azərbaycanda çovqan idmanın milli növü hesab edilir.[425] Nərd də Azərbaycan mədəniyyətində önəmli rol oynayır. Oyun Azərbaycanda çox populyardır və yerli camaat tərəfindən oynanılır. Azərbaycan ekspertləri tərəfindən nərdin müxtəlif növləri yaradılmışdır.[426]

Güləş Azərbaycanda qədim dövrlərdən yayılmış ənənəvi idman növü olmuşdur. Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsinin üzvü olduğundan sonra, Olimpiya oyunlarında güləş üzrə 14 medal qazanmışdır. Azərbaycanın ən uğurlu güləşçiləri Namiq Abdullayev, Toğrul Əsgərov, Rövşən Bayramov, Şərif Şərifov, Mariya Stadnik, Cəbrayıl Həsənov, Rəsul ÇunayevFərid Mansurovdur.

Futbol Azərbaycanda ən sevimli idman növüdür. Azərbaycan Futbol Federasiyaları Assosiasiyası qeydiyyatından keçən 9122 nəfərlə ölkədəki ən böyük idman assosiasiyadır.[427] Azərbaycan milli futbol yığması ölkə futbol klubları ilə müqayisədə beynəlxalq arenada nisbətən zəif cıxış nümayiş etdirir. Azərbaycanın ən uğurlu futbol klubları Neftçi Bakı, QəbələQarabağdır. 2012-ci ildə Neftçi Azərbaycan futbolu tarixində avrokuboklarda qrup mərhələsinə vəsiqə qazanmış ilk klub oldu.[428] 2014-cü ildə "Qarabağ" Azərbaycan futbolu tarixində avrokuboklarda qrup mərhələsinə ikinci vəsiqə qazanmış klub oldu.[429] Bundan əlavə, "Qarabağ" yarışın əsas mərhələsində qələbə qazanan ilk Azərbaycan klubu kimi tarixə düşüb.[430]

Azərbaycanda voleybol həmişə ən böyük rəğbət bəslənilən idman növü olmuşdur və Voleybol üzrə Azərbaycan Superliqası dünyanın ən güclü qadın liqalarından biri sayılır.[431] Son illərdə Rabitə Bakı, Azərreyl Bakı, "İqtisadçı" və Lokomotiv Bakı Avropa kuboklarında böyük uğur əldə etmişlər.[432] Azərbaycanın ən uğurlu voleybolçuları Valeriya Korotenko, Oksana Parxomenko, İnessa Qorxmaz, Natalya Məmmədova, Alla Həsənova və Polina Rəhimovadır.

Azərbaycan dünya şahmatında güclü ölkələrdən biridir. Ölkədə bir çox beynəlxalq şahmat turnirləri və müsabiqələr keçirilib, 2009, 2013 və 2017-ci illərdə isə Azərbaycanın kişilərdən ibarət şahmat yığması Avropa çempionu olmuşdur.[433] Ölkənin şahmat məktəblərinin görkəmli şahmatçılarından olan Şəhriyar Məmmədyarov, Teymur Rəcəbov, Vüqar Həşimov, Rauf Məmmədov, Vladimir MakoqonovHarri Kasparov dünya şahmatına böyük təsir etmiş və böyük uğurlara nail olmuşlar.

Digər tanınmış Azərbaycan idmançıları, cüdoçular Elnur Məmmədli, Elmar Qasımov, Rüstəm Orucov, Mövlud Mirəliyev, Elxan Məmmədov, karateçi Rəfael Ağayev, ağırlıqqaldıran Nizami Paşayev, boksçular Teymur Məmmədov, Məhəmmədrəsul Məcidov, Şahin İmranov, Ağası Məmmədov, paralimpiyaçı İlham Zəkiyev, kikboksçular Eduard Məmmədov, Zabit Səmədov və qaydasız döyüş üzrə güləşçi Azad Əsgərovdur.

Ölkə bədii gimnastika üzrə 25-ci Avropa çempionatı, 42-ci Şahmat Olimpiyadası, FİFA U-17 Qadınlararası Dünya Çempionatı2015 Avropa Oyunlarının ev sahibliyi etmişdir.[434] Azərbaycan Bakı Şəhər Halqasında 2017-ci ildən bəri "Formula 1" Azərbaycan Qran-prisi keçirilir.[435]

Döyüş sənətləri

Azərbaycan pəhləvanları
Zorxana oyunları alətləri: Mil və səng (sağda). Azərbaycan Tarix Muzeyi

Zorxana və milli güləş Azərbaycanın əsas milli döyüş sənətləridir. Döyüşə əsaslanan Azərbaycan xalq oyunları mərkəzdəki oyunçunun yerini tərk etməmək üçün döyüşdüyü başqoruma, qrupla oynanılan, dairənin içindəki oyunçuların kəməri qoruduğu dirədöymə, Osmanlıların matrak oyununa bənzər dəyənək oyunudur. Növündən asılı olmayaraq döyüş Cəngi (hərbi mənasında) sədaları altında başlayardı.[436]

Zorxana oyunlarında "Miyandar"ın işarəsi ilə musiqi çalınır və oyun başlanırdı. Ənənəvi zorxana oyunları rəqs şəklində, "Cəngi" sədaları, yaxud nağaranın çox sürətli zərbələri altında müşayiət olunurdu. Buradakı oyunlar kompleks oyun silsiləsindən ("sino oyunu" və ya "qılıncsındırma", "mil oyunu", "ayaq düymə", "kəbbadə" və ya "kəmanə", "səngi-daşqaldırma", "çərxi", yaxud "təndüvrə", "güləş" və ya "qurşaqtutma") ibarət idi və biri digərinin ardınca icra edilirdi. Mil oyunu barədə Hüseynqulu Sarabski yazırdı: "…Dumbul əvvəlcə lap ahəstə, sonra get-gedə səs tempi yuxarı qalxıb yenə də enərdi. Mil oynadan adam da həmin ahənglə başının üstə milləri hərləyirdi. Oyun qurtardıqdan sonra camaat onları alqışlayardı."[292] Azərbaycandakı qədim zorxanalar Bakıdakı XV əsr İçərişəhər zorxanasıOrdubaddakı XVII əsr Qeysəriyyə abidəsidir.[437] Bakını ziyarət edən XVIII əsr erməni müəllifi Artemi Araratski Bakı zorxanalarındakı yarışmaları, buralardakı cambaz və pəhləvanları təsvir edir.[438] XIX əsrdən etibarən Gəncə, Şuşa, Şəki, Naxçıvan, Şirvan şəhərlərində zorxanalar tikilmişdir. XIX əsrdə Bakıda Şonu Abdulla zorxana məktəbi açır. Zamanla zorxana hərbi üsulların öyrədildiyi məktəb statusunu itib, mərasimlər, Novruz bayramı və toylarda ifa edilən tamaşalara çevrildi.[436]

Milli xüsusiyyətləri ilə zəngin Azərbaycan güləşində ayaqdan və şalvardan yağışmaq geniş yayılıb, badalaq, qarmaq, dəyirman, atma fəndlərinə icazə verilir. Boğazdan tutmaq və beldən aşağı zərbələr, ardınca getmədən rəqibin xalçaya atılması, əl, ayaq və armaqları bükmək, baş sarsıntısına icazə verilmir. "Meydan gəzmək" güləşin başlanmasından əvvəl isinmə üçün ənənəvi ritualdır. Döyüşün başlanmasından əvvəl pəhləvanlar bir-birini salamlayır və rəqs addımları ilə birlikdə xalçanın əks tərəflərinə gedirlər. Bundan sonra onlar əl hərəkətləri edirlər: bir əl əvvəl yuxarı, sonra aşağı, digəri əvvəl aşağı, sonra isə yuxarı gedir, sonra isə hərəkətlər əksinə edilir. Bundan sonra pəhləvanlar qollarını 3–4 dəfə açıb-bağlayırlar. Hakimin fitindən sonra döyüş başlayır və rəqiblər xalçanın mərkəzində salamlaşırlar. Döyüş zurna və nağara sədaları müşayiəti ilə həyata keçirilir.[439]

Oxatma Azərbaycan meydan tamaşalarına daxil idi. Ox yarışlarında həm piyada, həm atlı şəkildə yüksək yerdən atılan almanı havada vurmaq, qırx oxu eyni hədəfdən keçirmək, üzük halqasından ox keçirmək və s. şərtlər yerinə yetirilirdi. Atla oxatmanın növlərinə isə qopuq və "piyalə və ox" aiddir.[440] Azərbaycan dastan qəhrəmanı Koroğlu döyüşçü yoldaşının başına almanın saplağında bir üzük taxıb oyur və qırx oxun hamısını üzüyün halqasından keçirirdi.[436] Azərbaycan inanclarında adı keçən Fatma Qarı belində oxu və yayı olan bir varlıq şəklində göstərilir, yayın göyə tutanda bolluq, yerə tutanda qıtlıq olurdu.[276] Müasir dövrdə Azərbaycanda kamandan oxatma idman növü sovet dövründən başlayaraq inkişaf etməyə başlamışdır.[441]

Pəhləvanların icra etdiyi əlüstəgəzmə tamaşasına müəyyən əşyaları yerdən dişlə götürmək, onu başqa yerə aparıb qoymaq, əl üstündə yüyürmək və s. nömrələr daxildir. Sinə oyununda iki əllərinin üzərinə qalxar, yerdən bir qarış yuxarı olmaqla "yeriyər", əvvəl sağa, sonra sola gedər, sonra isə aşağı enərdilər, yerə yaxınlaşaraq dərhal təkrar yuxarı qalxardılar. Yekba oyununda isə pəhləvan oyunçu əvvəl hər əlində əvvəlcə pudluq, sonra qoşa-qoşa pudluq daşlar qaldırırdı. Sonra həmin daşları atıb-tutmaqla şou göstərir, sinəsini, çiynini, kürəyini havaya atdığı daşların qabağına verərək onları itələyir, kənara atırdı. Yekba oyununun ən maraqlı yeri isə pudluq daşları dişlə oynatmaq idi. Bunlardan başqa sim pəhləvanlarınnın sim üstündə rəqs elementləri olan müxtəlif ritmik və akrobatik hərəkətlər etməsi qeyd edilə bilər. Onlar sim üstündə barmaqlarının, əllərinin üstündə gəzir, daş qaldırır, dişləri ilə daş atıb-tuturdular.[440]

Məşhur Azərbaycan pəhləvanlarına maştağalı Hüseynqulu Hacı Mürsəl oğlu və onun yetirməsi "altı aylıq" ləqəbli Əbdüləli Axundov, Hiyləli pəhləvan Əli Hümmət, Hüseynqulu Mirzə Haşim oğlu, zorba Rzaqulu, Cero Süleyman, Pəhləvan Nabat, balaxanılı Sap Pənci və s. misal göstərilə bilər. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda yetişmiş Sali Süleyman və Rəşid Yusifov kimi zorxana pəhləvanları çıxışları ilə dünyada məşhurlaşmışdılar.[436]

Bayramlar və xüsusi günlər

Azərbaycan Novruz bayramı qəhrəmanları: Keçəl, Kosa və Bahar qızı

Azərbaycanda Yeni il bayramı (1 və 2 yanvar), Beynəlxalq Qadınlar Günü (8 mart), Qələbə Günü (9 may), Respublika Günü (28 may), Azərbaycan xalqının milli qurtuluş günü (15 iyun), Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri günü (26 iyun), Milli müstəqillik günü (18 oktyabr), Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı Günü (9 noyabr), Konstitusiya Günü (12 noyabr), Milli Dirçəliş Günü (17 noyabr), Dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyi günü (31 dekabr), Novruz bayramı (beş gün), Qurban bayramıRamazan bayramı (iki gün) qeyd edilir. Müstəqillik günü, Milli Dirçəliş Günü və Konstitusiya Günü istisna olmaqla bayram günləri iş günü hesab edilmir. 2006-cı ildən bəri bayram günləri həftə sonuna düşəndə növbəti gün iş günü hesab edilmir.[442]

Azərbaycanda ən çox sevilən bayramlardan biri Novruzdur. Bayram təqribən bir həftə çəkir. İnsanlar təbiətin oyanmasını simvolizə edən gecə-gündüzün bərabərliyini qeyd edirlər. Bayram günlərində keçirilən şənliklərdə kəndirbazlar öz hünərlərini göstərir, müxtəlif tamaşalar göstərilir. Axşamlar isə insanlar küçələrdə od qalayır və üzərindən tullanıb deyirlər: "Ağırlığım, uğurluğum tökülsün oda, odda yansın."[443] Novruz bayramının son çərşənbə axşamında uşaqlar qonşu qapılarını döyür, papaqlarının qapının qarşısına qoyub gizlənirlər; ev sahibi isə bu papaqları bayram şirniyyatlarıyla doldurmalıdır. Bayram günləri evlərdə plov, şəkərbura, paxlava, qoğal hazırlayırlar. Bayramda həmçinin yumurta döyüşdürür və səməni cücərdirlər. Süfrəyə isə şamlarla bəzədilmiş bayram xonçası qoyulur. Hər kəs bayramı mütləq öz evində, ailəsi ilə birlikdə keçirməlidir.[444]

Azərbaycanda dövlət səviyyəsində qeyd edilən dini bayramlar Qurban bayramı və otuz günlük orucdan sonra qeyd edilən Ramazan bayramıdır. Ramazan bayramı 1993-cü ildən dövlət səviyyəsində qeyd edilir.[442] Azərbaycanda ölkə əhalisinin böyük hissəsini təşkil edən şiə müsəlmanları tərəfindən qeyri-rəsmi olaraq İmam Hüseynin 680-ci ildə Kərbəlada şəhid edildiyi Aşura günü qeyd edilir. Bu zaman hüzn mərasimləri keçirilir.

20 yanvar tarixi Azərbaycanda "Ümumxalq hüzn günü" kimi qeyd edilir. Bu gündə insanlar 1990-cı il, 19 yanvardan 20-ə keçən gecədə baş vermiş Qara Yanvar faciəsində Azərbaycan Azadlıq mübarizəsini yatırtmaq üçün sovet ordusu hissələri tərəfindən öldürülən insanların xatirəsini qeyd edirlər. Bu hadisəni qeyd etmək üçün minlərlə insan qurbanların dəfn edildiyi Şəhidlər Xiyabanına gedir, qəbrlərin üzərinə qərənfil qoyurlar. Azərbaycana rəsmi səfərə gələn şəxslər həmçinin Şəhidlər Xiyabanını ziyarət edirlər. Azərbaycan Milli Məclisi 26 fevral tarixini Azərbaycanda Xocalı soyqırımı günü olaraq elan edib. Hər 26 fevral, saat 17.00-da bir dəqiqəlik sükutla Azərbaycanda bu soyqırımın qurbanlarının xatirəsi qeyd edilir.[445] 1998-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda 31 mart tarixi dövlət səviyyəsində Azərbaycanlıların soyqırımı günü olaraq qeyd edilir. 1918-ci ilin bu tarixində Bakı və Bakı quberniyasında baş verən qanlı hadisələri nəticəsində bir çox azərbaycanlı həyatını itirmişdir.

Elm

border=none Əsas məqalə: Azərbaycanda elm
Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Göylərin sirri" (1840) əsəri

Orta əsrlərin sonlarında yaşamış Məhəmməd Bərgüşadın "Tibbi Nəbivi" əsəri azərbaycanca yazılmış ilk təbabət kitabıdır.[446] 1712-ci ildə isə Məhəmməd Yusif Şirvani azərbaycan dilində "Tibbnamə" əsərini yazır.[447] XVII–XVIII əsrlərdə tibb və farmakologiya ilə bağlı digər Azərbaycan alimlərinə misal olaraq Murtuza Qulu Şamlu, Əbülhəsən Marağayi, Həsən İbn Rza Şirvani, Hacı Sülеyman İrəvani misal göstərilə bilər.[446] XIX əsrdə Şuşada yaşamış Mirzə Məmmədqulu Təbib Azərbaycanda cərrahlıq elminin əsasını qoymuşdur.[448]

XVI əsrdə Osmanlı tarixçisi Şükri Bitlisi azərbaycan dilində, I Səlimin hakimiyyət dövrü ilə bağlı "Səlimnamə" əsərini yazmışdır.[449] Səfəvi hökmdarı I Təhmasibin əmri ilə "Şühədanamə" və "Səfvət əs-səfa" fars dilindən azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir.[121] XVIII əsrdə meydan çıxan tarixi əsərlər "Xudabəndi oğlu Şah Abbasın dövrünün tarixi", "Səfəviyyə padşahları", Ağa Məsih Şirvaninin "Müxəmməs"i, Şakir Şirvaninin "Şirvan hadisələri" əsəri, Molla Vəli Vidadinin "Müsibətnamə"sidir.[450] 1815–1816-cı illərdə DağıstanŞirvan tarixi haqqında "Dərbəndnamə" əsəri azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir.[451] 1841-ci ildə Abbasqulu ağa Bakıxanovun yazdığı "Gülüstani-İrəm" əsəri ilə Azərbaycan tarixşünaslıq elminin əsası qoyulmuşdur.[452][453] XIX əsrdə tarixlə bağlı yazılmış digər əsərlərə "Qarabağnamələr", İsgəndər bəy Hacınskinin "Qubalı Fətəli xanın həyatı", Hacı Seyid Əbdülhəmid, Kərim ağa FatehMustafa ağa Şuxinin Şəki xanlığı tarixinə aid əsərlərini misal çəkmək olar.[454]

Aleksey ÇernyayevskiSəfərəli bəy Vəlibəyov tərəfindən hazırlanmış "Vətən dili" kitabı 1882–1920-ci illər ərzində Azərbaycan uşaqlarının baş dərs vəsaiti olmuşdur. İvan Krılovun Həsənəli xan Qaradaği tərəfindən tərcümə edilmiş şeirləri də bu kitaba daxil olmuşdur. 1901-ci ildə Bakıda Azərbaycanda və Qafqazda, həmçinin Rusiya imperiyasında və müsəlman Şərqində ilk dünyəvi qız məktəbi olan olan Aleksandra imperator rus-müsəlman qız məktəbi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin təşəbbüsü və dəstəyi ilə açılmışdır.[455]

Mövsüm bəy Xanlarov 1880–1890-cı illərdə Almaniyanın Strasburq Universitetində oxuyur və Avropa təhsilinə sahib ilk azərbaycanlı kimyaçı olur.[456] 1920-ci illərin əvvəllərində AXC hökuməti təqribən 100 nəfər tələbəni Qərbi Avropa, Türkiyə və Rusiya universitetlərində təhsil almağa göndərmişdir.[457][458] AXC-in digər bir önəmli fəaliyyəti 1919-cu ildə Azərbaycanda müasir üslublu ilk universitetin, Bakı Dövlət Universitetinin qurulması idi.[459]

Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası

SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin 1945-ci il 23 yanvar tarixli qərarı ilə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycandakı filialının nəzdində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına çevrilmışdır. Bu vaxt akademiyanın 4 bölməsi, 16 elmi-tədqiqat institutu, elmi-tədqiqat şöbəsi, 3 muzeyi, mərkəzi elmi kitabxanası, Naxçıvan, Gəncə, XankəndiQubada elmi bazaları var idi. Həmin il Azərbaycan EA-na 15 həqiqi üzv seçilmişdir. Onun ilk heyətinə Üzeyir Hacıbəyov, Səməd Vurğun, Mirzə İbrahimov, Yusif Məmmədəliyev, Mirəli Qaşqay, Aleksandr Qrossheym, Sadıq Dadaşov, İosif Yesman, Mirəsədulla Mirqasımov, Şamil Əzizbəyov, Ələşrəf Əlizadə, Mustafa Topçubaşov, Mikayıl Hüseynov, Heydər Hüseynovİvan Şirokoqorov daxil idi. 1945-ci il martın 31-də akademiyanın həqiqi üzvlərinin ilk ümumi iclasında Mir Əsədulla Mirqasımov prezident seçilmişdir. Sonrakı illərdə Yusif Məmmədəliyev (1947–1950, 1958–1961), Musa Əliyev (1950–1958), Zahid Xəlilov (1961–1967), Rüstəm İsmayılov (1967–1970), Həsən Abdullayev (1970–1983), Eldar Salayev (1983–1997), Fəraməz Maqsudov (1997–2000), Mahmud Kərimov (2001–2013) Akademiyanın prezidenti olmuşdur. 1960-cı ildə Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası qurulmuşdur. Rəsədxanın işçilərinin yaşaması üçün qurulan yaşayış məntəqəsi rəsədxananın qurulmasında önəmli rol oynayan Yusif Məmmədəliyevin şərəfinə adlandırılmışdır.[460]

7 fevral 2013-cü ildə Azərbaycanın ilk rabitə peyki olan Azerspace-1 Fransız Qvineyasında (Cənubi Amerika) yerləşən Kuru kosmodromundan Fransanın Arianespace şirkəti tərəfindən "Ariane-5" daşıyıcı raketi ilə buraxılmışdır.[461][462][463] Peykin əhatə dairəsinə Asiya və Afrikanın önəmli bir hissəsi və Avropa daxildir.[464][465]

Fəlsəfə

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan fəlsəfəsi
Mirzə Fətəli Axundovun "Kəmalüddövlə məktubları" (1865)

XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə qatılması ilə ölkənin qərbləşməsini istəyən maarifpərvərlik ideologiyası yarandı. Abbasqulu ağa Bakıxanov Azərbaycan maarifçiliyinin aid fəlsəfi görüşlərini "Əxlaqın tərbiyələnməsi", "Nəsihətlər kitabı" , "İşıqların yerləşdiyi yer" , "Camalın aynası" və s. əsərlərində təqdim edirdi. Azərbaycan maarifçiliyində fəlsəfi fikirlərin yayılmasına töhfə verən digər şəxslər isə Mirzə Şəfi VazehSeyid Əzim Şirvanidir.[466] Maarifpərvərlər ölkənin Avropadan geri qalmasını və dini cəhalətpərəstliyi tənqid edirdi. Bunlardan biri olan Mirzə Fətəli Axundov öz fəlsəfi fikirlərini "Kəmalüddövlə məktubları", "Mollayi-Ruminin və onun təsnifinin babında", "Həkimi-ingilis Yuma cavab", "Yek kəlmə haqqında" kimi əsərlərində bəyan edirdi.[467] O, "Kəmalüddövlə məktubları" əsərində İslamın əsaslarını, despotik feodal dövləti, İranda hökm sürən aristokratik təbəqəni tənqid edir.[468] XIX əsrdə Azərbaycanda ictimai və fəlsəfi fikrində İslam ideoloqu Cəmaləddin Əfqaninin irsi önəmli rol oynamışdır.[467]

1918–1920-ci illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəlsəfəsinin yaradıcılarından biri olan Əli bəy Hüseynzadə "Milli Azərbaycan", "İslam bölgəsi miqyasında intibah" və "Turan" konsepsiyalarına görə təqiblərə məruz qalmışdır. O, türk xalqlarının inkişafında Şərq və Qərb mədəniyyətinin sintezini vacib hesab edir, türkçülüyün, islamçılığın və avropalaşmanın labüdlüyünü irəli sürürdü. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə milli müstəqil Azərbaycan ideyası və dövlət konsepsiyasının banilərindən biridir.[469]

1920-ci ildə Azərbaycanın Qırmızı Ordu tərəfindən işğalından sonra marksizmin tədqiqinin və tədrisinin aparıldığı dialektik və tarixi materializm kafedrası açıldı. Bu dövrdə fəlsəfənin Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının himayəsində institualizasiyası baş verdi, Qərb fəlsəfəsinə aid əsərlərin azərbaycan dilinə tərcüməsi və Azərbaycan fəlsəfəsinin tədqiqi və sistemləşdirilməsi təmin edildi və Rene Dekart, Benedikt Spinoza, Tomas Hobbs, Con LokkGeorq Vilhelm Fridrix Hegelin fəlsəfi görüşləri tədqiq edildi. Əddin Şakirzadənin Qədim Yunanıstan filosofu Epikürə həsr edilmiş əsəri məşhur idi. Bu dövrdə Azərbaycanın İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli kimi görkəmli mütəfəkkirlərinin fəlsəfi görüşləri ilə bağlı tədqiqatlar aparıldı. SSRİ-in son dövlərində paniranizmlə rəqabət aparan türkçülük ideologiyası populyarlıq qazandı. Bundan başqa Zakir Məmmədovun (1936–2008) Azərbaycan fəlsəfəsinin sistemləşdirilməsi və tədqiq edilməsində böyük rolu olmuşdur.

