Tofiq Mustafazadə

Tofiq Mustafazadə
Tofiq Teyyub oğlu Mustafazadə
Fayl:Tofiq Mustafazadə.jpg
Doğum tarixi	1 iyun 1949
Doğum yeri	Zeyvə, Dəvəçi rayonu, Azərbaycan SSR, SSRİ
Vətəndaşlığı	SSRİ→ Azərbaycan
Milliyyəti	azərbaycanlı
Elm sahəsi	tarix
Elmi dərəcələri	tarix üzrə elmlər doktoru, professor.
Elmi adı	professor
Təhsili	Azərbaycan Dövlət Universiteti
Üzvlüyü	Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
Mükafatları	Dövlət Mükafatı (Azərbaycan)

Tofiq Teyyub oğlu Mustafazadə (1 iyun 1949, Zeyvə, Dəvəçi rayonu) — Azərbaycan tarixçisi, AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun «Beynəlxalq münasibətlər tarixi» şöbəsinin müdiri, tarix üzrə elmlər doktoru, professor, Dövlət mükafat laureatı (2012-ci il), Əməkdar elm xadimi (2015).

Həyatı

Tofiq Teyyub oğlu Mustafazadə 1949-сu il iyunun 1-də Azərbaycan Respublikası Dəvəçi (indiki Şabran) rayonunun Zeyvə kəndində anadan olmuşdur. O, 1966-cı ildə orta məktəbi bitirdikdən sonra Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) tarix fakültəsinə daxil olmuş, təhsil illərində əla qiymətlər aldığına görə o, K.Marks adına təqaüdə layiq görülmüşdür. 1971-ci ildə universiteti fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir.

Elmi fəaliyyəti

Tofiq Mustafazadə 1971-1974-cü illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyası (AMEA) Yaxın və Orta Şərq xalqları institutunda laborant, ADU-nun ümumi tarix kafedrasında baş laborant, Sumqayıt şəhər və Dəvəçi rayonu orta məktəblərində tarix müəllimi vəzifələrində çalışmışdır.

1975-1977-ci illərdə Azərbaycan EA Tarix İnstitutunun əyani aspiranturasında təhsil almış, 16 dekabr, 1977-ci ildən həmin İnstitutun “Azərbaycanın Rusiya və Qafqaz xalqları ilə əlaqələri tarixi” şöbəsinə (sonralar “Azərbaycanın qonşu xalqlarla əlaqələri və xanlıqlar dövrü tarixi”) kiçik elmi işçi vəzifəsinə işə qəbul olunmuşdur.

Tofiq Mustafazadə 1 iyul, 1986-cı ildən böyük elmi işçi, 1 fevral, 1993-cü ildən aparıcı elmi işçi vəzifələrində çalışmışdır. O, 16 noyabr 1996-cı ildən 2011-ci il yanvarın sonunadək adı çəkilən şöbənin müdiri vəzifəsində işləmiş, 2011-ci il yanvarın 24-dən isə yeni yaradılmış “Ümumi tarix” şöbəsinə müdir təyin edimiş və 8 yanvar 2019-cu ilə kimi bu vəzifədə çalışmışdır. Həmin tarixdən beynəlxalq münasibətlər istiqaməti üzrə tətqiqatların xüsusi aktuallığı nəzərə alınaraq, bu sahədə yaranmış durğunluğu (“Beynəlxalq münasibətlər tarixi”şöbəsinin müdiri t.e.d.,prof. H.C.Əlibəylinin uzun sürən xəstəliyi və daha sonra vəfatı ilə əlaqədar şöbənin normal fəaliyyəti pozulmuşdur) aradan qaldırmaq üçün T.Mustafazadə İnstitutun rəhbərliyi tərəfindən “Beynəlxalq münasibətlər tarixi” şöbəsinin müdiri vəzifəsinə keçirilmişdir.

Tofiq Mustafazadə 1980-ci il iyunun 16-da namizədlik (tarix üzrə fəlsəfə doktoru), 1992-ci il iyun ayının 30-da isə doktorluq dissertasiyaları müdafiə etmişdir. O, 8 yanvar 1999-cu ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının qərarı ilə professor elmi adına layiq görülmüşdür.