Mətbuat, radio və televiziya

"Əkinçi" qəzeti

1828-ci ildən Tiflisdə çap edilməyə başlanılan, rus dilindəki "Tiflisskiy vedomosti" qəzetinin 1832-ci ildə Azərbaycan dilində, "Tiflis əxbarı" adlı əlavəsi çıxmışdır. 1841-ci ildə işıq üzü görən "Zaqafqazskiy vestnik" qəzetinin Azərbaycan dilindəki əlavəsinin adı "Qafqazın bu tərəfinin xəbəri" idi. Bu iki qəzetlərlə Abbasqulu ağa BakıxanovMirzə Fətəli Axundovun əlaqəsi olsa da, onları Azərbaycan mətbuatının bönövrəsi hesab etmək olmaz. Azərbaycan dilində çap edilən ilk qəzet və bütün Rusiya imperiyasında türkcə çap edilən ilk qəzet "Əkinçi" qəzetidir, 22 iyul 1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabinin baş redaktorluğuyla işıq üzü görmüşdür.[470][471] "Əkinçi" qəzetinin bağlanmasından iki il sonra Səid Ünsizadənin redaktorluğuyla "Ziya" qəzeti çıxmışdır. Firudin bəy Köçərli 1906-cı ildə yazdığı məqaləsində bu qəzetin dini motivli olduğunu qeyd edirdi. 1883-cü ildə Cəlal Ünsizadənin təsis etdiyi "Kəşkül" qəzeti İslamda fanatizmi tənqid edirdi. "Ziya" və "Kəşkül" qəzetləri Azəri şivəsini İstanbul türkçəsinə yaxınlaşdırmaq istədikləri üçün çar hökuməti tərəfindən təqiblərə məruz qalırdılar.[472]

Kəşkül qəzeti bağlandıqdan sonra 14 il ərzində Azərbaycan dilində heç bir qəzet çıxarılmasına icazə verilmədi. Bu dövrdə bir çox Azərbaycan ziyalısı Azərbaycan dilində qəzet çıxartmağa cəhd göstərmiş, ancaq nailiyyət edə bilməmişdilər. Nəriman NərimanovMəhəmməd Əmin Rəsulzadə kimi şəxsləri özündə toplayan "Hümmət" təşkilatı nəşriyyatla məşğul olmuş, 1904-cü ilin oktyabrında Azərbaycan dilində gizli şəkildə "Hümmət" qəzetini nəşr etdirmişdir. Bu Azərbaycan mətbuatında ilk sosial-demokrat qəzet idi. 1906-cı ilin noyabrından Əli bəy Hüseynzadənin baş redaktorluğuyla çıxmağa başlayan "Füyuzat" isə turançılıq ideologiyasının daşıyıcısı idi.[472]

1906-cı ilin aprelin 7-də Cəlil Məmmədquluzadənin baş redaktorluğuyla "Molla Nəsrəddin" jurnalı çıxmışdır. Cəhalətə və fanatizmə qarşı mübarizə aparan bu jurnal öz fikrini oxuyucuya sadə danışıq tərzində təqdim edirdi. Müxtəlif dövrlərdə Tiflisdə, Təbrizdə və Bakıda çıxarılan jurnalda Ömər Faiq Nemanzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar, Məmməd Səid Ordubadi, Mirzəli Möcüz Şəbüstəri və başqa şair, yazıçı və jurnalistlər, o cümlədən, Oskar Şmerlinq, İosif Rotter, Əzim Əzimzadə kimi rəssamlar fəaliyyət göstərirdilər.[472]

Gültəkin Cabbarlı Azərbaycan Televiziyası efirində. 1956-cı il

AXC hökuməti dövründə gizli şəkildə çıxardılan "Kommunist" qəzeti Azərbaycanda sovet hökuməti qurulandan sonra leqal şəkildə fəaliyyətini davam etdirmişdir. 1923-cü ildən Ayna Sultanovanın redaktorluğu ilə fəaliyyət göstərən "Şərq qadını" jurnalının məqsədi Azərbaycan qadınlarının ictimai-siyasi həyata alışdırmaq idi.[473] Daha sonra adı "Azərbaycan qadını" olaraq dəyişdirilən bu jurnal "Literaturnıy Azerbaydjan" və "Azərbaycan neft sənayesi" jurnalları ilə birlikdə Azərbaycanda yüksək tirajla buraxılan jurnallardandır.[70]

Azərbaycan radiosu 6 noyabr 1926-cı ildə yaradılmışdır. İlk azərbaycanlı diktorlar İsmayıl Əlibəyov və Raya İmanzadə idi. 1931-ci ildə Azərbaycan Radiosunda Mustafa Mərdanovun rejissorluq etdiyi "Radioteatr" yaradılır. 1932-ci ildə Bakı radiosunun musiqi rəhbəri təyin edilən Müslim Maqomayev Üzeyir Hacıbəyovla birlikdə Radio Komitəsində ilk notlu Şərq alətləri orkestrinin yaradılmasına nail olur. Azərbaycan radiosunda azərbaycan dili ilə birlikdə türk, fars, ərəb və digər dillərdə verilişlər yayımlanırdı. İlk dəfə 1956-cı ildə futbol oyunu radionun diktoru Sabutay Quliyev tərəfindən azərbaycan dilində şərh olunur.[474] 1994-cü ildə fəaliyyətə başlayan ANS ÇM radiostansiyası Azərbaycanda ilk özəl radiodur.[475][476]

Azərbaycan Televiziyası 14 fevral 1956-cı ildə yaradılmışdır. İlk veriliş günü ekrana Nəcibə Məlikova çıxmış və "Bəxtiyar" filmi göstərilmişdir. İlk diktorlar Tamara Gözəlova, Nailə Mehdibəyova, Sevda Qənizadə, Sara Manafova, Rəna Nəsirova, Rəxşan Aslanova, Sima Xasıyeva, Nizami Məmmədov idi. Televiziya tamaşalarına misal olaraq "Ötən ilin son gecəsi", "Qatarda", Səni axtarıram", "Kökdən düşmüş piano", "Evləri köndələn yar", "Ordan-burdan", "Yaşıl eynəkli adam", "Sən həmişə mənimləsən", "Bala-başa bəla!", "Yarımştat" göstərilə bilər.[477] 1991-ci ildə Vahid Mustafayev, Seyfulla MustafayevMir Şahin tərəfindən yaradılan ANS TV nəinki Azərbaycanda, bütün SSRİ-də isə ilk özəl televiziya kanalı idi.[478]

Simvollar

Azərbaycan Sülhməramlı Qüvvələri İraqda

Azərbaycan bayrağı üç rəng və ağ rəngli aypara ilə səkkizguşəli ulduzdan ibarətdir. Bayraqda göy rəng türkçülüyü, qırmızı müasir azadlıq ideologiyasını, yaşıl rəng isə İslamçılığı tərənnüm edir. Aypara islamı simvolizə edir. Fətəli xan Xoyskiyə görə, ulduzun guşələrinin sayı əski əlifba ilə yazılan Azərbaycan sözünə işarədir.[479] Bir başqa versiyaya görə, 8 oğuz tayfasının birləşməsi (azərbaycanlılar, osmanlılar, çağataylar, tatarlar, qazaxlar, qıpçaqlar, səlcuqlulartürkmənlər) ulduzun 8 guşəsində əks edilib.[480] ABŞ veksilloloqu Uitni Smitə görə bayrağın müəllifi Əli bəy Hüseynzadədir.[481] 7 dekabr 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin açılışı zamanı Azərbaycan bayrağı Parlament binası üzərində qaldırılmışdır.[482] 1991-ci il fevralın 5-də Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti "Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı haqqında" Qanun qəbul edərək onu Dövlət bayrağı elan etmişdir.[481]

Azərbaycan gerbi palıd budaqlarından və sünbüllərdən ibarət qövsün üzərində yerləşən şərq qalxanının təsvirindən ibarətdir. Qalxanın üstündə Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağının rəngləri fonunda səkkizguşəli ulduz, ulduzun mərkəzində Odlar Yurdunu simvolizə edən alov təsviri vardır.[483] 30 yanvar 1920-ci ildə AXC gerb proyektlərinin təqdim edilməsi üçün konkurs haqqında qərar qəbul etmişdir. Azərbaycan gerbi Qızıl Ordu işğalına görə təyin oluna bilməsə də, Bakıda yaşayan gürcü knyazı Şerşavidzenin layihəsi saxlanmışdır. 1991-ci ildə müstəqilliyin qazanılmasından sonra yenidən konkurs elan edilmiş, ancaq heç bir layihə bəyənilmədiyindən orijinal proyektə düzəlişlər edilərək qəbul edilmişdir.[484][479]

1919-cu ildə Üzeyir Hacıbəyov Əhməd Cavadın sözlərinə Azərbaycan himnini yazmış, himn 27 may 1992-ci ildə rəsmən qəbul edilmişdir. Bəstələndiyi dövrdə "Azərbaycan marşı" adlandırılan bu himn Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hərbi məktəblərində ifa edilirdi.[479][485][486]

28 may günü Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edildiyi gündür. 1918-ci ilin həmin günü Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası Tiflisdə Qafqaz Canişin sarayının ikinci mərtəbəsindəki böyük salonda keçirilən ilk iclasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması elan edilmiş və Azərbaycanın 6 bənddən ibarət İstiqlal Bəyannaməsini imzalanmışdır.[487] 1990-cı ildən etibarən 28 may tarixi "Respublika günü" adı ilə dövlət bayramı kimi qeyd edilir.[488]

"Qızıl Ulduz" medalı Azərbaycanın Milli Qəhrəmanının xüsusi fərqlənmə nişanıdır. Medal üz tərəfində ikiüzlü hamar şüalar olan, səkkizguşəli ulduzdan ibarətdir, sarı qızıldan hazırlanmışdır. Arxa tərəfi hamar səthlidir, ortasında "Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı" sözləri yazılmışdır. 6 fevral 1998-ci il tarixində "Qızıl Ulduz" medalı 7 iyul 1992-ci ildən Azərbaycanın Milli Qəhrəmanının xüsusi fərqlənmə nişanı olan "Ay-Ulduz" medalını əvəz etmişdir.[489] Bu mükafat Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyi və ərazi bütövlüyünün müdafiəsində göstərilən qəhrəmanlıq və cəsarətə görə verilir.

"Heydər Əliyev" ordeni 28 aprel 2005-ci il tarixindən Azərbaycan Respublikasının ən yüksək dövlət təltifidir.[490] Təsis edildiyi vaxt "Heydər Əliyev" ordeni ulduzdan, orden zəncirindən və nişandan ibarət olmuşdur.[491] 3 fevral 2014-cü il tarixli dəyişikliklərdən sonra ordenə döş nişanı da əlavə edilmişdir.[492] Ordenin döşə taxılmaq üçün nəzərdə tutulan ulduzu səkkizguşəli olub gümüşdən hazırlanmışdır. Ulduzun guşələri gül ləçəkləri şəklində işlənmişdir. Qılınclı ulduzun guşələrindən dördünün üzərindən keçən iki qılınc gümüşdən hazırlanıb qızıl suyuna çəkilmişdir. Qılıncların hər birinin dəstəyinə brilyant daş bərkidilmişdir. Dalğavari çevrəli lövhənin ortasında dairəvi medalyondakı cilalanmış lövhə üzərində Heydər Əliyevin barelyefı verilmişdir. "Heydər Əliyev" ordeni Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına Azərbaycanın tərəqqisinə, əzəmətinin və şöhrətinin artmasına töhfə verən müstəsna xidmətlərinə görə və vətənin müdafiəsində, Azərbaycanın dövlət mənafelərinin qorunmasında göstərilmiş mərdlik və şücaətə görə, Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə onun statusuna görə, əcnəbilərə isə Azərbaycan Respublikası qarşısında görkəmli xidmətlərinə görə, Azərbaycançılıq ideyasının həyata keçirilməsində, dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyinin möhkəmləndirilməsində və Azərbaycan Respublikası ilə digər dövlətlər arasında siyasi, iqtisadi, elmi və mədəni əlaqələrin qurulmasında və inkişaf etdirilməsində xüsusi xidmətlərinə görə verilir.[491]

"Şah İsmayıl" ordeni Azərbaycan Respublikasının ali hərbi ordenidir, 6 dekabr 1993-cü ildə təsis edilmişdir. Orden düzgün səkkizguşəli ulduz şəklindədir, gümüşdəndir. Ulduzun mərkəzində, üzü qızıl suyuna çəkilmiş və minalanmış, səkkiz bərabər küncü olan lövhə fonunda Şah İsmayılın əksi profildən təsvir edilmişdir. "Şah İsmayıl" ordeni Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin təşkilində və möhkəmləndirilməsində xüsusi xidmətlərə, Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün və təhlükəsizliyinin təmin edilməsində xüsusi xidmətlərə, görkəmli sərkərdəlik fəaliyyətinə, respublikada fövqəladə halların nəticələrinin araddan qaldırılmasında xüsusi xidmətlərə görə verilir.[490]

Azərbaycanda yaşayan xalqların mədəniyyəti

Türk tayfaları

  • Aynular (Abdallar). Laçın şəhərinin əvvəlki adı olan Abdalyar bu tayfadan götürülmüşdür.[493][494]
  • Bayat tayfası. Tarixi oğuz tayfalarından biridir. Azərbaycanlıların subetnik qrupu sayılır.[495] Marağa xanlığı hökmdarları olan Müqəddəm eli bu tayfadan çıxmışdır.
  • Əfşar boyu. Tarixi oğuz tayfalarından biridir. Bu tayfanın müasir təmsilçiləri Azərbaycan etnoqrafik qrupu hesab olunur[496][497] və onlar həm də İranın hər yerində məskundurlar. Əfşarlardan Cavanşir eli, Kəbirli eli, Şadlı eli, Şamlı tayfası çıxmışdır.
  • Eymür boyu (Ayrımlar). Ağdaş rayonunda Eymur kəndi vardır. Ermənistan ərazisində Ayrım — Noyemberyan və Tumanyan rayonlarında kənd adları, Böyük Ayrım — Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında (indi Ermənistanın Tumanyan rayonunda) kənd adıdır. Kiçik Qafqazda və Qazax qəzasında səpələnmiş ayrımlar Ağsaq Ayrum, Quşçu Ayrum, Baqanis Ayrum, Dadanis Ayrum, Polad Ayrum və başqa qollara bölünmüşlər.[498]
  • Alayuntlu boyu. Azərbaycanlıların etnogenezində iştirak etmişdir. Cənubi Qafqazda azərbaycanlıların evlərində tamğaları tapılmışdır. Ermənistan və Azərbaycanda müxtəlif kəndlər onların adı ilə adlandırılmışdır.[499]
  • Bəydili boyu. Ustaclı Bəydilidən çıxmışdır. Ustaclıya daxil olan Kəngərli eli Naxçıvan xanlığını idarə etmişdir. Azərbaycanda Bəydili adında yerlər vardır.
  • Çəpni boyu. Çəpni etnonimin izləri Azərbaycanın bir çox bölgələrində qorunub saxlana bilmişdir: Cabanı (Şamaxı), Çəpni (Göyçay), Çepni (Quba qəzasının Şabran mahalında), Çəpli (Kəlbəcər). Kürdəmir rayonunun Karrar kəndinin hissələrindən biri Çəpni adlandırılır.
  • Bayandur eli. Bu elə daxil olan Mosullu oymağının bir hissəsi MuğandaQarabağda məskunlaşmışdı.[500] Azərbaycanda və Ermənistanda Bayandur kəndləri vardır.
  • Yıva boyu. Vladimir Minorskiyə görə Baharlı oymağı bu boya daxildir. Qarabağda Baharlı adı ilə toponimlər mövcuddur.[501]
  • Təkə boyu. Təkəli tayfası bu boya daxildir. Azərbaycanın Xızı rayonunda Təkəli kəndi, Gürcüstanın Marneuli rayonunda Təkəli kəndi və Ermənistanın Dərəçiçək bölgəsində Təkəli kəndi buna misal ola bilər.[502][503]
  • Qacarlar. Azərbaycanlıların subetnik qrupudur. Böyük hissəsi İranda yaşayır.[504]
  • Şahsevənlər. Əsasən İranda[505] və Arazdan cənubda, Cəbrayıl düzündə məskunlaşıblar.[506] İnanlı, bağdadi, usanlu və başqa tayfalara bölünürlər.[507] Aleksandr Yerisyanın(ru) yazdığına görə, Qazax qəzasının (indiki Qazax, AğstafaTovuz rayonları) yaşayış yerlərinin adlarında — Qədirli və Qaralal toponimlərində, adları qalmaqda olan qədirliqaralal tayfaları da şahsevənlərin qolları hesab olunmuşlar.[508]
  • Qaradağlılar. İranın şimal-qərbindəki Qaradağ yaylasında məskunlaşıblar. Yarımköçəri həyat tərzi keçirirlər. Mədəni cəhətdən qonşuları olan şahsevənlərə yaxındırlar.[505] Yeddi tayfaya bölünürlər.[509]
  • Qarapapaqlar. Əsasən Azərbaycanın qərbində, qismən Gürcüstanda yaşayırlar. Tərkəbün (digər adı "borçalı"dır ki, bu da "xan tayfası" mənasını daşıyır), saral, ərəbli, canəhmədli, çaxarlı, ulaclı tayfalarına bölünürlər.[509]
  • Padarlar. Oğuz tayfalarından biridir. Elxanilərin dövründə Türküstandan Azərbaycana (Arazdan cənuba) köçüblər. Müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisində isə XVI əsrdə məskunlaşmışlar.[510] Onlar təsərrüfat və məişətlərində, xüsusilə, gündəlik yarımköçəri maldarlıq işlərində adət-ənənələrini digər azərbaycan etnoqrafik qruplarından daha uzun müddət saxlaya biliblər.[505]
  • Tərəkəmələr. Azərbaycanlıların ayrıca etnik qrupudur,[511] Dağıstanda və Azərbaycanın cənub sərhədi boyu rayonlarda yaşayırlar. "Tərəkəmə" termini ilk olaraq etnik, tayfa adı kimi işlədilmişdi. Amma XIX əsr — XX əsrin əvvəllərində bu termin daha çox Azərbaycanda köçəri maldarlıqla məşğul olan əhali üçün, "köçərilər" sözünün qarşılığı olaraq istifadə edildi.[511]
  • Alpavut oymağı. Azərbaycanda bir çox Alpaut kəndi var.

Yerli xalqlar

XVII–XVII əslərdə axvaxlar hal-hazırkı Zaqatala rayonunda yerləşmişdilər.[512] Azərbaycandakı axvaxlar şimal axvax ləhcəsi ilə danışırlar. Avar dili ilə birlikdə, rus, azərbaycan və qumuq dilləri də danışılır, yazı da isə avar dili istifadə edilir.[513]

Avarlar öz dillərindən başqa azərbaycan dilini də doğma dil səviyyəsində danışırlar. Bakıdakı Avar mədəniyyət mərkəzi avar və azərbaycan dillərində "Avar" qəzetini çap edir.[514] Məşhur Azərbaycan avarlarına Əli AnsuxskiRəsul Çunayev misal göstərilə bilər.

Dağıstan və ya Azərbaycanda yaşamasından asılı olmayaraq saxurlar öz dillərindən başqa azərbaycan dilini də bilirlər.[515] Azərbaycanlıların mədəniyyəti saxurların musiqi mədəniyyətinə təsir edib.[516] Hal-hazırda Zaqatalada Saxur Mədəniyyət Mərkəzi fəaliyyət göstərir.[514] Saxurların ən məşhur nümayəndələri arasında Abdulla Muxtarov, Abdulla Qarayev, Əhməd İsayev və digərlərinin adları vardır.

İngiloylar gürcü dilinin xüsusi dialektini danışırlar. Əlibəyli kəndində Qax Dövlət Gürcü Dram Teatrı fəaliyyət göstərir. Həmçinin gürcü dilində "Şəlalə" qəzeti nəşr edilir.[517] Məşhur nümayəndələri rus və sovet ordusunda xidmət etmiş Anatoli Muradov və Mose Canaşvilidir.[518][519]

Azərbaycan kürdləri üçün kurmanc dilinin şimal-qərbi ləhcəsi spesifikdir[520], ancaq ailə içində belə azərbaycan dilində danışırdılar. Azərbaycanlı qadın ilə evlənən kişilər kürd dilini unudur və uşaqlar da həmişə bu dili öyrənə bilmirdi.[521] Azərbaycanda kürdlərə məxsus məscidlər olmadığından azərbaycanlılara aid məscidlər istifadə edilirdi. 1930-cu illərdə Ağcakənd kəndində kukla xalq teatrı (kilim arası) fəaliyyət göstərirdi.[522] Hal-hazırda Azərbaycanda "Ronahi" Kürd Mədəniyyət Mərkəzi və "Kürdün səsi" qəzeti fəaliyyət göstərir.[523] Məşhur Azərbaycan kürdlərinə Müseyib AxundovŞamil Əsgərov misal göstərilə bilər.[524]

Azərbaycan qaraçıları XIX əsr rus tədqiqatçısı Kerovbe Patkanovun verdiyi məlumatlara görə öz dilləri ilə birlikdə azərbaycan və tat dillərini də danışırdılar. Əsas fəaliyyətləri kişilər tərəfindən düzəldilən və qadınlar tərəfindən satılan səbət, ələk və saqqızdır. Həmçinin Patkanov digər gəlir yerləri olaraq fala baxma və mal-qara oğurluğunu göstərir. Keçmişdə qaraçılar heyvanlarının əhliləşdirilməsi və onlarla birlikdə kütlə qarşısında çıxış etməklə məşğul olurdular. Hal-hazırda onlar rəqs və musiqi fəaliyyətlərini davam etdirirlər.[525]

Azərbaycan ləzgiləri ləzgi dilinin Quba ləhcəsini danışırlar.[526] Azərbaycanda Ləzgi dili və mədəniyyətinin inkişafının əlaqələndirilməsi üçün "Samur" Ləzgi Milli Mərkəzi yaradılıb.[527] Sovet dövründə "Qızıl Qusar" qəzetinin yalnız bir səhifəsi ləzgi dilində çıxarılsa da, indiki dövrdə ləzgi dilində bir neçə qəzet fəaliyyət göstərir.[514][528][529] 1998-ci ildə Qusar Dövlət Ləzgi Dram Teatrı yaradılıb.[523] Ləzgilərin etnoqrafik həyatı Azərbaycan mühitinin təsirinə məruz qalıb. Ləzgilər müəyyən dərəcəyə qədər Azərbaycan milli geyimləriniAzərbaycan mətbəxinə aid yeməkləri mənimsəyiblər.[530] Azərbaycanda ləzgi ədəbiyyatının nümayəndələrinə Ləzgi Nemət, Müzəffər Məlikməmmədov, Sədaqət Kərimova misal göstərilə bilər.[514][528][529]

Rutullar öz dilləri də daxil olmaqla iki dil danışırlar. Rutulların çoxu üç və ya daha çox dil bilir. Bunların arasında azərbaycan dili xüsusilə qeyd edilməlidir.[531]

Şahdağ xalqları öz dilləri ilə yanaşı azərbaycan dilini də danışırlar.[532] Hal-hazırda Azərbaycanda Buduq Mədəni Mərkəzi və Xınalıq Mədəni Mərkəzi fəaliyyət göstərir.[533]

"Nənələr" ansamblı

Talışlar öz dilləri ilə birlikdə azərbaycan dilini də danışırlar.[534] Azərbaycanda talış dilinin Lənkəran, Astara, LerikMasallı dialektləri mövcuddur.[535] Talışların mədəniyyəti və məişət həyatı azərbaycanlılara çox yaxındır.[536] Sovet dövründə azərbaycan və talış dillərində "Qırmızı Talış"[537], indi isə "Talışın səsi" çıxarılır.[523] 1970-ci illərdən fəaliyyət göstərən "Nənələr" ansamblı azərbaycan və talış dillərindən 70-ə yaxın xalq mahnısı və bayatı ifaçısıdır.[538] 1990-cı ildə yaradılan Respublika Talış Mədəniyyət Mərkəzinin məqsədi talış tarixi, mədəniyyəti, adət və ənənələrinin tədqiqi, inkişafı və intibahına töhfə verməkdir.[539] Məşhur Azərbaycan talışları 168 yaşadığı iddia edilən Şirəli MüslümovZülfüqar Əhmədzadədir.[540][541][542]

Tatlar öz dillərindən başqa azərbaycan və rus dillərini də bilirlər.[543] Tarixən bir yerdə yaşayan tatların və azərbaycanlıların mədəniyyətində, təsərrüfat və mədəniyyət həyatında bir çox oxşar cəhətlər nəzərə çarpır.[544]

Udinlər öz dillərindən başqa azərbaycan, rus və gürcü dillərini də bilirlər. Udin dilinin NicOğuz (Vartaşen) dialektləri mövcuddur. Azərbaycanda məşhur udinlər Voroşil Qukasyan, azərbaycan yazıçısı Georgi Avetisoviç Кеçari və sovet ordusunda xidmət etmiş Nikolay Paçkovdur.[545]

XIX əsrin sonlarında Bakı Rusiya imperiyasında sionizmin mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi.[546] Azərbaycan yəhudilərinin sionizm və ya mədəniyyətlə bağlı fəaliyyətlərinə AXC dövründə icazə verilsə də, sovet dövründə qadağan edildi.[547] Hal-hazırda Azərbaycanda yeddi sinaqoq və bir yəhudi məktəbi fəaliyyət göstərir.[548]

Etnik azlıqlar

Xilaskar kilsəsi

Azərbaycanda almanların 8 koloniyası mövcud olmuşdur: Yelenendorf, Annenfeld, Georqsfeld, Qrünfeld, Ayxenfeld, TraubenfeldYelizavetinka.[549] Yelenendorf səkkiz koloniyanın mənəvi mərkəzi idi.[550] Almanlar Azərbaycanda fəal və yaxşı integrasiya olunmuş cəmiyyət idi. Alman cəmiyyətinin bütü üzvləri azərbaycan dilində səlis danışırdılar. Dolma yeməyi Qafqaz almanları üçün ənənəvi yeməyə çevrilmişdi. Sovet dövründə almanlar da deportasiya siyasəti ilə üzləşdilər. Hal-hazırda Azərbaycanda Almanların Milli-mədəni Cəmiyyəti fəaliyyət göstərir.[533] Məşhur Azərbaycan almanlarına Lorens KunRixard Zorgeni misal göstərmək olar.[551]

Azərbaycanda erməni dilində nəşrlərə "Erməni dünyası" və "Sosial-Demokrat" jurnallarını, "Şəfəqdə" antologiyasını misal göstərmək olar.[552] 1863–1864-cü illərdə Bakıda Erməni Xeyriyyə Cəmiyyəti fəaliyyətə başlamışdır.[553] Məşhur Azərbaycan erməniləri Aleksandr Şirvanzadə, Ovanes Abelyan, Savmel Qriqoryandır.[554][555][556]

Polyaklar tərəfindən qurulan "Polyak Xeyriyyə Cəmiyyəti" 1903-cü ildə Azərbaycanda kitabxana və məktəb açıb.[557] 1909-cu ildə polyakların mədəni inkişafını təmin etmək məqsədilə "Bakı Polşa Evi" cəmiyyəti açılıb.[558] Stalin dövründə polyakların böyük bir qismi ölkəni tərk etməyə məcbur olub. 1991-ci ildə Polyak mədəniyyət mərkəzi "Polonia" yaradılıb. Məşhur Azərbaycan polyakları Vitold Zqlenitski, Stefan Skşıvan, Mstislav Rostropoviç, Mixail Abramoviç, Süleyman bəy Sulkeviç, İosif Qoslavski, İosif Ploşko, Aleksandr Makovelski, Mstislav Rostropoviçdir.[559]

Azərbaycan rusları öz dillərində fonetika, vurğulu və vurğusuz, uzun və qısa hecaların tələffüz üsulu və leksika baxımından azərbaycan dilinin təsirlərini daşıyırlar. Orta Asiya respublikalarından fərqli olaraq Azərbaycan rusları azərbaycan dilinin öyrənilməsində daha çox maraqlıdır.[560][561] Bakıda Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrı və Rusiya İnformasiya-Mədəniyyət Mərkəzi fəaliyyət göstərir.[562]

Azərbaycanda hələ inqilabdan əvvəl tatar dilində qəzet və jurnallar çap edilirdi. Hal-hazırda isə "Tuqan tel" Respublika Tatar Mədəniyyəti Cəmiyyəti fəaliyyət göstərir. Məşhur Azərbaycan tatarlarına misal olaraq Xədicə Qayıbova, Mərziyyə Davudova, Zemfira Meftahətdinovanı göstərmək olar.[563]

Azərbaycan ukraynalılarının yalnız kiçik bir hissəsi ukrayna dili, ənənələri və milli kimliyinə sahib çıxır.[564] 1907-ci ildə T. Şevçenko adına "Prasvita" Ukrayna cəmiyyəti yaradılıb. Cəmiyyət Azərbaycanda Ukrayna ədəbiyyatı və musiqinin yayılmasında böyük rol oynamışdır.[565] Hal-hazırda isə Azərbaycanda T. Şevçenko adına Ukrayna cəmiyyəti və Azərbaycan Ukrayna Konqresi fəaliyyət göstərir.[566]

Azərbaycan yunanları XIX əsrdə tikinti sahəsində, xüsusilə kilsə tikintisində aktiv idilər. Sovet dövründə Bakıda yunan filantrop cəmiyyətinin səyləri nəticəsində yunan teatrı, kilsəsi, kitabxanası və məktəbi açılmışdı, həmçinin "Embros" futbol klubu fəaliyyət göstərirdi. Ancaq sovet siyasətinin dəyişməsi nəticəsində məşhur aktrisa Panfiliya Tanailidinin də daxil olduğu yunanların böyük bir hissəsi həbs, güllələnmə və sürgünə məruz qalıb. 1994-cü ildə açılan Yunan mədəniyyət mərkəzi yunan dili, musiqi və rəqs kursları, Yunanıstan haqqında səs yazıları arxivi və kitabxana, yunan radio və televiziya verilişlərinin təşkili kimi işlərlər məşğuldur. Azərbaycan yunanlarının böyük bir hissəsi pont dilini unudub.[567]

Din

border=none Əsas məqalə: Azərbaycanda din
Müqəddəs Varfolomeyin nəşinin qalıqlarının saxlandığı sənduqə. Müqəddəs Mürdaşıyan Zənənlər Kafedralı

Xristianlıqdan əvvəlki dövrlərdə alban tayfalari arasında müxtəlif səma cisimlərinə, yunan tanrı və tanrıçalarına, həmçinin oda sitayiş olmuşdur.[568] Strabonun verdiyi məlumata görə Qafqaz Albaniyasında Zevs, HeliosSelenayla eyniləşdirilən tanrılara ibadət edilirdi.[569] Azərbaycan ərazisindəki köhnə paqan məbədlərinə misal olaraq İberiya sərhədinə yaxın yerləşən Ay məbədini[41], İçərişəhərdəki Bazar meydanını, islamdan əvvəlki adətlərin icra edildiyi Divanxananı göstərmək olar.[570]

Azərbaycan ərazisində zərdüştlük eramızdan əvvəl birinci minillikdə yayılmağa başlamışdır.[571] Hal-hazırda zərdüştlük dini, mədəniyyəti və ənənələri Azərbaycanda hörmətlə qarşılanır. Azərbaycanda zərdüşlüyün izlərinə Azərbaycanın adını, Novruz bayramının qeyd edilməsini və tarixən Qafqazda zərdüştlüyün mərkəzi olmuş Atəşgah məbədini[572] misal göstərmək olar.[573][574][575][576]

Yerli xristian əhalisinə görə Həvari Varfolomey Bakı şəhərində, Qız qalası yaxınlığında yerləşən ərazidə b.e. 71-ci ildə çarmıxa çəkilmişdir.[577][578][579] V əsrdən 1830-cu ilə qədər Cənubi Qafqaz ərazisində Alban Həvari Kilsəsi mövcud olmuşdur, hal-hazırda isə alban-udin xristian icması mövcuddur.[580] Sasanilər dövründən başlayaraq Azərbaycan ərazisində Nestorian kilsəsinin Arran, BeyləqanAzərbaycan yepiskopluqları fəaliyyət göstərmişdir.[581][582][583] Atropatena ərazisində Suriya Ortodoks Kilsəsinin Azərbaycan yepiskopluğu da mövcud olmuşdur.[584] Səfəvilər dövründən başlayaraq Naxçıvanda Roma-Katolik Kilsəsinin arxiyepiskopluğu var idi[585], indi isə Bakıda Azərbaycan Həvari Prefekti fəaliyyət göstərir.[586] Azərbaycanda protestantlığın yayılması XIX əsrdə alman koloniyalarının yaranması ilə başlamışdır.[587] Hal-hazırda Azərbaycandakı xristianların böyük bir hissəsi rus ortodoks (Bakı yeparxiyası), gürcü ortodoks (Qax və Kürmük yeparxiyası) və erməni qriqoriandır (Qarabağ yeparxiyası).[588]

Musa əl-Kazımın qızı Həkimə xanımın basdırıldığı Bibiheybət məscidi

Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Bakı yaxınlığında tapılmış yaşayış məskəni iudaizmin hələ VII əsrdən Azərbaycanda yayıldığını göstərir. Hülakülərin dövründə güclənən dini tolerantlıq nəticəsində Azərbaycan yəhudilərin köçməsi üçün cəzbedici yerə çevrilmişdi.[546] 1896-cı ildə Bakıda ilk sinaqoq təşkil edilmişdir.[589] Hal-hazırda Bakıda Aşkenazi yəhudilərinin sinaqoquDağ yəhudilərinin sinaqoqları fəaliyyət göstərir.[590][591]

VII–VIII əsrlərdə Azərbaycanda İslamın yayılmasıyla İslam mədəniyyəti inkişaf edir, məscidlər, mədrəsələr, türbələr tikilir. Bunlara misal olaraq Qafqazda ən qədim məscidlərdən biri olan Şamaxı cümə məscidini və yeddinci şiə imamı Musa əl-Kazımın qızı Həkimə xanımın məzarı üzərində tikilmiş Bibiheybət məscidi misal göstərilə bilər.[592] XVI əsrdə Səfəvilər hakimiyyətə gəlməsi ilə Azərbaycan əhalisinin böyük bir hissəsi sünnilikdən şiəliyə keçməyə məcbur edilir.[593] XIX əsrin əvvəllərində Zaqafqaziyanın Rusiya imperiyasına qatılmasından sonra bölgədəki şiələrə başçılıq etmək üçün şeyxülislam vəzifəsi təsis edilmişdir.[594] Hal-hazırda Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin səlahiyyət dairəsi Azərbaycan, GürcüstanRusiya Federasiyasının Şimali Qafqazdakı bəzi subyektlərinin ərazilərini əhatə edir.[595]

Babizm tərəfdarları hələ 1850-ci ildən əvvəl Naxçıvanda formalaşmağa başlamışdır.[596] XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda mərkəzi Bakı olan bəhailiyin tərəfdarları getdikcə artmış, bir neçə Bəhai Yerli Ruhani Şuraları yaradılmışdır.[597] Musa Nağıyev kimi bir çox tanınmış azərbaycanlı bu icmanın üzv olmuşdur.[596][597] Naxçıvani ailəsi, xüsusilə Əli Əkbər Naxçıvani bəhailiyin Azərbaycanda yayılmasında böyük rol oynamışdır.[597]

Sovet dövründə müxtəlif dinin nümayəndələri bu və ya digər şəkildə təzyiqlərə məruz qalmışdır. Dini etiqad azadlığı haqqında Azərbaycan Respublikasının qanununa görə hər kəsin öz dinini seçmək və ona etiqad etmək hüququ var.[598] Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına görə din dövlətdən ayrıdır.[599] Azərbaycan ən az dindar olan ölkələr arasında 13-cü yerdədir.[600]

Tarixi titullar

Qarabağ bəyi. Rəssam Qriqori Qaqarin

Azərbaycan mədəni irsinin qorunması

1918-ci ildə Bakıda soyqırım törədən ermənilər tarixi-memarlıq abidələrinə da ziyan vurmağa çalışırdılar. Bu zaman böyük zədə almış binalara İsmailiyyə sarayıŞirvanşahlar sarayı daxildir. İsmailiyyə əvvəlcə qarət edilmiş, daha sonra isə yandırılmışdır.[601] Ermənilərin atdığı top mərmiləri Şirvanşahlar sarayı kompleksinə daxil olan Şah məscidinin minarəsini zədələmişdir.[602] Şamaxıda da dinc müsəlman əhaliyə divan tutan ermənilər tərəfindən Şamaxının Cümə məscidi ciddi dərəcədə zədələnmişdir.[603] Bakıda yaşayan şamaxılıların General Uilyam Montqomeri Tomsona verdikləri məlumata görə "şəhər talan edilmiş, daha sonra isə yandırılmış, heç bir məscid salamat saxlanmamışdır."[603] Yanğın zamanı çoxsaylı nadir əlyazmalar və kitablar da məhv edilmişdir.

1920-ci ildə Azərbaycanda sovet rejimi qurulduqdan sonra bolşeviklərin dinə qarşı mübarizəsi başladı. Mömin müsəlmanlar üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən Bibiheybət məscidi, Bakıdakı provoslav Aleksandr Nevski kafedralı və polyak katolik kilsəsi — Bakirə Məryəmin Məsum Hamiləliyi kilsəsi yeni hökumətin hədəfi oldu. Məscid və kilsələrin dağıdılmasından sonra ele eyni ildə Moskvada tarixi əhəmiyyəti olan memarlıq abidələrinin saxlanmasına qərar verildi.[604]

Yuxarı Gövhər ağa məscidi

Dağlıq Qarabağ müharibəsi dövründə Şuşadakı Yuxarı Gövhər ağa[605][606][607][608], Aşağı Gövhər ağa[609], Saatlı məscidləri[610] və Azərbaycan opera müğənnisi Bülbülün ev-muzeyinə ziyan dəymiş[611][612], Azərbaycan şairəsi Xurşidbanu Natəvanın evi yandırılmışdır.[613] Ağdamda isə Cümə məscidi istisna olmaqla bütün şəhər dağıdılmışdır.[614] Fotoqraf Andrey Qalafeyev 2007-ci ildə Ağdamın Cümə məscidini "mal-qara peyini ilə çirklənmiş" şəkildə təsvir edir.[615]Ağdamın Çörək muzeyi xaraba vəziyyətindədir.[616]

2000-ci ildə Şirvanşahlar sarayıQız qalası ilə birlikdə İçərişəhər, 2007-ci ildə Qobustan qaya rəsmləri, 2019-cu ildə Şəki xan sarayı ilə birlikdə Şəkinin tarixi mərkəzi YUNESKO-nun Ümumdünya irsi obyektlərinin siyahısına daxil edilib.[617][618][619] 2008-ci ildə Azərbaycan muğamı[620], 2009-cu ildə Azərbaycan aşıq sənəti[621], 2010-cu ildə Novruz bayramı[622][623], 2011-ci ildə Azərbaycan xalça toxuculuğu ənənəvi sənəti[624], 2012-ci ildə Azərbaycan tar ifaçılıq sənəti və onun hazırlanma ustalığı[625], 2013-cü ildə Qarabağ atı ilə oynanılan Çovqan atüstü oyunu[626], 2014-cü ildə qadın baş örtüyü kəlağayının düzəldilməsi və geyinməsi ənənəvi incəsənəti və onun simvolizmi[627], 2015-ci ildə Lahıc misgərlik sənəti[628], 2016-cı ildə lavaş bişirmə ənənəsi[629], 2017-ci ildə kamançanın hazırlanma ustalığı və ifaçılıq sənəti və dolmanın hazırlanması[630][631], 2018-ci ildə Dədə Qorqud dastan mədəniyyəti, nağılları və musiqisi[632] və Naxçıvanın ənənəvi qrup rəqsləri — yallı, köçəri, tənzərə[633] YUNESKO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilib. AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan təbabət və əczaçılıq işi üzrə orta əsr əlyazmalarından üçü — İbn Sinanın "Tibb elminin qanunu" əsəri (II cild), Rüstəm Curcaninin "Nizamşahın ehtiyatları" əsəri, Əbu Əl-Qasım Əl-Zəhrəvinin "Əl-Məqalə əs-Sələsun" əsəri 2005-ci ildə və Füzulinin Azərbaycan dilində divanı 2017-ci ildə Azərbaycanda YUNESCO-un Dünya Sənəd İrsi "Dünyanın yaddaşı" siyahısına daxil edilib.[634][635][636] YUNESCO tərəfindən təhlükə altında hesab edilən Azərbaycan dilləri ləzgi, talış, cuhuri, rutul, saxur, buduq, xınalıq, qrız, tat, udin, kilitdir.[637]

Azərbaycanda qeydiyyata alınmış dünya əhəmiyyətli memarlıq abidələrinə Atəşgah, İçərişəhər (Məhəmməd məscidi, Qız qalası), Şirvanşahlar sarayı (Şirvanşahların yaşayış binası, Divanxana, Şah məscidi, Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi, Şirvanşahların türbəsi, Murad darvazası, Hamam, Key Qubad məscidinin qalıqları), Xəzəryanı müdafiə qurğuları (Böyük Mərdəkan qəsri, Kiçik Mərdəkan qəsri, Ramana qəsri, Nardaran qəsri, Bayıl qəsri, Beşbarmaq səddi, Çıraqqala), Qutlu Musa türbəsi, "Allah-Allah" türbəsi və Nüşabə qalası, Sınıq körpü, Ləkit məbədi, Xınalıq, Gəncəsər monastırı, Xudavəng monastırı, 11 tağlı Xudafərin körpüsü, 15 tağlı Xudafərin körpüsü, Lahıc Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğu, Yusif ibn Küseyir türbəsi, Möminə Xatun türbəsi, Qarabağlar Tarix Memarlıq Kompleksi, Gülüstan türbəsi, Ordubad Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğu, Yuxarı Baş Dövlət Tarix-Memarlıq QoruğuŞəki xan sarayı, Şuşa Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu daxildir.[638]

Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə Cavad xanın qəbri üzərində məqbərənin ucaldılması[639], Comərd Qəssabın məzarı və məzarüstü türbəsinin bərpası[640], Abdulla Şaiqin ev-muzeyinin bərpası, Xəzər rayonunun Mərdəkan qəsəbəsində kütləvi kitabxana üçün müasir binanın inşası, Mərdəkan Mədəniyyət Sarayının yenidən qurulması[641], Qala Arxeoloji-Etnoqrafik Muzey Kompleksinin yaradılması[642], Gəncə qapılarının ilkin şəkildə qurulması[643], Salyan Dövlət Rəsm Qalereyasının yenidən qurulması[644], Ağcabədidə Qarabağ Muğam Mərkəzinin inşası[645], Bakıda Beynəlxalq Muğam Mərkəzinin inşası[646], Ağdaşda Xalq artisti Habil Əliyevin adını daşıyan uşaq musiqi məktəbinin inşası[647], Bakı Müasir İncəsənət Muzeyinin yaradılması[648], Xəzər rayonunun TürkanBinə qəsəbələrində yeni mədəniyyət mərkəzlərinin inşası, Qala Arxeoloji-Etnoqrafik Muzey Kompleksinin ərazisində Etno-Ekoloji Mərkəzin və Qala Əntiq Əşyalar Muzeyinin yaradılması[649], Gəncədə Nizami Gəncəvi Muzeyinin inşası[650], Məhsəti Gəncəvi Mərkəzinin inşası[651], Bakıda Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi üçün yeni binanın inşası həyata keçirilmişdir.

Xaricdə Azərbaycan mədəniyyəti

Fayl:Azeri language.png
Dağlıq Qarabağın işğalında sonra Azərbaycan dilinin əhatə etdiyi ərazi

İranda azərbaycanlılar farslardan sonra ikinci ən böyük etnik qrupdur. XVI əsrdən azərbaycanlılar İranın siyasi həyatında, XX əsrin əvvəllərində isə İran milliyətçiliyinin formalaşmasında vacib rol oynayıblar.[652] Məşrutə inqilabı dövründə İran azərbaycanlıları öz doğma dillərinin və mədəniyyətlərinin inkişafı üçün mübarizə aparacaq səviyyəyə qalxır, İranda konstitusiyanın qəbulu üçün mübarizə aparırdı.[653] Pəhləvi dövründə isə azərbaycanlılar digər xalqlar kimi mədəniyyət dikriminasiyasına məruz qaldılar.[654] Məhəmməd Rza Pəhləvinin dövründə çıxarılan "Azərbaycan" qəzeti sayəsində ümumi dil, hislər, ənənələr və əraziyə malik xalq kimi İran azərbaycanlıları, onların müstəqillik və milli hərəkat istəyi ifadə edilmişdir.[655] 1995-ci ildə Güney Azərbaycan Milli Oyanış Hərəkatı yaradılmışdır.[654] 2006-cı ildə karikatura jurnalında[656]2015-ci ildə televiziya verilişində azərbaycanlıların təhqir edilməsi etiraz aksiyalarına səbəb olmuşdur.[657]

XV əsrin axırlarında artıq Dağıstanın Dərbənd şəhərində Azərbaycan əhalisi formalaşmışdır.[658] Tarixən, Cənubi Dağıstanın əhalisi Azərbaycanın mədəni və davranış normalarına yönlənib, Azərbaycan linqvistik və mədəni mühiti ilə əhatələnib.[659] Dağıstan antropoloqu Maqomedxan Maqomedxanovun fikrincə Azərbaycan dili bölgənin insanlarına maddi qazanc, mədəni ehtiyacların ödənilməsi, həmçinin kreativ və mənəvi ilham verib.[660] Ləzgi, tabasaran, rutul, and ağul şairləri artıq XVII əsrdə azərbaycan dilindən ədəbiyyatda istifadə edirdilər. Tabasaran aşıqları Azərbaycan dastanlarını həm azərbaycan, həm də tabasaran dilində ifa edirdilər.[661] Bundan başqa Azərbaycan musiqisi Cənubi Dağıstan xalqlarının mədəni inteqrasiyasında böyük rol oynayıb.[659] Musiqi Azərbaycan musiqi alətləri, tar və kamança vasitəsilə ifa edilirdi və muğam Cənubi Dağıstan xalqları arasında məşhurlaşmışdı.[662] Hal-hazırda Dağıstanın dövlət dillərindən biri olan Azərbaycan dilində jurnal və qəzetlər çap edilir, televiziya və radio yayımı aparılır.[663]

Gürcüstanda azərbaycanlı əhalinin formalaşması 1480-ci illərdə Ağqoyunluların, eləcə də XVII əsrin əvvəllərində I Abbasın hücumları ilə əlaqələndirilə bilər.[521][664] 1989-cu ildə azərbaycanlıların paytaxtı Rustavi olan Borçalı muxtariyyəti yaradılması tələbi toqquşmalara səbəb olmuşdur.[665][666] 2010-cu ildə Gürcüstan prezidenti Mixeil Saakaşvili tərəfindən Novruz dövlət bayramı elan edilmişdir.[667] Bundan başqa 2009-cu ildən bəri Dmanisi azərbaycanlıları təsərrüfatçıların arandan yaylağa qayıtması münasibətilə Elat bayramı keçirir.[668] Müasir Tsalka urumcasının fonetik olaraq Osmanlı türkcəsindən daha çox azərbaycan dilinə yaxın olması, onun linqvistlər tərəfindən azərbaycan dili dialekti olaraq fikirləşilməsinə gətirib çıxarır.[669]

XVI əsrdə qızılbaş tayfaları (ustaclı, alpavut, bayat), I Abbasın dövründə qacar, İrəvan xanı Hüseynqulu xan Sərdarın dövründə qarapapaq tayfası Ermənistanda yerləşmişdir.[502][670] 1921-ci ildə Zəngəzuru işğal edən daşnak Qaregin Njde buradan azərbaycanlıları çıxararaq erməni müəllifi Mutafyanın sözlərinə görə ərazinin yenidən erməniləşməsinə nail olmuşdur.[671] Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində azərbaycanlılar Ermənistandan köçməyə məcbur edilmişdir.[672] Ermənistan hökuməti həm sovet, həm müstəqillik dövrlərində türk toponimlərinin dəyişdirilməsi siyasətini hayata keçirmişdir.[673][674]

Türkiyə ərazisində azərbaycanlılar böyük ehtimalla Səfəvilər dövründə yayılıblar. Anadolu türkcəsinin Ərzurum dialekti, həmçinin Elazığ iliƏrciş ilçəsindəki türk dialektləri azərbaycan dilinin təsirinə məruz qalıb.[675][676] XIX əsrin əvvəllərində Şirvandan Amasyaya köçmüş azərbaycanlılar hələ də Azərbaycan mədəni kimliyini və mədəniyyətini saxlayırlar. Azərbaycanlıların həm şimaldan, həm cənubdan Türkiyəyə axını XX əsrdə də davam edib. Azərbaycanlılar mədəniyyət və linqvistik cəhətdən yaxınlığa görə türk cəmiyyətinə yaxşı adaptasiya olsalar da, din, dialekt və tarixi yaddaş və milli şüur baxımından özünüdərk məsələlərinə görə fərqlər hələ də qalır.[677]

Qalereya

Həmçinin bax

Mənbələr

Şərhlər

  1. Rəsmin adı: Tombeau tatar. Tatar deyildikdə azərbaycanlılar nəzərdə tutulur.[154]

İstinadlar

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 "История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  2. David E. Hunter und Phillip Whitten (Hrsg.): Encyclopedia of Anthropology. Harper and Row, Publishers, New York u.a. 1976. ISBN 0-06-047094-1, S. 104–111.
  3. Huntington's 1996 "Clash of Civilizations" (p. 26)
  4. 4,0 4,1 4,2 The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, 2009. səh. 237
  5. Svante Kornel. "The Politicization of Islam in Azerbaijan" (PDF). 2013-04-18 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 aprel 2016.
  6. 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 "Популярная художественная энциклопедия." Под ред. Полевого В. М.; М.: Издательство "Советская энциклопедия", 1986.
  7. Д. В. Гаджиев, М. М. Гусейнов — Первая для СССР находка ашельского человека (Азербайджан, Азыхская пещера)//Учен. зап. Азгосмединститута, 1970, т. 311
  8. Вели Алиев, член-корреспондент НАНА, доктор исторических наук, профессор. Духовный мир конных и лодочных охотников эпохи бронза Азербайджана // Журнал "IRS".
  9. Encyclopedic Dictionary of Archeology — Page 512 by Barbara Ann Kipfer
  10. Anatolia and the Caucasus, 8000–2000 B.C.
  11. Kiguradze, T. 2001. Caucasian Neolithic. In: Peregrine, P. N. and Ember, M. (eds.), Encyclopedia of Prehistory. Volume 4: Europe. New York, Boston, Dordrecht, London, Moscow: Kluwer Academic / Plenum Publishers. Pp. 55–76.
  12. Гуп "Наследие" В. Л. Ростунов
  13. Bünyadov, Z. və Yusifov, Y. (1994) "Azərbaycan Tarixi (ən qədim zamanlardan XX əsrədək)", Azərnəşr, Bakı, I cild, səh. 59–60.
  14. Edens, Christoper (Aug-Nov 1995). "Transcaucasia at the End of the Early Bronze Age". Bulletin of the American Schools of Oriental Research (The American Schools of Oriental Research). 299/300 (The Archaeology of Empire in Ancient Anatolia): 54.
  15. Jaimoukha, Amjad. The Chechens. Pages 25–6
  16. "Талиш-Муганская культура (Talish-Mugan Culture)". mapyourinfo.com.[ölü keçid]
  17. "Талиш-Муганская культура (Talish-Mugan Culture)". Большая Советская Энциклопедия.
  18. "МУГАНСКАЯ КУЛЬТУРА (Mugan Culture)". Академик.
  19. "Муганская культура (Mugan Culture)". archaeotourism.
  20. V.H.Əliyev. Azərbaycanda tunc dövrü boyalı qablar mədəniyyəti. Bakı, 1977
  21. А л и е в В.Г. Культура эпохи средный бронзы Азербайджана. Б., 1991
  22. V.B. Bahşaliyev — Nahçıvan arkeolojisi // Archaeology of Nahchivan. I., 1997
  23. O. Belli, V. Bahşaliyev — Nahçıvan bölgesinde Orta ve Son Tunc Çağı boya bezemeli çanak çömlek kültürü. I., 2001
  24. Aidə Məmmədova — NAXÇIVANIN BOYALIQABLAR MƏDƏNlYYƏTlNlN ÖYRƏNİLMƏ TARiXİ, Azerbaijan Archeology Vol.: 4 Num. 3–4
  25. Ходжалы-кедабекская культура // БСЭ.
  26. Ходжалы-кедабекская Культура // Советская историческая энциклопедия.
  27. Аскольд И. Иванчик. Киммерийцы и скифы. Культурно-исторические и хронологические проблемы археологии восточноевропейских степей и Кавказа пред- и раннескифского времени. — М.-Берлин: Палеограф, 2001. — Т. II. — С. 155. — 324 с. — (Степные народы Евразии).
  28. И. И. Мещанинов. Ассирийская вотивная бусина в Азербайджане // Известия ООИА. — Баку, 1926. — Т. II.
  29. V. Ömərov — Qədim Azərbaycan İşquz dövlətinin yaranması və süqutu, Səs qəzeti, 2012 2 avqust, səh. 14.
  30. Погребова М. Н. Кавказ и Средняя Азия в древности и средневековье. // Памятники скифской культуры в Закавказье. — М., 1981. С. 42–58.
  31. 31,0 31,1 Дьяконов И. М. История Мидии. — М.-Л.: Академия Наук СССР, 1956.
  32. Дамдамаев М. А., Луконин В. Г. Культура и экономика древнего Ирана. — М.: Наука, 1980.
  33. Encyclopædia Iranica. ASSYRIA
  34. The Cambridge History of Iran. — Cambridge University Press, 1985. — С. 103, 105, 125.
  35. Хазанов А. М. Социальная история скифов. — М.: Наука, 1975. — С. 218–219.
  36. Пиотровский Б. Б. По следам древних культур. Урарту.. — 1951. — С. 81–112.
  37. Артамонов М. И. Киммерийцы и скифы. — Издательство Ленинградского Университета, 1974. — С. 26.
  38. Техов Б. В. Скифы и Центральный Кавказ в VII–VI вв. до н.э.. — М., 1980. — С. 11.
  39. 39,0 39,1 Azərbaycan Tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, I cild.
  40. Алиев К.Г. Античные источники по истории Азербайджана, Баку, 1986.
  41. 41,0 41,1 M.L. Chaumont, "Albania," Encyclopædia Iranica, I/8, pp. 806–810 (accessed on 17 May 2014).
  42. Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. VI ҹилд: КубаМисир. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1982. С. 42–43.
  43. "Ялойлутепинская культура". İstifadə tarixi: 2016-12-09.
  44. Кудрявцев О.В. Колхида, Иберия, Албания в III–I в. до н.э.//Всемирная история. М., 1956, т. 2
  45. Qafqaz Albaniyası ilk orta əsrlərdə, T.M.Məmmədov
  46. Дьяконов И.М., Старостин С.А. Хуррито-урартские и восточнокавказские языки // Старостин С.А. Труды по языкознанию. Москва: Языки славянских культур, 2007. Стр. 360
  47. J. Gippert, W. Schulze. Some Remarks on the Caucasian Albanian Palimpsests / Iran and the Caucasus 11 (2007)
  48. Коряков Ю. Б. Атлас кавказских языков / РАН. Институт языкознания. М., 2006. С. 39; Карта № 15.
  49. Климов Г. А. Языки мира: Кавказские языки. Агванский язык. — М.: Академия, 1999. — С. 459–460. — ISBN 978-5-85759-085-0
  50. Philip L. Kohl, Mara Kozelsky, Nachman Ben-Yehuda. Selective Remembrances: Archaeology in the Construction, Commemoration, and Consecration of National Pasts. University of Chicago Press, 2007. ISBN 0-226-45058-9, ISBN 978-0-226-45058-2
  51. Zaza Aleksidze — "Qafqaz Albaniyası yazının kəşfi və deşifrə olunması", Gürcüstan Elmlər Akademiyası bülleteni, səh 161, 2007
  52. 52,0 52,1 К. В. Тревер. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании (IV в. до н. э. — VII в. н. э.), М. — Л., 1959. С. 318.
  53. Philip L. Kohl, Mara Kozelsky, Nachman Ben-Yehuda. Selective Remembrances: Archaeology in the Construction, Commemoration, and Consecration of National Pasts. University of Chicago Press, 2007. ISBN 0-226-45058-9, 9780226450582
  54. 54,0 54,1 54,2 А. П. Новосельцев. Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа. — М.: Наука, 1990. — С. 31.
  55. Азия на рубеже древности и средневековья. Закавказье в IV–XI вв. // "История Востока" (Восток в средние века).
  56. 56,0 56,1 М. С. Гаджиев К интерпретации сведений о создании письменности Кавказской Албании. — М.: ИВ РАН, 2015. — С. 177–188.
  57. А. К. Аликберов Кавказская Албания и лезгинские народы: актуальные проблемы, новые дискурсы. — М.: ИВ РАН, 2015. — С. 16–27.
  58. Jean-Pierre Mahé L’historiographie arménienne de la conversion des Albaniens. — 2008.
  59. А. П. Новосельцев. Генезис феодализма в странах Закавказья. — М.: Наука, 1980. — С. 31.
  60. Заза Алексидзе Обнаружена письменность Кавказской Албании
  61. М. С. Гаджиев Обычное право в текстах и комментариях. Каноны царя Албании Вачагана Благочестивого, 488 г. // Институт Востоковедения, ДНЦ, Институт истории, археологии, этнографии РАН. — М., 2009. — С. 83
  62. Hubert Kayfhold. The History of Byzantine and Eastern Canon Law to 1500 / Wilfried Hartmann, Kenneth Pennington. — The Catholic University of America Press, 2012.
  63. Kamilla Trever. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э.-VII в. н. э. Москва-Ленинград: Издательство Академии наук СССР. 1959. 389.
  64. Гаибов В.А. О некоторых проблемах культа Геракла на эллинистическом Востоке (скальный комплекс Керефто в Иране). //Второй Всесоюзн. симпозиум по пробл. эллинистич. культуры на Востоке. Тез. докладов, Ереван, 1987.
  65. Акопян А.М. Связи Армении и Кавказской Албании с Парфией. СА, 1979, № 4.
  66. Н. И. Рзаев. Искусство Кавказской Албании (IV в. до н. э. — VII в. н. э.). Баку: Элм. 1976. 138.
  67. Абрамян А. Г. Албанский календарь // Материалы второй Закавказской конференции по историй науки. — Б.: Элм, 1967.
  68. Peacock, Andrew. SHADDADIDS // Encyclopædia Iranica, Online Edition. 2011. İstifadə tarixi: 14 March 2015.
  69. 69,0 69,1 69,2 69,3 69,4 Бретаницкий Л. С., Веймарн Б. В. Искусство Азербайджана IV–XVIII веков / Редактор И. А. Шкирич. — Москва: Искусство, 1976. — 272 с.
  70. 70,0 70,1 70,2 70,3 "Azerbaijan". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc., 2016. Web. 24 Apr. 2016.
  71. Sara Aşurbəyli, Şirvanşahlar dövləti, Bakı, 2006
  72. Field Listing :: Ethnic groups (англ.). The World Factbook. ЦРУ. Проверено 23 мая 2012.
  73. Golden, Peter B. (1992). An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Otto Harrasowitz. pp. 385–386. ISBN 3–447-03274-X.
  74. Yarshater, E (18 August 2011). "The Iranian Language of Azerbaijan". Encyclopædia Iranica. Retrieved 25 January 2012.
  75. 75,0 75,1 75,2 Tadeusz Swietochowski, Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition (New York: Columbia University Press), 1995, page 27–28
  76. 76,0 76,1 Mostashari, 2006. səh. 13
  77. C.E.Bosworth, "Azerbaijan", in Encyclopedia Iranica (London and New York: Routledge and Kegan Paul, 1989)p.224
  78. Small nations and great powers Автор: Svante E. Cornell.
  79. Peoples of Western Asia. Marshall Cavendish Corporation.
  80. The Washington Institute for Near East Policy. Policy Watch #1111.
  81. 81,0 81,1 81,2 Mattew O'Brien. Uzeir Hajibeyov and His Role in the Development of Musical Life in Azerbaijan. — Routledge, 2004. — С. 211. — ISBN 0-415-30219-6, 9780415302197
  82. Suny, Ronald (1996). Armenia, Azerbaijan, and Georgia. DIANE Publishing. p. 108. ISBN 0-7881-2813-2.
  83. Şuşa rayonunun ərazisi və təbii sərvətləri, tarixi və memarlıq abidələri Arxivləşdirilib 2019-05-17 at the Wayback Machine, shusha.az, İstifadə tarixi:9 yanvar 2015
  84. Güntay Gəncalp, Hüseynov Nurlan. "Güntay Gəncalp: Tariximizdə sünni məscidlər ərəb, şiə məscidlər də fars dilini qoruyan səngərlər olmuşdur". kultura.az. 2016-04-22. İstifadə tarixi: 2016-12-09.
  85. Kazemzadeh, Firuz (1951). The Struggle for Transcaucasia: 1917–1921. The New York Philosophical Library. pp. 124, 222, 229, 269–270. ISBN 0-8305-0076-6.
  86. "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti (1918-1920-ci illər)". İstifadə tarixi: 2017-04-20.
  87. М. Волхонский, В. Муханов. Указ. раб., с. 227
  88. 88,0 88,1 Ашнин Ф. Д., Алпатов В. М., Насилов Д. М. Репрессированная тюркология. — М.: "Восточная литература" РАН, 2002. — С. 296.
  89. Свентоховский Т. Русское правление, модернизаторские элиты и становление национальной идентичности в Азербайджане // Азербайджан и Россия: общества и государства / Редактор-составитель Д. Е. Фурман. — М.: Летний сад, 2001.
  90. Вечно живые традиции. — Баку: Азернешр, 1968. — С. 167.
  91. "Azad və cəsur TÜRK QADINIna ithaf". www.azadliq.info. www.azadliq.info. 15 noyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2016.
  92. "Ilk "avropalı" azərbaycanlı". www.mediapost-az.com. www.mediapost-az.com. 15 noyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2016.
  93. "«İlk»lərin müəllifi". www.anl.az. www.anl.az. 15 noyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2016.
  94. "Azərbaycanın ilk aktrisası kimdir?". news.milli.az. news.milli.az. 15 noyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2016.
  95. "Azərbaycanın ilk qadın opera müğənnisi..." anl.az. anl.az. 15 noyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2016.
  96. "İlk kinoaktrisamız, kimyaçı akademikin əzablı həyatı". modern.az. modern.az. 15 noyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2016.
  97. "Azərbaycanın ilk qadın reiissorunun 100 illiyi qeyd olundu". anl.az. anl.az. 15 noyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2016.
  98. "My Life as Azerbaijan's First Ballerina". www.azer.com. www.azer.com. 15 noyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2016.
  99. "Ayna Sultanova kimdir? – ARAŞDIRMA". deyerler.org. deyerler.org. 15 noyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2016.
  100. "20 Yanvar: qanlı Bakı faciəsinin pərdəarxası, yaxud Naxçıvanın işğalı ssenarisi". www.anl.az. www.anl.az. 15 noyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2016.
  101. The Living Age… by Eliakim Littell and Robert S. Littell. Making of America Project. Littell, Son & Company, 1934; p. 226–27
  102. В Азербайджане обсуждают вопрос лишения звания "народного писателя" классика армянской литературы Ширванзаде
  103. "AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI MƏDƏNİYYƏT NAZİRLİYİ". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  104. MƏDƏNİYYƏT TELEVİZİYA KANALI HAQQINDA
  105. "Capitals of Islamic Culture for the years 2005–2025 adopted by the Islamic Conferences of Culture Ministers". İstifadə tarixi: 2015-05-02.
  106. "Şəki paytaxt elan edildi". İstifadə tarixi: 2015-05-02.
  107. europeanyouthcapital.org. "Ganja 2016". JUNE 12, 2014. 2017-05-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-03-20.
  108. Böyük Sovet Ensiklopediyasında Азербайджанская ССР. Архитектура и изобразительное искусство Архитектура Азербайджана Arxivləşdirilib 2007-10-31 at the Wayback Machine məqaləsi
  109. J. Bjornar Storfjell, Ph.D. The Church in Kish. Carbon Dating Reveals its True Age. Azerbaijan International, Spring 2003
  110. А. В. Саламзаде. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Архитектура / Под редакцией Б.А.Гарданова, А.Н.Гулиева, С.Т.Еремяна, Л.И.Лаврова, Г.А.Нерсесова, Г.С.Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 175.
  111. 111,0 111,1 Ilham Aliyev. "The Soviet Period of Architecture in Azerbaijan". Azerbaijan International. Winter 1998.
  112. 112,0 112,1 112,2 112,3 112,4 112,5 Əfəndi R. Azərbaycan incəsənəti. — Б.: Şərq-Qərb, 2007. — 160 с. — ISBN 978-9952-34-116-4.
  113. Ализаде А. Лагич, историко-культурный заповедник Азербайджана // журнал : İRS. — 2005. — № 4.
  114. 114,0 114,1 114,2 114,3 114,4 З. А. Кильчевская, А. Г. Трофимова. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Одежда и украшения / Под редакцией Б.А.Гарданова, А.Н.Гулиева, С.Т.Еремяна, Л.И.Лаврова, Г.А.Нерсесова, Г.С.Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 121–127.
  115. 115,0 115,1 Mətnşünaslıq. Bakı, "Tural-Ə Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi", 2001, 15,7 ç.v.
  116. 116,0 116,1 116,2 Telman İbrahimov. Xəttatlıq sənəti. Bakı, Şərq-Qərb, 2013.
  117. TEKİN, G. (1979). Timur Devrine ait iki Türkçe Şiir [Two Turkish Poems of the Timur Period]. Harvard Ukrainian Studies, 3/4, 850–867. Retrieved May 18, 2020, from www.jstor.org/stable/41035878
  118. 118,0 118,1 118,2 The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran, Willem Floor and Hasan Javadi
  119. 119,0 119,1 ABDÜLKERİM ÖZAYDIN. "KADI BURHÂNEDDİN". https://islamansiklopedisi.org.tr/. 2020. (#accessdate_missing_url)
  120. Казиев, Адил (1964). Миниатюры рукописи "Хамсэ" Низами 1539–1543 гг. Баку: АН Азерб. ССР Ин-т Литературы и Исскусства. 82 səh.
  121. 121,0 121,1 Şeyx Səfi təzkirəsi ("Səfvətüs-səfa"nın XVI əsr türk tərcüməsi). Nəşrə hazırlayan: M. Nağısoylu, S. Cabbarlı, R. Şeyxzamanlı. Kitabın redaktoru, izahların və lüğətin müəllifi: Möhsün Nağısoylu. Bakı: Nurlan, 2006, 932 səhifə (Təkrar nəşri: 2010).
  122. MÖHSÜN NAĞISOYLU. ŞƏHLA ABDULLAYEVA. "ANONİM "ŞEYX SƏNAN" MƏNZUM HEKAYƏTİ". Elm və təhsil. 2016. (#accessdate_missing_url)
  123. Orta əsr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyətinin tarixi problemləri (AMEA-nın 70, Əlyazmalar İnstitutunun 65 illik yubileyinə həsr olunmuş) XIV Respublika elmi konfransının materialları. Bakı, 2015, 282 s
  124. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (2002). Naxçıvan ensiklopediyası. Bakı. səh. 566–567.
  125. "Xəttatlıq. Yazı - elmin yarısıdır". Şərq. 2011. İstifadə tarixi: 2020-09-09.
  126. 126,0 126,1 Çingizoğlu, Ənvər, Qarabağda maarif (1750-1950), Bakı: “Zərdabi LTD” MMC, 2013, 288
  127. 127,0 127,1 Süleymanova, Nailə, AZƏRBAYCAN’DA XƏT SƏNƏTİ VƏ ONUN ÇAĞDAŞ NUMAYƏNDƏLƏRİ, Bakı Dövlət Universitetinin İlahiyyat fakültəsi
  128. Ениколопов И. К. Поэт Мирза-Шафи. — Баку: Изд-во АзФАН СССР, 1938.
  129. 129,0 129,1 129,2 The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, 2009. səh. 241
  130. Шәки Ханларынын Сарајы / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1987. — Т. 10. — С. 502–503.
  131. Great Soviet Encyclopedia — Usta Gambar Garabaghi.
  132. Под общ. ред. Б.В. Веймарна, Ю.Д. Колпинского (1964). General History of Art 5. М.: Искусство.
  133. "Usta Gambar Garabaghi". Личности.
  134. "Azerbaijan Soviet Socialist Republic".
  135. "Usta Gambar Garabaghi". Encyclopedias & Dictionaries.
  136. Миклашевская Н. М. Художники XIX в. Мирза Кадым Эривани и Мир Мохсун Навваб / Под ред. Полевого В. М.. — Искусство Азербайджана. — Баку, 1954. — Т. IV.
  137. История Азербайджана. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1960. — Т. II. — С. 422.
  138. Azerbaijan Gender Information Centre
  139. Лятиф Керимов. Азербайджанский ковёр. Том III. VI. Тебризский тип. А) Тебризская группа. Б.: "Гянджлик", 1983.
  140. Encyclopaedia Iranica. Caucasian Carpets. Richard Wright.
  141. 141,0 141,1 Siawosh AZADI; Latif KERIMOV; Werner ZOLLINGER. Azerbaijani-Caucasian Rugs. — Switzerland Ulmke Collection, 2001. — p. 135. — ISBN 3-925813-10-1 / 9783925813108
  142. Britannica Encyclopedia. Iran. Shah Abbas.
  143. Britannica Encyclopedia. Tabriz school.
  144. Р. Тагиева — Азербайджанский ковёр, Баку, 2003, стр. 158–163
  145. Altstadt, 1992. səh. 24
  146. Joyce C. Ware. The Official Identification and Price Guide to Oriental Rugs. — House of Collectibles: 1992, p. 221. — ISBN 0-87637-882-3, 9780876378823.
  147. Мехди Зариф, 2006. səh. 19
  148. Мехди Зариф, 2006. səh. 18
  149. Мехди Зариф, 2006. səh. 16-19
  150. 150,0 150,1 Nərgiz Quliyeva, Ziyadxan Əliyev. Azərbaycan incəsənəti. I cild. Mənbələr. Bakı, 2006, səh.88–91.
  151. "Azərbaycanda sənətkarlıq istehsalının ən qədim sahələrindən olub bu günə qədər öz əhəmiyyətini saxlayan peşə - Dulusçuluq". www.anl.az. 3 may 2011.
  152. 152,0 152,1 The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, 2009. səh. 243
  153. Emin ƏLƏKBƏROV. XX əsr Azərbaycan memarlıq abidələrində monumental bədii keramika nümunələri. "Musiqi dünyası" № 2 (79) 2019.
  154. А. К. Лебедев. Василий Васильевич Верещагин: Жизнь и творчество. 1842–1904. Искусство, 1972. Стр. 42
  155. Basile Vereschaguine. Voyage dans les provinces du Caucase. — Le Tour du Monde. — Leipzig, 1869. — С. 309.
  156. 156,0 156,1 156,2 156,3 156,4 The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, 2009. səh. 240
  157. А. Ю. Казиев. О видах народного бытового искусства // Искусство Азербайджана. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1954. — Т. IV. — С. 31.
  158. Народный комиссариат просвещения, Академия наук СССР, Институт этнографии имени Н. Н. Миклухо-Маклая. Советская этнография. Выпуски 4–6.. — Издательство Академии наук СССР, 1976.. — С. 40.
  159. И. М. и С. К. Джафарзаде. Азербайджанские намогильные камни. // журнал : Советская этнография. — Народный комиссариат просвещения, Академия наук СССР, Институт этнографии имени Н.Н. Миклухо-Маклая: Издательство Академии наук СССР, 1956. — С. 104–106.
  160. Заур Ализаде. Первый азербайджанский профессиональный скульптор — Зейнал Абдин Алиев // газета. — "Зеркало", 4. iyul 2009.
  161. Габибов Н. Д., Наджафов М. К. Искусство Советского Азербайджана. — М.: Искусство, 1960. — С. 132. — 198 с
  162. Клюева И. В. Художественно-педагогическая деятельность Степана Эрьзи. — Саранск: Издательство Мордовского университета, 2007. — 202 с.
  163. Мәммәдова (азерб.) // Азербайджанская советская энциклопедия / Под ред. Дж. Кулиева. — Б.: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1982. — C. VI. — S. 508.
  164. "İran Şahlarının İki Türkçe Mektubu".
  165. Second Opinion on Georgia Arxivləşdirilib 2016-12-20 at the Wayback Machine. Advisory Committee on the Framework Convention for the Protection of National Minorities. Adopted on 17 June 2015.
  166. "Kurdistan: Constitution of the Iraqi Kurdistan Region". 14 April 2004. İstifadə tarixi: 30 August 2019.
  167. "A Reading for the Law of Protecting Components in Kurdistan" (PDF). July 2015. İstifadə tarixi: 15 September 2019.
  168. Ширалиев М. Ш. Диалекты и говоры азербайджанского языка // Диалекты тюркских языков: очерки. — М.: "Восточная литература" РАН, 2010. — С. 36. — ISBN 978-5-02-036421-9.
  169. Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin təsnifi, səh. 19 // Azərbaycan dialektologiyasının əsasları: Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti. Müəllif: Məmmədağa Şirəliyev. Bakı: "Marif", 1967, 424 səh. — Təkrar nəşr. Buraxılışa məsul: Əziz Güləliyev. Bakı: "Şərq-Qərb", 2008, 416 səh. ISBN 9789952341836
  170. Языки народов Советского Союза. — Алтайские языки. — Тюркские языки, стр. 79. // Сто тридцать равноправных: о языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член-корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Институт языкознания. Научно-популярная серия. Москва: Издательство "Наука", 1970, 192 стр.
  171. Глава III. Народы и языки Советского Союза. — 2. Алтайская семья. — Тюркские языки, стр. 118. // О языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член-корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Научно-популярная серия. Москва: Издательство "Наука", 1978, 222 стр.
  172. Introduction, page XIX. // Elementary Azerbaijani Arxivləşdirilib 2015-09-19 at the Wayback Machine. Author: Kurtuluş Öztopçu. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi. Santa Monica (State of California) — Istanbul: Sanat Kitabevi, 2003, XXIII+381 pages. ISBN 9789759377304  (ing.)
  173. Z. Gökalp, "Terbiyenin Sosyal ve Kültürel Temelleri", s. 229–230
  174. Adnan Menderes Kaya. Avsar Turkmenleri. — 2004. — С. 242.
  175. Ahmad Hasan Dani, Vadim Mikhaĭlovich Masson, Unesco. History of Civilizations of Central Asia: Development in contrast : from the sixteenth to the mid-nineteenth century. — С. 724

    …Afshari (a variant of Azarbaijani still spoken by the Afshars in a village that is now part of northern suburb of Kabul)

  176. Hasan Kawun Kakar. Government and Society in Afghanistan: The Reign of Amir ‘Abd al-Rahman Khan

    The main Turkic-Mongolian languages are Uzbeki spoken by Uzbeks;… and Afshari (a variant of Azerbaijani), in the Afshar quarter near Kabul

  177. 177,0 177,1 G. Doerfer. "AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish". Iranica. December 15, 1988. İstifadə tarixi: 2017-07-20.
  178. Будагова З. И. Азербайджанский язык (краткий очерк). — Баку: Элм, 1982. — С. 7.
  179. 179,00 179,01 179,02 179,03 179,04 179,05 179,06 179,07 179,08 179,09 H. Javadi and K. Burrill. "AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature". iranicaonline.org. December 15, 1988. İstifadə tarixi: 2017-01-10.
  180. Баку, губернский город // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
  181. Mazzaoui, Michel B; Canfield, Robert (2002). "Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period". Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. pp. 86–7. ISBN 978-0-521-52291-5.
  182. Savory, Roger (2007). Iran Under the Safavids. Cambridge University Press. p. 213. ISBN 978-0-521-04251-2.
  183. Zabiollah Safa (1986), "Persian Literature in the Safavid Period", The Cambridge History of Iran, vol. 6: The Timurid and Safavid Periods. Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 0-521-20094-6, pp. 948–65. P. 950
  184. Cyril Glassé (ed.), The New Encyclopedia of Islam, Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield Publishers, revised ed., 2003, ISBN 0-7591-0190-6, p. 392
  185. Rudi Matthee. "SOLAYMĀN I". İstifadə tarixi: 2015-09-09.
  186. Reviewed Work(s): Nadir Shah by L. Lockhart, Review by: V. Minorsky, Source: Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, Vol. 9, No. 4, p 1122.
  187. Н.К. Корганян, А.П. Папазян. Абраам Кретаци, Повествование. — С. 290.
  188. Tom Sinclair The Chronicle of Abraham of Crete (Patmut'iwn of Kat'oghikos Abraham Kretats'i). Annotated translation from the Critical Text with Introduction and Commentary by George A. Bournoutian. (Armenian Studies Series, 1.) 190 pp. Costa Mesa, CA: Mazda,1999. // Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 64, No. 3 (2001), pp. 413–414. — Cambridge University Press on behalf of School of Oriental and African Studies. — С. 414.
  189. Н.К. Корганяна, А.Д. Папазян. Абраам Кретаци, Краткое повествование.
  190. Ardabil Becomes a Province: Center-Periphery Relations in Iran, H. E. Chehabi, International Journal of Middle East Studies, Vol. 29, No. 2 (May, 1997), 235
  191. Law, Henry D.G. (1984) "Modern Persian Prose (1920s-1940s)" Ricks, Thomas M. Critical perspectives on modern Persian literature Washington, D.C.: Three Continents Press s. 132 ISBN 0-914478-95-8, 9780914478959 "cited in Babak, Vladimir; Vaisman, Demian; Wasserman, Aryeh. "Political Organization in Central Asia and Azerbaijan":
  192. Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. — "Элм", 1990. — 304 с. — ISBN 5-8066-0177-3.
  193. Keith Brown, Sarah Ogilvie. Concise encyclopedia of languages of the world. — Elsevier, 2009. — С. 110–113. — ISBN 978-0-08-087774-7.
  194. М. Ю. Лермонтов. Собрание сочинений / Под общей редакцией И. Л. Андроникова, Д. Д. Благого, Ю.Г. Оксмана. — М.: Государственное издательство художественной литературы, 1958. — Т. 4. — С. 450–451. — 596 с.
  195. Кавказские языки // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
  196. Эзов Г. А. Сношения Петра Великого с армянским народом. — Типография Императорской Академии Наук, 1898.
  197. Волкова Н. Г. Материалы экономических обследований Кавказа 1880-х годов как этнографический источник // Кавказский этнографический сборник. — М.: Наука, 1984. — Т. 8. — С. 222.
  198. Charles Dowsett. Sayatʻ-Nova: an 18th-century troubadour : a biographical and literary study. Peeters Publishers, 1997. ISBN 90-6831-795-4, 9789068317954. P.422
  199. Pieter Muysken. Studies in language companion series. From linguistic areas to areal linguistics. — John Benjamins Publishing Company, 2008. — Т. 90. — С. 74. — ISBN 90-272-3100-1, ISBN 978-90-272-3100-0.
  200. Волкова Н. Г. Этнокультурный контакты народов Горного Кавказа в общественном быту (XIX — начало XX в.) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 169.
  201. Балаев А. Г. Таты Азербайджана: особенности этнического развития и современного положения // Этнос и его подразделения. Ч. 1: Этнические и этнографические группы. — М., 1992. — С. 41.
  202. Миллер Б. В. Таты, их расселение и говоры (материалы и вопросы). — Баку: Издание общества обследования и изучения Азербайджана, 1929.
  203. Əsgərova Q. İ. Dünya dillərində Azərbaycan mənşəli sözlər // Filologiya məsələləri. — Bakı, 2015. — No 4.
  204. Асланов Г. Н. Функционирование азербайджанских элементов в русском языке // Научные труды Азербайджанского педагогического института русского языка и литературы. — 1979. — № 1. — С. 19–27.
  205. Асланов А. М. Азербайджанский язык в орбите языкового взаимодействия: социально-лингвистическое исследование. — Б.: Элм, 1989. — 198 с.
  206. Джидалаев Н. С. Тюркизмы в дагестанских языках: опыт историко-этимологического анализа. — М.: Наука, 1990. — 251 с. — ISBN 5-02-011019-1.
  207. Исаев М. Г. Азербайджанские заимствования в Тлянандском говоре аварского языка // Материалы пятой региональной научной сессии по историко-сравнительному изучению иберийско-кавказских языков. — Орджоникидзе, 1977.
  208. Хатунцева Е. Б., Ахмедова Г. Н. Азербайджанские частицы в русской разговорной речи // Научные труды Азербайджанского педагогического института русского языка и литературы. — 1979. — № 3. — С. 11–17.
  209. Зәринәзадә Һ. Һ. Фарс дилиндә Азәрбајҹан сөзләри — Bakı, 1962.
  210. Гусейнов, 1949. səh. 126
  211. Шнирельман, 2003. səh. 34-35
  212. 212,0 212,1 C. E. Bosworth. Azerbaijan — Islamic history to 1941. Iranica.
  213. Гасанлы Дж. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны (1941–1946 гг). — Герои Отечества, 2006. — С. 216. — ISBN 5-91017-012-0.
  214. Конституции государств Азии: в 3 т. — Институт законодательства и сравнительного правоведения при Правительстве РФ: Норма, 2010. — Т. 1: Западная Азия. — С. 244. — ISBN 978-5-91768-124-5, ISBN 978-5-91768-125-2.
  215. Гасанлы Дж. П. Хрущёвская "оттепель" и национальный вопрос в Азербайджане (1954–1959). — Флинта, 2009. — С. 175–177. — ISBN 978-5-9765-0792-0, УДК 94(5) ББК 63.3(5Азе)-4 Г22.
  216. Гиляревский Р. С., Гривнин В. С. Определитель языков мира по письменности. — М.: Наука, 1964. — С. 48.
  217. Советский Азербайджан: мифы и действительность. — Баку: Элм, 1987. — С. 293.
  218. Тагиев И. Мирза Фатали Ахундов и новый тюркский алфавит // Культура и письменность Востока. — Б., 1928. — С. 58–61.
  219. FƏRHAD AĞAZADƏ VƏ LATIN ƏLIFBASINA KEÇiD, İsaxan İsaxanlı
  220. Алпатов В. М. 150 языков и политика. 1917–2000. Социолингвистические проблемы СССР и постсоветского пространства. — М.: Крафт+, Институт востоковедения РАН, 2000. — С. 48.
  221. Гиляревский Р. С., Гривнин В. С. Определитель языков мира по письменности. — М.: Наука, 1964. — С. 47.
  222. Баскаков Н. А. Тюркские языки. — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — С. 140.
  223. Məmmədhüseyn Təhmasib. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. I cild. Bakı: Mütərcim, 2010. — səh. 474.
  224. 224,0 224,1 224,2 Ramil ƏLİYEV. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı (Müasir aktual problemlər). — Bakı, 2014. — 350 s.
  225. А. П. Векилов. Народная поэзия Азербайджана / Под ред. Ф. Я. Прийма. — Л.: Советский писатель., 1978. — Т. 2. — С. 31–34. — 448 с.
  226. Газ. "Хаят", 1905, № 20
  227. Мелетинский Е. М. Огузский эпос "Китаб-и дэдэм Коркут" // История всемирной литературы: В 8 томах / АН СССР; Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1985. — Т. III. — С. 588–590.
  228. Michael E. Meeker. The Dede Korkut Ethic (англ.) // International Journal of Middle East Studies. — 1992. — August (vol. 24, no. 3). — P. 395–417.
  229. Китаби Деде Горгуд = Китаби-Дəдə Горгуд / Составители, транскрипция, упрощённый вариант и предисловие Фархада Зейналова и Самета Ализаде. — Б.: Язычы, 1988. — 265 с. — ISBN 5560002518. (азерб.)
  230. Короглы Х. Китаби деде Коркуд // Большая советская энциклопедия. — М., 1973. — Т. XII. — С. 203.
  231. Китаби-Дәдә Горгуд (азерб.) // Азербайджанская советская энциклопедия / Под ред. Дж. Кулиева. — Б.: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1981. — C. V. — S. 408.
  232. İlker Evrım Bınbaş. "OḠUZ KHAN NARRATIVES". Encyclopædia Iranica. April 15, 2010. İstifadə tarixi: 2016-12-09.
  233. Даронян С. К. "Ашик-Кериб" Лермонтова и армянские записи сказания. — "Вестник общественных наук АН Армянской ССР", 1974. — № 4. — С. 79–92.
  234. Sakina Berengian. Azeri and Persian literary works in twentieth century Iranian Azerbaijan. — Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1988. — С. 20. — 238 с. — ISBN 978-3-922968-69-6.
  235. Minorsky V. Jihan-shah Qara-Qoyunlu and his poetry.— BSOAS, XVI/2, London, 1954, p. 283, цит. по: [1]
  236. Хәтаи Тәбризи / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1987. — Т. X. — С. 80.
  237. MÖHSÜN NAĞISOYLU (2011). XVI ƏSR AZƏRBAYCAN TƏRCÜMƏ ƏSƏRİ "KƏVAMİLÜT-TƏBİR".
  238. Anthology of Ashiq Arxivləşdirilib 2013-11-05 at the Wayback Machine
  239. Ашуг в БСЭ
  240. Ашыкская поэзия. Пир Султан Абдал // Литература Востока в средние века / Н.И.Конрад. — Издательство Московского Университета, 1970. — Т. 2. — С. 404–405. — 464 с.
  241. 241,0 241,1 Kishwar Rizvi. The Safavid Dynastic Shrine. — I.B.Tauris & Co Ltd, 2010. — С. 4. — ISBN 978-1-84885-354-6.
  242. V. Minorsky, "The Poetry of Shah Ismail I," Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 10/4 (1942): 1006–53.
  243. Roger M. Savory, Ahmet T. Karamustafa. Esmail I Ṣafawi (англ.). — Encyclopædia Iranica, 1998. — Т. VIII. — С. 628–636.
  244. Исмаил I — статья из Большой советской энциклопедии
  245. Peter Rollberg. The modern encyclopedia of Russian and Soviet literature (including Non-Russian and Emigre literatures) / Edited by Harry B. Weber. — Academic International Press, 1987. — Т. 8. — С. 76.
  246. Л. И. Климович. Литература народов СССР: хрестоматия для высших учебных заведений. — 3. — Просвещение, 1971. — Т. 1. — С. 89.
  247. Bakir, Ziya Halil (2007) Türk literatürü dahileri toplamı. Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul, s.239
  248. Encyclopaedia Britannica, s.v. Islamic Art Islāmic literatures. The period from 1500 to 1800. Ottoman Turkey Poetry of Fuzûlî
  249. Jonathan Dewald. Europe 1450 to 1789: Encyclopedia of the Early Modern World. — Charles Scribner’s Sons, 2004 — p.83 — ISBN 0-684-31206-9, 978068431206
  250. 250,0 250,1 250,2 АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА, ФЭБ "Русская литература и фольклор".
  251. "Видади Молла Вели, БСЭ". 2015-11-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-04.
  252. Гаджиева С. Ш. Дагестанские азербайджанцы. XIX — начало XX в.: Историко-этнографическое исследование. — М.: "Восточная литература" РАН, 1999.
  253. Гаджиева С. Ш. Дагестанские терекеменцы: XIX — начало XX в. — Наука, 1990.
  254. Вагабова Ф. И. Формирование лезгинской национальной литературы. — Махачкала, 1970. — С. 155.
  255. Ихилов, М. М. Народности лезгинской группы: этнографическое исследование прошлого и настоящего лезгин, табасаранцев, рутулов, цахуров, агулов / ДФ АН СССР, ИИЯЛ им. Г. Цадасы. — Махачкала, 1967. — 370 с.
  256. Azerî (Türk) – Ermeni İlişkilerinin Tarihî ve Kültürel Boyutu Üzerine. Kâmil Veli Nerimanoğlu, Nazım Muradov.
  257. Alekseĭ Leontʹevich Narochnit︠s︡kiĭ. История народов Северного Кавказа, конец XVIII в.-1917 г. — Наука, 1988. — С. 376. — ISBN 5020094080, 9785020094086.
  258. Большая советская энциклопедия. — 1952. — С. 287.
  259. Илья Карпенко. Ворота Востока, Журнал ЛЕХАИМ.
  260. Люциан Ипполитович Климович. Наследство и современность: очерки о нац. литературах. — Сов. писатель, 1975. — С. 120.
  261. Гамзатов Г. Г. Литература народов Дагестана дооктябрьского периода: типология и своеобразие художественного опыта. — Наука, 1982. — С. 164.
  262. Крымский А. Е. Тюркские литературы // Энциклопедический словарь Гранат. — М., 1927. — Т. 41, Ч.X. — С. 365.
  263. "АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА". ФЭБ "Русская литература и фольклор".
  264. Нариманов Нариман Кербалай Наджаф оглы // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969–1978.
  265. 130 Years of the Three Centuries  (az.) by Ilham Rahimli
  266. АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА, ФЭБ "Русская литература и фольклор".
  267. Алиш АВЕЗ. Мухаммеду Шахрияру — 100, Азербайджанский конгресс (15.12.06).
  268. Самед Вургун — Жизнь и творчество, Сайт Самеда Вургуна.
  269. Анар, ТОФИК МЕЛИКЛИ. Умер Бахтияр Вагабзаде, NIRA Aksakal.
  270. Тельман ДЖАФАРОВ (ВЕЛИХАНЛЫ), Рустам КАМАЛ. Поставим многоточие, Сайт "Литературной газеты".
  271. Набиев А. (азерб.)русск.. Азербайджанские сказки, мифы, легенды (рус.) / Редактор Т. Рашевская. — Б.: Азербайджанское государственное издательство, 1988. — 303 с.
  272. 272,0 272,1 272,2 272,3 272,4 272,5 272,6 272,7 272,8 Qafarlı, Ramazan, AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN MİFOLOGİYASI, ADPU, 2010
  273. 273,0 273,1 Набиев А. (азерб.)русск.. Взаимосвязи азербайджанского и узбекского фольклора (рус.) / Научный редактор доктор филологических наук А. Дж. Гаджиев. — Б.: Язычы, 1986. — 286 с.
  274. Халипаева И. А. Кумыкская мифология и ее турецко-азербайджанские параллели // Языки, духовная культура и история тюрков. Традиции и современность. — 1997. — Т. II. — С. 129.
  275. А.Caferoğlu. "AZERBAYCAN ve ANADOLU FOLKLORUNDA SAKLANAN İKİ ŞAMAN TANRISI" (PDF) (türk).
  276. 276,0 276,1 Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, 2003, Yurt Yayınevi (türk.).
  277. Eski Türk Dini İzleri, Yasar Kalafat, 1998, Ankara (türk.).
  278. Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) (türk.)
  279. 279,0 279,1 279,2 279,3 Әфәндијев П. (азерб.)русск.. Азәрбајҹан шифаһи халг әдәбијјаты (азерб.) / Научный редактор А. Набиев (азерб.)русск.. — Б.: Маариф, 1992. — 477 с.
  280. Басилов В. Н. Пари // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1982. — Т. II. — С. 287.
  281. SMOMPK: AZƏRBAYCAN FOLKLORU MATERİALLARI. 2-ci cild, AMEA Folklor İnstitutu, 2019
  282. Каракашлы К. Т. (азерб.)русск.. Материальная культура азербайджанцев Северо-восточной и Центральной зон Малого Кавказа: историко-этнографическое исследование. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1964.
  283. В. Б. Агач-Киши // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — Т. I. — С. 35.
  284. Гюль-ябани // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — Т. I. — С. 342.
  285. Ələkbərova, Lətafət, SMOMPK (“QAFQAZ ƏRAZİLƏRİ VƏ XALQLARININ TƏSVİRİNƏ DAİR MATERİALLAR TOPLUSU”) MƏCMUƏSİNDƏ KİÇİK JANRLAR, Bakı: Bakı Dövlət Universiteti
  286. Ülkər ƏLƏKBƏROVA. "TÜRK XALQLARININ YAS MƏRASİMLƏRİ VƏ İNANCLARI". 2018. (#accessdate_missing_url)
  287. И. М. Джафар-заде. Экспедиция по обследованию циклопических сооружений Азербайджана // Известия АзФАН СССР. — 1938. — № 3. — С. 38.
  288. Ünver GÜNAY. TÜRK DÜNYASINDA KRONOLOJİK SİSTEMLER. Erciyes Üniversitesi
  289. Ferzeliyev, T.- Gasimli, M., (1994), Azerbaycan Folkloru Antologiyası I. Nahcıvan Folkloru, Bakı: Sabah Neşriyatı.
  290. Nerimanoğlu, K. V., (2004), “Nevruz ve Mitoloji”, Türk Dünyası Nevruz Ansiklopedisi, Ankara: AKMB Yay., 217-226.
  291. 291,0 291,1 291,2 Əsatirlər, əfsanə və rəvayətlər. Bakı, "Şərq-Qərb", 2005. anl.az
  292. 292,0 292,1 292,2 292,3 Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə III cild. (2007), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb.
  293. Саадет Абдуллаева (доктор искусствоведения, профессор). Музыкальный инструмент мирового звучания // İRS : журнал. — 2011. — № 1 (49).
  294. Encyclopedia Iranica. Azerbaijan. Music of Azerbaijan
  295. Ф. И. Челебиев Морфология дастгяха. — С.-Петербург, 2009.
  296. 296,0 296,1 296,2 К. А. Касимов. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Народное творчество / Под редакцией Б. А. Гарданова, А. Н. Гулиева, С. Т. Еремяна, Л. И. Лаврова, Г. А. Нерсесова, Г. С. Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 157–159 (Народная музыка). — 684 с.
  297. "Музыкальная энциклопедия. Баламан. Под ред. Ю. В. Келдыш. Т. 1. А — М.: Советская энциклопедия, 1973". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  298. "Толковый словарь русского языка Кузнецова. 1 е изд е: СПб.: Норинт. С. А. Кузнецов. 1998 …". İstifadə tarixi: 2015-12-14. БАЛАБА́Н -а; м. У азербайджанцев, узбеков и некоторых народов Северного Кавказа: народный духовой язычковый инструмент.
  299. Сергей Александрович Токарев. Основы этнографии: Учеб. пособие для ист. специальностей вузов. — Высшая школа, 1968. — С. 311. — 359 с.
  300. Глоссарий. Термины, встречающиеся в тексте. Народы Азербайджанской ССР / Под редакцией Б. А. Гарданова, А. Н. Гулиева, С. Т. Еремяна, Л. И. Лаврова, Г. А. Нерсесова, Г. С. Читая. — Народы Кавказа: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 637.
  301. Ch. Albright). "BĀLĀBĀN". Iranica. İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  302. "Меджнун Керимов. Атлас традиционной азербайджанской музыки. Саз". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  303. Inna Naroditskaya. Recording reviews, Ethnomusicology, Vol.44, No.3, (Autumn, 2000). — Univercity of Illinois Press on behalf of Society for Ethnomusicology, 2000. — С. 539–544.
  304. Всемирное наследие Содружества Независимых Государств. — М.: Новая Элита, 2013. — С. 480.
  305. Азербайджанская ССР — статья из Большой советской энциклопедии
  306. "Təsniflər". AZƏRBAYCAN QEYRİ-MADDİ MƏDƏNİ İRS NÜMUNƏLƏRİNİN DÖVLƏT REYESTRİ. İstifadə tarixi: 2020-12-14.
  307. Категории ашугов
  308. Jean During. Azerbaijan 2. Musical categories. // Nеw Grоvе Ditiсtiоnаrу оf Мusiс аnd Мusiсiаns / Stanley Sadie, John Tyrrell. — 2. — Oxford University Press, 2001. — 2500 с. — ISBN 0-19-517067-9, 9780195170672.
  309. Tarıyel Məmmədov. Azərbaycan xalq-peşəkar musiqisi: Aşıq sənəti. Bakı, "Musiqi Dünyası" elektron nəşriyyatı, 2003.
  310. Margaret Kaeter. Nations in Transition. The Caucasian Republics. — Infobase Publishing, 2004. — С. 93. — 166 с. — ISBN 978-0-8160-5268-4.
  311. МЕЙХАНА — ОНА И В ИЗРАИЛЕ МЕЙХАНА / Meyxana.Net
  312. "Qəzəlxan Vahidin həyat hekayəsi". hafta.az. hafta.az. 22 May 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 may 2016.
  313. Charles van der Leeuw. Azerbaijan: A Quest for Identity. — Palgrave Macmillan, 2000. — С. 102. — 256 с. — ISBN 978-0-312-21903-1. (eng.)
  314. Ахундова Шəфигə Гулам гызы / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1976. — Т. 1. — С. 501.
  315. Ольга Юркина. Восточные удовольствия в Монтрё, Наша Газета (10. iyul 2009).
  316. Esslemont, Tom. "Azerbaijan mugham music makes revival". news.bbc.co.uk. İstifadə tarixi: 29 June 2014.
  317. Blair, Betty. "Mugham Jazz: Vagif Mustafazade". www.azer.com. Azerbaijan International. İstifadə tarixi: 29 June 2014.
  318. Шаин Новрасли- звезда на небосклоне джазовой музыки (Russian). www.anl.az. İstifadə tarixi: 26 June 2014.
  319. Noble, John. Georgia, Armenia & Azerbaijan. Ediz. Inglese. Lonely Planet. 2008. 233. (#accessdate_missing_url)
  320. Fordham, John. "Shahin Novrasli: Bayati – review". www.theguardian.com. İstifadə tarixi: 29 June 2014.
  321. ВЫДАЮЩИЕСЯ МУЗЫКАЛЬНЫЕ ДЕЯТЕЛИ Arxivləşdirilib 2011-03-22 at the Wayback Machine, Азербайджанский Музыкальный Портал
  322. Азербайджанская музыка. Сайт "Герои Страны".
  323. А. Бретаницкая. КАРА (Абульфаз оглы) КАРАЕВ, Belcanto.ru.
  324. Əliyeva, İradə. "Azərbaycan estradasının yaradıcılarından biri". anl.az. anl.az. İstifadə tarixi: 12 January 2016.
  325. "AZƏRBAYCAN MUSİQİSİ". mct.gov.az. mct.gov.az. İstifadə tarixi: 12 January 2016.
  326. Təhmirazqızı, Səadət. "Görkəmli bəstəkar, ifaçı və musiqi təşkilatçısı". www.anl.az. www.anl.az. İstifadə tarixi: 12 January 2016.
  327. ""Qaya" qrupu". kayzen.az. kayzen.az. İstifadə tarixi: 12 January 2016.
  328. "Azərbaycanlı gizirə Xalq artisti adı verildi". anspress.com (Azerbaijani). İstifadə tarixi: 28 June 2014.
  329. Karimi, Siyavush. "A Place for Mugham". www.azer.com. Azerbaijan International. İstifadə tarixi: 15 January 2016.
  330. "Oxumaq qarmon çalmaqdan çox-çox asandır..." www.anl.az (Azerbaijani). İstifadə tarixi: 26 June 2014.
  331. "Это мой мир, в котором я творю". vatan.etnosmi.ru. 4 March 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 June 2014.
  332. "Дивный голос "Севгилим" из Южного Азербайджана". kultura.az. İstifadə tarixi: 26 June 2014.
  333. "Faiq Ağayev – "Bakı payızı- 88 " haqqında..." www.youtube.com. Youtube. İstifadə tarixi: 12 January 2016.
  334. ""Bakı payız"ı Azərbaycan estradasına kimləri bəxş edib?". publika.az. publika.az. İstifadə tarixi: 12 January 2016.
  335. ""Vokal" kafedrası". www.admiu.edu.az. www.admiu.edu.az. İstifadə tarixi: 12 January 2016.
  336. "Azerbaijan wins the Eurovision Song Contest". BBC. May 14, 2011. May 14, 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 14, 2011. (#invalid_param_val)
  337. Yo Yo Ma's Silk Route Ensemble wins Grammy for 'Sing Me Home'
  338. "Azərbaycan roku, niyə bu vəziyyətə gəldik?". www.bbc.com. BBC. İstifadə tarixi: 13 January 2016. (#first_missing_last)
  339. "Azərbaycanda rokun yaranması". bakuinfo.az. APA. 14 January 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 January 2016.
  340. "3,14..." www.rockzone.az. www.rockzone.az. 11 March 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 may 2016.
  341. Documenting the Horrors of Karabakh
  342. "Rep musiqisi". Azerbaijanis.com. İstifadə tarixi: 29 December 2011.
  343. "Well-known Azerbaijani rapper Huseyn Darya dies". en.apa.az. İstifadə tarixi: 13 May 2014.
  344. "'Yetenek sizsiniz Türkiyə'də hamını ayağa qaldıran azərbaycanlı: 'Bizə heç kim kömək etmədi' – MÜSAHİBƏ + VİDEO". azxeber.com. İstifadə tarixi: 13 May 2014.
  345. "Популярные азербайджанские реперы представят совместный проект". news.mail.ru. 13 May 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 May 2014.
  346. "Запрещенную песню азербайджанского рэппера Эльшада Хосе можно услышать в Интернете". www.trend.az. İstifadə tarixi: 13 May 2014.
  347. "Национальные танцы на официальном сайте Нахичеванской автономной республики". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  348. И. Шопен. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху его присоединения к Российской империи. — Санкт-Петербург: Императорская Академия наук, 1852. — С. 899–900. — 1232 с.
  349. Ими восхищался Дюма by Emil Karimov and Mehpara Aliyeva. Azeri.ru
  350. 350,0 350,1 350,2 350,3 Азербайджанская Советская Социалистическая Республика. XVII. Танец. Балет — статья из Большой советской энциклопедии (3-е издание)
  351. Составители: Гамэр Алмасзаде, И. Д. Кагарлицкая, Б. А. Мамедов, и А. В. Акопов. Азербайджанские народные танцы / под ред. Афрасияба Бадалбейли. — Б.: Объединённое издательство, 1959. — С. 6.
  352. "Ханчобаны в БСЭ". 2009-06-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-07.
  353. Azərbaycan xalq rəqsləri
  354. Э. А. Абасова. Азербайджанская музыка // Музыкальная энциклопедия / Под ред. Ю. В. Келдыша. — Москва: Советская энциклопедия, 1973–1982.
  355. 355,0 355,1 355,2 "Balet haqqında". www.azerbaijans.com. www.azerbaijans.com. İstifadə tarixi: 14 January 2016.
  356. 356,0 356,1 "Mədəniyyət və turizm" (PDF). İstifadə tarixi: 14 January 2016.
  357. 357,0 357,1 "Azərbaycanda ilk uşaq baletinin müəllifi". www.azadliq.info. www.azadliq.info. İstifadə tarixi: 14 January 2016.
  358. 358,0 358,1 Театральная энциклопедия. Азербайджанский театр:
  359. Театр Азербайджана
  360. БСЭ. Азерб. ССР. Театр и кино. стр. 479
  361. Şəbih tamaşalarının dramaturgiyası və hazırlanma xüsusiyyətləri haqqında.
  362. H. Algar. Āḵūndzāda (англ.). — Encyclopædia Iranica, 1984. — Vol. I. — P. 735–740.
  363. Азербайджанский театр за 100 лет. А. А. Алиева. Азербайджанское государственное издательство. 1974 г.
  364. Становление и развитие азербайджанского театра. Ингилаб Керимов 1991 г.
  365. Газета "Новое обозрение" 16 августа 1894 г.
  366. 366,0 366,1 "Азербайджанский театр". 2011-03-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-08.
  367. Тифлисский азербайджанский театр
  368. Б. Арутюнян. Армянский театр / Под ред. А. Анастасьева. — История советского драматического театра: 1926–1932: Наука, 1967. — Т. 3. — С. 343. — 616 с.
  369. Баку: Энциклопедия / Люди / Международное сообщество бакинцев
  370. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 812.
  371. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 13.
  372. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası. Memarlıq və İncəsənət İnstitutu. Nazim Sadıxov. Azərbaycan bədii kinosu (1920–1935-ci illər). Bakı: Elm, 1970.- səh. 19.
  373. Azərbaycan SSR Mədəniyyət Nazirinin 1958-ci il 22 avqust tarixli 268 nömrəli əmri
  374. 374,0 374,1 374,2 374,3 374,4 azerbaijan.az. "AZƏRBAYCANDA KİNO SƏNƏTİNİN YARANMA TARİXİ. SƏSSİZ DÖVR (1920–1935), AZƏRBAYCAN KİNOSU 1935-1988-Cİ İLLƏRDƏ. SƏSLİ DÖVR, AZƏRBAYCAN KİNOSU MÜSTƏQİLLİK DÖVRÜNDƏ". 2018-07-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  375. Азербайджанской ССР кинематография. Кино: Энциклопедический словарь / Гл. ред. С. И. Юткевич; Редкол.: Ю. С. Афанасьев, В. Е. Баскаков, И. В. Вайсфельд и др. — Москва: Советская энциклопедия, 1987. — стр. 12.
  376. Мамедова М. Аршин Мал Алан, или как Сталин приказал "Голливуд переплюнуть" // Труд : газета. — 17 Апреля 2003.
  377. Культура / Аршин мал алан (рус.). Газета "Аргументы и Факты". Проверено 30 июня 2010.
  378. "AZERBAIDJAN SOVIETIQUE". İstifadə tarixi: 2017-07-03.
  379. "Azərbaycan kinosunun tarixi". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  380. "Rule Thirteen: Special Rules for the Foreign Language Film Award". Academy of Motion Picture Arts and Sciences. Academy of Motion Picture Arts and Sciences. İstifadə tarixi: 2013-08-26.
  381. "A Record 63 Countries Vying For Best Foreign-Language Oscar Nod". Yahoo! Movies. 2007-10-17. 2008-09-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-08-22.
  382. Gaydos, Steven; McCarthy, Libby. "Oscar's foreign film race heats up". Variety (magazine). 2008-01-15. İstifadə tarixi: 2008-08-22.
  383. "9 Foreign Language Films Continue to Oscar® Race". oscars.org. İstifadə tarixi: 2011-01-19.
  384. "Nika Awards. Awards for 2007". İstifadə tarixi: 2016-12-09.
  385. Сергей Савостьянов. "Действующие лица". Российская газета. 01.04.2010. İstifadə tarixi: 2016-12-09.
  386. "Номинанты Национальной кинематографической премии «НИКА» за 2011 год". İstifadə tarixi: 2016-12-09.
  387. "Nika Awards. Awards for 2015". İstifadə tarixi: 2016-12-09.
  388. "Nika Awards. Awards for 2011". İstifadə tarixi: 2016-12-09.
  389. "Номинанты "НИКА-30"". İstifadə tarixi: 2017-04-20.
  390. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 47–49.
  391. 391,0 391,1 391,2 azerbaijan.az. "AZƏRBAYCANDA CİZGİ FİLMLƏRİNİN YARANMASININ QISA TARİXİ". İstifadə tarixi: 2016-01-15.
  392. 392,0 392,1 392,2 Muxtar Kazımoğlu. Xalq gülüşünün poetikası (monoqrafiya). Bakı: "Elm" nəşriyyatı, 2006. 268 s.
  393. Rüstəm Kamal. ""Dostlar, badələri qaldırın içək!"". Ədəbiyyat qəzeti. 2019. İstifadə tarixi: 2020-09-09.
  394. AZƏRBAYCAN MÜHACİRƏT FOLKLORŞÜNASLIĞINDA LƏTİFƏ. Almaz Hüseynova. Bakı Qızlar Universiteti.
  395. "Qaravəlli tamaşaları". AZƏRBAYCAN QEYRİ-MADDİ MƏDƏNİ İRS NÜMUNƏLƏRİNİN DÖVLƏT REYESTRİ. 2019. İstifadə tarixi: 2020-09-09.
  396. "Azərbaycanın satira jurnalları: dünəndən bu günə". Xalq Cəbhəsi. 2014. İstifadə tarixi: 2020-09-09.
  397. "40 ildir hökm edən "Qayınana"". Kaspi. 2019. İstifadə tarixi: 2020-09-09.
  398. Azərbaycan KP MK-da Azərbaycan KP MK "Mozalan" satirik kinojurnalının tənqidi çıxışlarına respublikanın bəzi nazirliklərinin və baş idarələrinin yanlış münasibəti haqqında qərar qəbul etmişdir.anl.az saytı
  399. Валентин Крапива. Парни из Баку. В игре и вне игры. — С. 16. — 110 с.
  400. "Azərbaycanın hərbi paradları - XRONİKA". İstifadə tarixi: 2019-12-09.
  401. Azərbaycanda dağ turizmi: imkanlar və perspektivlər
  402. Azərbaycanda aktiv turizm — paraşüt, paraplan və xizəkçilik
  403. 403,0 403,1 403,2 403,3 403,4 403,5 403,6 403,7 403,8 И. М. Джафарзаде, Р. И. Бабаева, М. И. Атакишиева. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Семья и семейный быт / Под редакцией Б.А.Гарданова, А.Н.Гулиева, С.Т.Еремяна, Л.И.Лаврова, Г.А.Нерсесова, Г.С.Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 131–142.
  404. Azərbaycan etnoqrafiyası, 2007. səh. 172
  405. Azərbaycan etnoqrafiyası, 2007. səh. 124
  406. Azərbaycan etnoqrafiyası, 2007. səh. 170
  407. Azərbaycan etnoqrafiyası, 2007. səh. 171
  408. Люля-кебаб, второе блюдо. Пошаговые кулинарные рецепты с фото на Gastronom.ru
  409. Азербайджанская кулинарная книга
  410. 410,0 410,1 Azərbaycan etnoqrafiyası, 2007. səh. 206
  411. 411,0 411,1 411,2 411,3 Р. И. Бабаева, М. И. Атакишиева. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Пища / Под редакцией Б.А.Гарданова, А.Н.Гулиева, С.Т.Еремяна, Л.И.Лаврова, Г.А.Нерсесова, Г.С.Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 127–131.
  412. Encyclopaedia Iranica. BOZBĀŠ.
  413. Azərbaycan etnoqrafiyası, 2007. səh. 199
  414. Г. А. Сергеева. Цахуры: этнокультурный облик в XX веке. — Расы и народы: Наука, 2001. — Т. 26. — С. 31.
  415. Азербайджанская кухня. Шербеты. Чай. Сладости. Печенья. — DirectMEDIA. — ISBN 9785998937460.
  416. Владимир Михайлович Семёнов. Азербайджанский чай // Чайные рецепты и чайные секреты / Под ред. Е. Н. Авадяева. — М.: Олма-Пресс, 2002. — С. 110. — 351 с. — ISBN 9785224038268.
  417. Рустам Гаджиев. Отчаянные азербайджанцы // Коммерсант-Власть : журнал. — 2000. — № 35.
  418. Altstadt, 1992. səh. 244
  419. MUSTAFAYEV, ARİF, AZƏRBAYCANIN MADDİ MƏDƏNİYYƏT TARİXİ (etnoqrafik materiallar əsasında tipoloji tədqiqat), Bakı: «Bakı Universiteti» nəşriyyatı, 2009
  420. Похлёбкин В. Н. История водки. — М.: Центрполиграф, 2005. — 403 с. — ISBN 978-5-9524-1895-3.
  421. Кавказский календарь на 1854 год, изданный от канцелярии Наместника Кавказского. — Тифлис: Типография канцелярии Наместника Кавказского, 1853. — 776 с.
  422. Лебедева Е. С. Особенности уголовно-правового регулирования производства и оборота алкогольной продукции по Уголовному кодексу РСФСР 1961 г. // Вестник Волжского университета им. В. Н. Татищева. — 2009. — № 70. — С. 149–156.
  423. Георгий Заплетин, Гюльнара Ширинзаде. Русские в истории Азербайджана. — Ганун, 2008. — 366 с.
  424. 424,0 424,1 В. Парфенов. Кавказские национальные конные игры Arxivləşdirilib 2019-06-06 at the Wayback Machine. — HORSE.RU, 2004.
  425. David C. King. Cultures of the World. Azerbaijan. — Marshall Cavendish, 2006. — P. 108. — ISBN 0-7614-2011-8.
  426. Azərbaycanda nərdin yeni növləri yaradıldı
  427. Azərbaycanda nə qədər futbolçu var?
  428. ЦСКА вылетел из еврокубков
  429. "Карабах" выбил "Твенте" из Лиги Европы
  430. Avrokuboklarda ilk dəftərimiz
  431. More than just Mammadova: Azerbaijan’s ladies cause World Championship upset
  432. Turning black gold into sporting glitter: what Azerbaijan tells us about modern sport
  433. Azerbaijan’s chess team became European champion
  434. "'European Olympics' to be held in 2015". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  435. Bakı 2016-cı ildə "Formula 1" yarışına ev sahibliyi edəcək
  436. 436,0 436,1 436,2 436,3 İSLAM COĞRAFİYASINDA VƏ AZƏRBAYCANDA XALQ OYUNLARI VƏ MEYDAN TAMAŞALARI, Bakı: AMEA Folklor İnstitutu, 2016 (#first_missing_last)
  437. Baku’s Old City. Memories of How it Used to Be. By Farid Alakbarli
  438. Материалы по истории Азербайджана / Редакционная коллегия: И. А. Азизбекова (ответственный автор), А. И. Гусейнов, Ф. М. Алиев, Н. А. Таирзаде, Д. Д. Гаджинский, Р. А. Мамедов. — Элм, 1968. — Т. VII. — С. 34.
  439. Гюлеш - национальная азербайджанская борьба, ussrwrestling.narod.ru, 2016 (#first_missing_last)
  440. 440,0 440,1 Əskər, Nailə, İSLAM COĞRAFİYASI VƏ AZƏRBAYCANDA OYUNLAR, Bakı: AMEA Folklor İnstitutu, 2017
  441. "Azərbaycan Kamandan Oxatma Federasiyası". Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: [25 cilddə]. II cild (10 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. baş red. M. K. Kərimov. 2010. səh. 526. ISBN 978-9952-441-05-5.
  442. 442,0 442,1 "Статья 105. Праздничные дни. Трудовой Кодекс Азербайджанской Республики". İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  443. "Новруз в Азербайджане". İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  444. Рафаэль Гусейнов. Азербайджанский Новруз. — журнал "İRS", 2004. — № 3. — С. 16.
  445. "Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin 24 fevral 1994-cü il tarixli, 791 saylı qərarı". İstifadə tarixi: 2016-05-13.
  446. 446,0 446,1 Эфендиев И. К. История медицины в Азербайджане с древнейших времён до наших дней / Под ред. проф. Э. М. Эфендиева и М. С. Султанова. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1964. — 280 с.
  447. Акиф Фарзалиев, Фарид Алекперов. Средневековые азербайджанские трактаты по медицине. Мухаммед Юсиф Ширвани Тиббнаме (Медицинская книга); Мухаммед Мумин. Тухфат аль-Му‘минин (Дары Мумина). — СПб.: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2002. — С. 6. — 210 с.
  448. Геюшев Н. Документальная память истории // Литературный Азербайджан. — 1989. — С. 116.
  449. ŞüKRİ-I BİTLİsİ VE SELİMNAMESI. Doç. Dr. Ahmet UGUR:
  450. Сумбатзаде А. Азербайджанская историография XIX–XX вв.. — Б., 1987. — С. 18–20:.
  451. Оразаев Г-М. Р. Дербенд-наме // Дагестанские исторические сочинения. — М.: Наука, 1993. — С. 11.
  452. Гусейнов, 1949. səh. 168
  453. Ахмедов Э. М. А. К. Бакиханов: эпоха, жизнь, деятельность. — Б.: Элм, 1989.
  454. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 547
  455. The Past Days Arxivləşdirilib 2007-03-22 at the Wayback Machine by Manaf Suleymanov. 1990
  456. Ханларов (азерб.) // Азербайджанская советская энциклопедия / Под ред. Дж. Кулиева. — Б.: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1986. — C. IX. — S. 50.
  457. Джафаров М. Г. Возвращение на Родину // "Зеркало" : газета. — 1998. — № 20. — С. 26–28.
  458. Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Законодательные акты, 1998. səh. 145
  459. Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Законодательные акты, 1998. səh. 101-103
  460. Атаи А. А., Зейналов Р. А. Академическая биография Н. Б. Ибрагимова // Астрономический журнал Азербайджана — Национальная академия наук Азербайджана, 2008. — Т. 3, вып. 1–2. — С. 32–35.
  461. "Arianespace signs deal to launch Azerbaijani satellite". news.az. 8 November 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 November 2010. (#invalid_param_val)
  462. "Azerbaijan signs deal with Arianespace to launch satellite". Space-Travel.com. 6 November 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 November 2010. (#invalid_param_val)
  463. Orbital Contracted to Build Azerbaijan’s First Satellite
  464. Baku developing satellite to kick off national space program
  465. Mohney, Doug. "New Oil Money Fueling Modest Space Dreams and Political Heartburn". İstifadə tarixi: 3 June 2011.
  466. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 529
  467. 467,0 467,1 Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 530
  468. М. Рафили. Пушкин и Мирза-Фатали Ахундов. — "Пушкинский временник": Издательство Академии наук СССР, 1936. — С. 240–256.
  469. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 531
  470. Тадеуш Свентоховский, Brian C. Collins. Historical dictionary of Azerbaijan. — USA: Scarecrow Press, 1999. — С. 13–14. — 145 с. — ISBN 0-8108-3550-9.
  471. "Литературная энциклопедия." В 11 т.; М.: 1929–1939.
  472. 472,0 472,1 472,2 Azərbaycan mətbuatı tarixi, Akif Aşırlı
  473. "Mətbuat tarixi". http://azerbaijans.com. İstifadə tarixi: 21 aprel 2016.
  474. "Azərbaycan Radiosunun fəaliyyəti" (az.). aztv.az. 2011-02-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-05-15.
  475. "HAQQIMIZDA" (az.). ansradio.ws. İstifadə tarixi: 2014-09-04.
  476. "«ANS ÇM» Radiosu" (az.). ntrc.gov.az. 2015-03-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-04.
  477. "Azərbaycan Televiziyasının fəaliyyəti" (az.). aztv.az. 2017-07-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-05-15.
  478. "Biz kimik ?" (az.). ansgroup.ws. İstifadə tarixi: 2014-08-26.
  479. 479,0 479,1 479,2 İ. Əliyev, E. Məhərrəmov. Azərbaycan Respublikasınn Dövlət Rəmzləri. — Баку: Nurlan, 2008. — 500 экз.
  480. Flag of Azerbaijan, Encyclopædia Britannica Online.
  481. 481,0 481,1 Whitney Smith. Flag Lore Of All Nations. — Millbrook Press, 2001. — С. 13. — 112 с. — ISBN 978-0-7613-1753-1.
  482. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. — Баку: Парламент (стенографический доклад), 1998. — Т. I. — С. 76.
  483. "ГОСУДАРСТВЕНЫЙ ГЕРБ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ". 2015-02-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-22.
  484. Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Законодательные акты, 1998. səh. 399-400
  485. Etem Üngör. Türk marşları. — Анкара: Türk Kültürünü Aras̆tırma Enstitüsü, 1965. — С. 325. — 332 с.
  486. Üzeyir bəy Hacıbəyov ensiklopediyası. — Bakı, 1996. — С. 21.
  487. Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Законодательные акты, 1998. səh. 316
  488. "Трудовой Кодекс Азербайджанской Республики. Статья 105. Праздничные дни". Официальный интернет сайт Президента Азербайджанской Республики. İstifadə tarixi: 2014-07-31.
  489. "Azərbaycan Respublikasının bəzi qanunvericilik aktlarında dəyişikliklər edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının 6 fevral 1998-ci il tarixli, 429-IQD nömrəli Qanunu  (az.)
  490. 490,0 490,1 "Azərbaycan Respublikasının orden və medallarının təsis edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının 10 noyabr 1992-ci il tarixli, 370 nömrəli Qanunu. e-qanun.az Arxivləşdirilib 2012-03-30 at the Wayback Machine  (az.)
  491. 491,0 491,1 ""Heydər Əliyev" ordeninin təsis edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının 22 aprel 2005-ci il tarixli, 896-IIQ nömrəli Qanunu. e-qanun.az Arxivləşdirilib 2012-01-11 at the Wayback Machine  (az.)
  492. "Heydər Əliyev" ordeninin təsis edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının 2005-ci il 22 aprel tarixli 896-IIQ nömrəli Qanununda dəyişikliklər edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının 3 fevral 2014-cü il tarixli, 896-IVQD nömrəli Qanunu president.az  (az.)
  493. Karapetian, Samvel. Armenian Cultural Monuments in the Region of Karabagh. Yerevan: Gitutiun Publishing House, 2001, p. 169.
  494. Map of Armenia and Adjacent Countries by H. F. B. Lynch and F. Oswald in Armenia, Travels and Studies. London: Longmans, 1901.
  495. Российский этнографический музей. Глоссарий. Баяты
  496. Richard V. Weekes. Muslim peoples: a world ethnographic survey. AZERI. Стр. 56
  497. Российский этнографический музей. Афшары.
  498. Bünyadov Z., Məmmədov H. Irəvan əyalətinin icmal dəftəri. Bakı, 1997
  499. Ibrahimov, T. (2019) Traces of the Oghuz Tribe Ulayundlug/Ala Yundlu (Ala Atly — with pinto horses) in Azerbaijan
  500. Ənvər Çingizoğlu. Mosullu oymağı. "Soy" dərgisi, 7 (15), 2008. səh.47–56.
  501. The History of Persia, London, 1829, I, s. 237.
  502. 502,0 502,1 502,2 502,3 Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв. — Л., 1949.
  503. F. Zarinebaf-Shahr, "Tabriz under Ottoman Rule (1725–1731)", p. 19
  504. James Stuart Olson, Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas. An Ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires
  505. 505,0 505,1 505,2 "Азербайджанцы" (rus). Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. 1969—1978.
  506. Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая. "Кавказский этнографический сборник". www.history.az. 2011-08-25 tarixində arxivləşdirilib.
  507. Савина В. И. Этнонимы и топонимии Ирана // Ономастика Востока. М.: Наука. 1980. 151.
  508. Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Имя и этнос adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  509. 509,0 509,1 Азербайджанцы, армяне, айсоры // Народы Передней Азии. М.: Изд-во Академии наук СССР. 1957. 286.
  510. Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. 4. М.: Изд-во АН СССР. 1969. 4.
  511. 511,0 511,1 Гаджиева С. Ш.(ru). Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в. Наука. 1990. 8–9. ISBN 5020167614, 9785020167612.
  512. Лугуев С. А. Ахвахцы // Народы Дагестана / Отв. ред. С. А. Арутюнов, А. И. Османов, Г. А. Сергеева. — М.: "Наука", 2002. — С. 159. — ISBN 5-02-008808-0.
  513. Коряков Ю. Б. Атлас кавказских языков. — М.: Пилигрим, 2006. — С. 29.
  514. 514,0 514,1 514,2 514,3 Алексеев М., Казенин К. И., Сулейманов М. Дагестанские народы Азербайджана: политика, история, культур. — М.: Европа, 2006. — ISBN 5-9739-0070-3.
  515. Народы мира : энциклопедия. — Olma Media Group, 2007. — С. 566. — ISBN 537301057X, 9785373010573.
  516. Исламмагомедов А. И. Цахуры // Народы Дагестана / Отв. ред. С. А. Арутюнов, А. И. Османов, Г. А. Сергеева. — М.: "Наука", 2002. — С. 459. — ISBN 5-02-008808-0.
  517. "Международный ежемесячный бюллетень". Центр "Право и средства массовой информации". апрель 1996 г.
  518. Коллектив авторов. Великая Отечественная: Комдивы. Военный биографический словарь. — М.: Кучково поле, 2015. — Т. 4. — С. 913–915 — 330 экз. — ISBN 978-5-9950-0602-2
  519. Институт этнографии имени Н.Н. Миклухо-Маклая. Труды Института этнографии им. Н.Н. Миклухо-Маклая: Новая серия. — Изд-во Академии наук СССР, 1962. — С. 197.
  520. Касимова Р. М. Антропологические исследования современного населения Азербайджанской ССР. — Баку: Элм, 1975. — С. 9.
  521. 521,0 521,1 Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; sbornik adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  522. Аристова Т. Ф. Курды Закавказья (историко-этнографический очерк). — М.: Наука, 1966.
  523. 523,0 523,1 523,2 Расим МУСАБЕКОВ. "Становление независимого азербайджанского государства и этнические меньшинства". sakharov-center.ru. 2012-02-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-16.
  524. Goltz, Thomas (1999). Azerbaijan Diary, p.322. M.E. Sharpe. ISBN 978-0-7656-0244-2.
  525.  (rus.) Gypsies and Crime by Oleg Kucheriavy
  526. Мейланова У. А. Лезгинский язык // Языки Российской Федерации и соседних государств. Энциклопедия в 3-х томах. — М: Наука, 2001. — Т. 2. — С. 228. — ISBN 5-02-011267-4, 5-02-011268-2 (Т.2).
  527. "Этнические и национальные группы". Azeri.ru. 2012-09-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-16.
  528. 528,0 528,1 Асланов А. М. Азербайджанский язык в орбите языкового взаимодействия (Социально-лингвистическое исследование). — Баку: Элм, 1989.
  529. 529,0 529,1 Балаев А. Лезгины Азербайджана // Международный Азербайджанский Журнал IRS-Наследие. — 2010. — № 2 (44). — С. 40–43.
  530. Ихилов, М. М. Народности лезгинской группы: этнографическое исследование прошлого и настоящего лезгин, табасаранцев, рутулов, цахуров, агулов. — Махачкала: ДФ АН СССР, ИИЯЛ им. Г. Цадасы, 1967. — 370 с.
  531. Сергеева Г. А. Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX–XX вв. (этноязыковые аспекты) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 128.
  532. John M. Clifton, Janfer Mak, Gabriela Deckinga, Laura Lucht, and Calvin Tiessen — The Sociolinguistic Situation of the Kryz in Azerbaijan (SIL International 2005)
  533. 533,0 533,1 Prezident Kitabxanası. "Mədəni müxtəliflik". İstifadə tarixi: 2017-07-20.
  534. "Azerbaijani, North". 2016-06-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-17.
  535. Пирейко Л. А. Талышский язык // Языки народов СССР: в 5-ти томах. Индоевропейские языки. — М: Наука, 1966. — Т. 1. — С. 302.
  536. Талыши // Народы Кавказа. — М.: Изд-во Академии наук СССР, 1962. — С. 187.
  537. Миллер Б. В. Талышский язык. — Изд-во Академии наук СССР, 1953. — С. 11.
  538. ""Евровидение" становится конкурсом пожилых: азербайджанские "Бабушки" хотят перенять эстафету "Бурановских" в 2013 году". NEWSru.com. 28 марта 2012 г. 2012-08-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-16.
  539. Комарова Г. А. Хроника жизни национальностей в СССР. — УОП Ин-та этнологии и антропологии РАН, 1996. — Т. 1. — С. 229. — ISBN 5224036607, 9785224036608.
  540. Вугар Иманов (Молочный секрет долголетия 140-летнего азербайджанца Меднида Агаева).
  541. Азербайджанский конгресс (Земля долгожителей)
  542. Аллахверди Агарзазаде. Talış poeziyasının günəşi — Zülfüqr Əhmədzadə (Pensəj) (азерб.) // Tolışi sədo : газета. — Январь 2010. — No 2(110). — S. 7.
  543. Salminen T. Europe and North Asia // Encyclopedia of the world’s endangered languages. Edited by Christopher Moseley. London & New York: Routledge, 2007. P. 211–280; [Clifton J. M. Do the Talysh and Tat Languages Have a Future in Azerbaijan?]
  544. Грюнберг А. Л. Язык североазербайджанских татов. М.-Л., 1958 г. '.
  545. Коллектив авторов. Великая Отечественная: Комдивы. Военный биографический словарь. — М.: Кучково поле, 2015. — Т. 4. — С. 1133–1136 — 330 экз. — ISBN 978-5-9950-0602-2
  546. 546,0 546,1  (rus.) The Electronic Jewish Encyclopædia: Azerbaijan
  547. The Electronic Jewish Encyclopædia: Azerbaijan
  548. "Sinaqoqlar". scwra.gov.az (ingilis). İstifadə tarixi: 6 March 2017.
  549. Jacqueline Grewlich-Suchet. "Wine and Wagons. Helenendorf: Azerbaijan's First German Settlement". Azerbaijan International. Summer 2004. İstifadə tarixi: 2010-12-27.
  550.  (rus.) Pages of History: German Settlers in Azerbaijan Arxivləşdirilib 2007-09-27 at the Wayback Machine by Jeyla Ibrahimova. Azerbaijan-IRS
  551. Рауф А. ГУСЕЙН-ЗАДЕ Немцы Азербайджана : журнал. — IRS Наследие, 2007. — № 25. — ISSN1992–4836.
  552. For a full list of Armenian periodicals published in Baku, see Petrosyan, Hovhannes. Հայ պարբերական մամուլի բիբլիոգրաֆիա (Bibliography of the Armenian Periodical Press) (3 Volumes) (erməni). Yerevan: Literary Palace of the Armenian SSR. 1954–1957. 319–327..
  553. Wilson, Samuel Graham. "Armenian Church and the Russian Government". The North American Review. University of Northern Iowa. 180. 1905: 94. İstifadə tarixi: 13 March 2013.
  554. Ширванзаде Александр Минасович — народный писатель Азербайджана и Армении. Страница на сайте "Наш Баку"
  555. Большая Российская энциклопедия: В 30 т. / Председатель науч.-ред. совета Ю. С. Осипов. Отв. ред С. Л. Кравец. Т. 1. А — Анкетирование. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2005. — 766 с.: ил.: карт.
  556. Васильков В., "Суровые подробности эпохи…", "Литературный Азербайджан", 1972, № 12.
  557. "Historical roots of public unions in Azerbaijan (up to 1870s)" (PDF). 2012-04-24 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-16.
  558. Баку и Поляки
  559. Polonia Baku organization
  560. "Новосибирская Государственная Областная Научная Библиотека". 2012-04-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-16.
  561. Би-би-си | Аналитика | Глава 7. Баку. Богатая событиями история
  562. Бакинский русский театр // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969–1978.
  563. "Tatars of Azerbaijan". İstifadə tarixi: 2017-07-19.
  564. "УКРАЇНСЬКА ГРОМАДА АЗЕРБАЙДЖАНУ. ДІЯЛЬНІСТЬ, ПРОБЛЕМИ, ПЕРСПЕКТИВИ… ОКСАНА ГАБРУСЬКА". 2017-07-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-19.
  565. ИСТОРИЯ И ЭТАПЫ ПОЯВЛЕНИЯ УКРАИНЦЕВ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ Александр Заречный
  566. "Українці в Азербайджані - Посольство України в Азербайджанській Республіці" (ua). azerbaijan.mfa.gov.ua. İstifadə tarixi: 2017-03-08.
  567. Иван Пилиджев. "Греки в Азербайджане" (rus). Совет греков зарубежья. 2015-01-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-28.
  568. Карахмедова А.А. О некоторых памятниках митраизма на территории Кавказской Албании.//ИАН АзССР, серия истории, философии и права, 1975, № 1
  569. Юсифов Ю.Б., Бабаев И.А. Кавказская Албания в эллинистическую эпоху. В кн.: Причерноморье в эпоху эллинизма.//Мат-лы III Все-союзн. симпозиума по древней истории Причерноморья. Цхалтубо, 1982, Тбилиси, 1985.
  570. Ашурбейли С. Б. История города Баку. Период средневековья. — Б.: Азернешр, 1992. — 408 с. — ISBN 5-552-00479-5.
  571. Mostashari, 2006. səh. 149
  572. James R.Russell. Zoroastrianism in Armenia. — Harvard University, 1987. — P. 524.
  573. The Indian diaspora in Central Asia and its trade, 1550–1900
  574. Alakbarov, Farid (Summer 2003), "Observations from the Ancients", Azerbaijan International 11 (2)
  575. R. Khanam. Encyclopaedic ethnography of Middle-East and Central Asia: A-I, том 1. стр. 78
  576. Mary Boyce, M. Festivals. I. Zoroastrian. Encyclopaedia Iranica
  577. История одного праздника, Rus Pravoslav Kilsəsi Bakı yeparxiyasının rəsmi saytı, İstifadə tarixi: 26 iyun 2015
  578. Житие и страдания святого апостола Варфоломея, Церковный научный центр "Православная Энциклопедия", 13 мая 2008, İstifadə tarixi: 26 iyun 2015
  579. Проповедь Святого Апостола Варфоломея, Alban-Udin Cəmiyyətinin rəsmi saytı, İstifadə tarixi: 26 iyun 2015
  580. "Председатель Албано-Удинской христианской религиозной общины: "Сотни албанских храмов были либо разрушены, либо присвоены армянами"". 2013-03-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-06.
  581. Marqalı Foma, Wallis Budge redaktəsi, Hakimlər kitabı, səh. 315–16
  582. A CONCISE HISTORY OF NESTORIAN CHRISTIANITY IN ASIA FROM THE PERSIAN SCHISM TO THE MODERN ASSYRIANS — AUBREY R. VINE, səh. 118[ölü keçid]
  583. Jean Maurice Fiey, Pour un Oriens Christianus novus; répertoire des diocèses Syriaques orientaux et occidentaux, səh 119.
  584. Judith Pfeiffer, Politics, Patronage and theTransmission of Knowledge in 13th-15th Century Tabriz, ISBN 978-90-04-25539-5
  585. Archdiocese of Nachitschewan (Naxivan, Nakhtchevan, Nakhchivan)
  586. "Foundation-laying Ceremony of Catholic Church Held in Baku". Today.az. September 13, 2005. İstifadə tarixi: 2006-08-19.
  587. Виктор Дизендорф. Историческая демография немецкого населения России и СССР (XVIII в. — начало XXI в.). — Роттенбург, 2010. — С. 42. — 241 с.
  588. "Azerbaijan". World Factbook. CIA. 2009. 10 June 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 June 2009.
  589.  (rus.) The Electronic Jewish Encyclopædia: Baku
  590. ""Avropa və Gücüstan yəhudiləri"nin sinaqoqu". Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi.
  591. ""Dağ yəhudiləri"nin sinaqoqu". Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi.
  592. Шахла Нуризаде, кандидат исторических наук.. "Биби-Эйбат. Здесь возносят молитвы, здесь обретают исцеление". irs-az.com.
  593. История Ирана с древнейших времен до конца XVIII века Arxivləşdirilib 2010-12-27 at the Wayback Machine. — Л.: Издательство Ленинградского университета, 1958. — 390 с.
  594. Müfti Tacuddin Mustafin Arxivləşdirilib 2016-03-19 at the Wayback Machine. qafqazislam.com  (az.)
  595. Qafqaz Müsəlmanlari İdarəsinin Sədri. Arxivləşdirilib 2014-07-01 at the Wayback Machine qafqazislam.com  (az.)
  596. 596,0 596,1 "Balci, Bayram; Jafarov, Azer (2007-02-21), "The Baha'is of the Caucasus: From Russian Tolerance to Soviet Repression {2/3}", Caucaz.com, archived from the original on May 24, 2011". İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  597. 597,0 597,1 597,2 ""Baha'i Faith History in Azerbaijan". National Spiritual Assembly of the Bahá'ís of Azerbaijan. Retrieved 2008-12-22". İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  598. "Dini etiqad azadlığı haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU". İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  599. "Religion in Azerbaijan" (PDF).
  600. "Mapped: The world's most (and least) religious countries". İstifadə tarixi: 2017-07-03.
  601. "Архитектурные феномены Баку". 2012-04-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 03 avqust 2014.
  602. Рустамова-Тогиди С. А. 1918. Азербайджанские погромы в фотографиях и документах. Стр. 50
  603. 603,0 603,1 "Данные архивных материалов о зверствах армян в Шемахинском уезде (1918 г.)". 2011-11-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-02-04.
  604. Шахла Нуризаде, кандидат исторических наук. "Биби-Эйбат. Здесь возносят молитвы, здесь обретают исцеление" (PDF). irs-az.com. 2012-06-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  605. "Верхняя мечеть (1883 г.), Шуша, Нагорный Карабах. фотография 25 апреля 2005 года". 2008-10-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-02-04.
  606. "(Photo #2) Фотография 2006 года". 2007-12-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-02-04.
  607. "Фотография мечети Говхар-аги на сайте Фонда возрождения Шуши". 2007-10-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-18.
  608. Верхняя мечеть Говхар-аги. Фотография 2007 года[ölü keçid]
  609. "Ermənilər Şuşanı dağıdır". 21 July 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 July 2010.
  610. "Karabakh monuments". 6 July 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 August 2010.
  611. AZE.az — Последние новости Азербайджана, Кавказа, СНГ, мировые новости[ölü keçid]
  612. Полад Бюльбюльоглу посетил дом своего отца в Шуше. Day.az
  613. ""Мы с удовольствием установим бюст перед домом поэтессы", — заявил в интервью Day. Az исполнительный директор фонда "Возрождение Шуши" Григор ОГАНЕСЯН". 2014-08-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-02-04.
  614. Геннадий Остапенко. Чурек и Юха // журнал : Вокруг Света. — Февраль 1990. — № 2.
  615. Отчет о велосипедном походе по Армении и Нагорному Карабаху 2007
  616. Салимова А. Т. Влияние христианства на архитектуру Азербайджана
  617. "Walled City of Baku with the Shirvanshah's Palace and Maiden Tower". UNESCO rəsmi saytı. 2000. 2012-03-22 tarixində arxivləşdirilib.
  618. "Gobustan Rock Art Cultural Landscape". UNESCO rəsmi saytı. 2007. 2012-03-22 tarixində arxivləşdirilib.
  619. "Historic Centre of Sheki with the Khan's Palace" (ingilis). UNESCO-nun rəsmi saytı. 2019. 2012-05-15 tarixində arxivləşdirilib.
  620. "Azerbaijani Mugham". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  621. "Art of Azerbaijani Ashiq". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  622. "Novruz, Nowrouz, Nooruz, Navruz, Nauroz, Nevruz". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  623. "Nawrouz, Novruz, Nowrouz, Nowrouz, Nawrouz, Nauryz, Nooruz, Nowruz, Navruz, Nevruz, Nowruz, Navruz". İstifadə tarixi: 2016-11-08.
  624. "Traditional art of Azerbaijani carpet weaving in the Republic of Azerbaijan". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  625. "Craftsmanship and performance art of the Tar, a long-necked string musical instrument". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  626. "Chovqan, a traditional Karabakh horse-riding game in the Republic of Azerbaijan". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  627. "Traditional art and symbolism of Kelaghayi, making and wearing women's silk headscarves". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  628. "Copper craftsmanship of Lahij". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  629. "Flatbread making and sharing culture: Lavash, Katyrma, Jupka, Yufka". İstifadə tarixi: 2016-11-08.
  630. "Art of crafting and playing with Kamantcheh/Kamancha, a bowed string musical instrument". İstifadə tarixi: 2016-11-08.
  631. "Dolma making and sharing tradition, a marker of cultural identity". İstifadə tarixi: 2016-11-08.
  632. "Heritage of Dede Qorqud/Korkyt Ata/Dede Korkut, epic culture, folk tales and music".
  633. "Yalli (Kochari, Tenzere), traditional group dances of Nakhchivan". İstifadə tarixi: 2016-11-08.
  634. "Ancient medical manuscripts of Azerbaijan in UNESCO's World Memory Register". İstifadə tarixi: 2015-06-22.[ölü keçid]
  635. "Средневековые рукописи по медицине и аптечному делу". unesco.org.
  636. "The copy of the manuscript of Mahammad Fuzuli's "divan"". unesco.org.
  637. unesco.org. "UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger. INTERACTIVE ATLAS". İstifadə tarixi: 2017-06-22.
  638. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli, 132 nömrəli qərarına 1 nömrəli əlavə, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, İstifadə tarixi:9 yanvar 2015
  639. Cavad xanın ölümündən 208 il ötür, milli.az, 4 yanvar 2012, Yoxlanılıb: 21 iyul 2014
  640. Comərd Qəssab türbəsi, heydar-aliyev-foundation.org, Yoxlanılıb:21 iyul 2014
  641. SABUNÇU VƏ ƏZİZBƏYOV RAYONLARINDA BİR SIRA OBYEKTLƏRİN AÇILIŞI[ölü keçid], mehriban-aliyeva.org, 14. iyun 2007, Yoxlanılıb: 21 iyul 2014
  642. İlham Əliyev Arxeoloji-Etnoqrafik Muzey Kompleksinin ərazisində aparılan tikinti-quruculuq işləri ilə tanış olmuşdur, 07 sentyabr 2011, Yoxlanılıb: 21 iyul 2014
  643. Gəncə qapıları, heydar-aliyev-foundation.org, Yoxlanılıb:21 iyul 2014
  644. Salyanda Dövlət Rəsm Qalereyası, heydar-aliyev-foundation.org, Yoxlanılıb:21 iyul 2014
  645. Qarabağ Muğam Mərkəzi, heydar-aliyev-foundation.org, Yoxlanılıb:21 iyul 2014
  646. Beynəlxalq Muğam Mərkəzi, heydar-aliyev-foundation.org, Yoxlanılıb:21 iyul 2014
  647. Habil Əliyev adına uşaq musiqi məktəbi, heydar-aliyev-foundation.org, Yoxlanılıb:21 iyul 2014
  648. HEYDƏR ƏLİYEV FONDUNUN PREZİDENTİ, YUNESKO-NUN VƏ İSESKO-NUN XOŞMƏRAMLI SƏFİRİ, MİLLİ MƏCLİSİN DEPUTATI MEHRİBAN XANIM ƏLİYEVA MÜASİR İNCƏSƏNƏT MUZEYİNİN AÇILIŞINDA İŞTİRAK ETMİŞDİR[ölü keçid], mehriban-aliyeva.org, 20. mart 2009, Yoxlanılıb: 21 iyul 2014
  649. Azərbaycan prezidenti Qala Arxeoloji-Etnoqrafik Muzey Kompleksinin ərazisində aparılan tikinti-quruculuq işləri ilə tanış olub, Əntiq Əşyalar Muzeyinin açılışında iştirak edib[ölü keçid], apa.az, 07 Sentyabr 2011, Yoxlanılıb:21 iyul 2014
  650. Gəncədə Nizami Gəncəvi Muzeyi, heydar-aliyev-foundation.org, Yoxlanılıb:21 iyul 2014
  651. Gəncədə Məhsəti Gəncəvi Mərkəzi, heydar-aliyev-foundation.org, Yoxlanılıb:21 iyul 2014
  652. Touraj Atabaki, "Recasting Oneself, Rejecting the Other: Pan-Turkism and Iranian Nationalism" in Van Schendel, Willem(Editor). Identity Politics in Central Asia and the Muslim World: Nationalism, Ethnicity and Labour in the Twentieth Century. London, GBR: I. B. Tauris & Company, Limited, 2001. p.66.
  653. Алиев С. М. К национальному вопросу в современном Иране // Краткие сообщения Института народов Азии. Вып. 77. — М.: Наука, 1964. — С. 49.
  654. 654,0 654,1 Brenda Shaffer. Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity. — MIT Press, 2002. — С. 15–16, 49. — ISBN 0-262-19477-5, 0-262-69277-5.
  655. Мустафаев В. К. Некоторые аспекты концепции нации в общественной мысли Ирана (конец XIX–I половина XX в.) // Известия АН Азербайджанской ССР. Серия истории, философии и права. — 1989. — № 2. — С. 18–23.
  656. Ali M. Koknar. Iranian Azeris: A Giant Minority. The Washington Institute for Near East Policy. Policy Watch #1111. (June 6, 2006).
  657. Iran's Azeris protest over offensive TV show (ing.) // BBC. — 2015. — 9 November.
  658. Криштопа А. Е. Сведения западноевропейских путешественников XV века о Дагестане // Вопросы истории и этнографии Дагестана. Вып. 1. — 1970. — С. 119.
  659. 659,0 659,1 Magomedkhan Magomedkhanov. Building of the Tower of Babel: Ethnolinguistic Processes in Dagestan. Russian Academy of Sciences, Dagestan Science Centre.
  660. Magomedkhan Magomedkhanov. The Dagestanis:: Ethnolingustic Diversity and Cultural Identity (dissertation).
  661. Гасанов М. Р. Очерки истории Табасарана. — Махачкала: Дагучпедгиз, 1994.
  662. S. Maharamov. Dagestan and Shirvan from the Sixth to Sixteenth Century: Economic, Political and Cultural Relations; Russian Academy of Sciences Dagestan Science Centre: Institute of History, Archaealogy and Ethnography, 2009; p. 164
  663. Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; ReferenceA adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  664. "Грузинская советская энциклопедия", ст. "Борчало". Тбилиси, 1965
  665. "АРМЯНСКОЕ И АЗЕРБАЙДЖАНСКОЕ МЕНЬШИНСТВА ГРУЗИИ". Доклад № 178 Европа. 22 ноября 2006. 2011-08-25 tarixində arxivləşdirilib.
  666. А.КУХИАНИДЗЕ. "Национальные меньшинства Восточной и Южной Грузии" (rus). Мемориал. 2011-07-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-16.
  667. Елена Парцвания. "Саакашвили объявил Навруз общенациональным праздником Грузии" (rus). РИА Новости. 21/03/2010.
  668. Azeris of Georgia Marked Elat. News Georgia. 5 August 2014. Retrieved 5 January 2015.
  669. Azerbaijanis in Georgia. Retrieved 2 October 2006
  670. И. Шопен. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху его присоединения к Российской империи. — Санкт-Петербург: Императорская Академия наук, 1852. — С. 446.
  671. Claude Mutafian. Karabakh in the twentieth century // Caucasian Cnot. — 1994. — С. 134. — ISBN 1856492877.
  672. Lowell Barrington (ed.) After Independence: Making and Protecting the Nation in Postcolonial and Postcommunist States. University of Michigan Press, 2006. ISBN 0472025082; p. 230
  673. Карабах: хронология конфликта
  674. Новости Армении. В 2007 году в Армении завершится процесс переименования населенных пунктов республики 16:21. 22/02/2007
  675. Ali Ertuğrul Gürtekin, Hasan Şahmaranoğlu. Necip Asım Yazıksız (Balhasanoğlu) ve Kilis ağzı üzerine incelemeler. Kilis Kültür Derneği, 1995; p. 97
  676. Muhan Bâli.Erciş'li Emrah ile Selvi Han hikâyesi varyantların tesbiti ve halk hikâyeciliği bakımından önemi. Baylan Matbaası, 1973; p. 25
  677. Azerbaijan and the Challenge of Multiple Identities Archived May 6, 2008, at the Wayback Machine. by Alireza Asgharzadeh. The Middle East Review of International Affairs

Ədəbiyyat

  • Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, Azərbaycan, Azərbaycan Milli Ensiklopediyası NPB, 2007
  • The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, Jonathan M. Bloom and Sheila Blair, Azerbaijan, Oxford University Press, 2009
  • Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə II cild., Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb, 2007, ISBN ISBN 5-17-033764-7
  • Мехди Зариф, Перевод с итал. И. Замойской, Ковры, 2006
  • Шнирельман, В. А., Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье, 2003, ISBN ISBN 5-94628-118-6
  • Алекперов, А. К., Исследования по археологии и этнографии Азербайджана, 1960
  • Mostashari, Firouzeh, On the religious frontier: Tsarist Russia and Islam in the Caucasus, New York, 2006
  • Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Законодательные акты, Сборник документов, Баку, 1998
  • Гусейнов, Н., Из истории общественной и философской мысли в Азербайджане XIX века, Баку, 1949
  • Altstadt, Audrey L., The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule, Hoover Press, 1992, 331
  • The World Encyclopedia of Contemporary Theatre: Europe. Don Rubin
  • Мамедов З. История Азербайджанской философии. Баку, 1994.
  • История азербайджанской философии. T.1. Баку, 2002.
  • История азербайджанской философии. Т.2. Баку, 2008.
  • Амин-заде А. А. Из истории философской и общественно-политической мысли в Азербайджане. Баку, 1972.
  • Гасанов Г. И. Из истории философской мысли Азербайджана начала XX в. Баку,1972.

Xarici keçidlər

Şablon:Asiya mədəniyyəti Şablon:Avropa mədəniyyəti