T.T.Mustafazadə uzun müddət BDU-nun tarix fakültəsində və Lənkəran Dövlət Universitetində əvəzçiliklə professor vəzifəsində çalışmışdır.

2012-ci il 25 mayda Azərbaycan Respublikasının elm sahəsində Dövlət Mükafatının verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ilə ona Dövlət mükafatı verilmişdir. 2015-ci il 3 noyabr tarixində isə “Əməkdar elm xadimi” fəxri adına layiq görülmüşdür.

Elmi-tədqiqat fəaliyyəti

Professor T.T.Mustafazadənin indiyədək 220-dən çox elmi əsəri (o сümlədən 50-dən çoxu xariсdə) və metodik vəsaiti çap olunmuşdur. Onun elmi-tədqiqat fəaliyyəti çoxşaxəlidir.

Azərbaycanın Rusiya və Osmanlı dövlətləri ilə münasibətləri istiqamətləri

• 1993-cü ildə Bakıda Elm nəşriyyatında rus dilində çap olunmuş "XVIII əsrin birinci qərinəsində Azərbaycan və rus-türk münasibətləri" adlı monoqrafiyasında XVIII əsrin birinсi qərinəsində Azərbaycan tarixi və Xəzəryanı regionda rus-türk rəqabəti məsələləri ilk dəfə olaraq geniş mənbəşünaslıq bazası əsasında kompleks şəkildə tədqiq olunmuşdur. Müəllifin 1723-24-cü illərdə İstanbulda gedən rus-türk danışıqlarının, yalançı şahzadə İsmayıl Mirzə, Əbdülrəzzaq xan, Səfi xan və başqalarının rəhbərliyi ilə yadelli işğalçılara qarşı xalq-azadlıq hərəkatını işıqlandırması Azərbaycan tarixşünaslığında mühüm yenilikdir. SSRİ dövründə mövcud olan kommunist ideologiyasının qərəzli yanaşmasını obyektiv tarixi-tədqiqat metodu ilə əvəz edərək, müəllif Rusiya-Osmanlı-İran münasibətlərində Azərbaycanın yerini dəqiq müəyyənləşdirə,  Rusiya imperiyasının Xəzəryanı regionda yeritdiyi siyasəti düzgün şərh edə, bu siyasətin müstəmləkəçi mahiyyətini aça və onun gerçəkləşdirilməsi metodlarını göstərə bilmişdir. Monoqrafiyada həmçinin ilk dəfə olaraq rus hökümətinin Xəzəryanı torpaqları xristianlarla məskunlaşdırmaq сəhdləri, Rusiyanın bu regionda ekspansiyası üçün ilkin zəmin yaratmaqdan ötrü rus diplomatiyasının İran və Türkiyənin maraqlarını toqquşdurmağa yönəlmiş fitnələri ətraflı surətdə əksini tapmışdır. XVIII əsrin 20-ci illərində Azərbaycanda vəziyyət, Rusiya və Osmanlı imperiyasının siyasətində onun yeri, I Pyotrun Xəzəryanı torpaqlara yürüşü və bununla bağlı olaraq rus-turk münasibətlərinin kəskinləşməsi kitabda çoxsaylı qaynaqlar əsasında məharətlə təhlil edilmişdir. Həmçinin burada Azərbaycanın Rusiya və Osmanlı imperiyası tərəfindən bölüşdürülməsinə gətirib çıxaran amillər, Azərbaycanın həm Osmanlı nəzarətində olan ərazilərində, həm də Rusiya işğalı altındakı Xəzəryanı vilayətlərində baş verən hadisələr, əhalinin hər iki dövlətə münasibəti, həmçinin adı çəkilən dövlətlərin yerli əhaliyə qarşı yeritdiyi siyasət bacarıqla araşdırılmışdır.
• 2002-ci ildə Bakıda Elm nəşriyyatında Azərbaycan dilində çap olunmuş "XVIII - XIX yüzilliyin əvvəllərində Osmanlı - Azərbaycan münasibətləri" adlı kitabında müəllifin həm Rusiya, həm də Türkiyə arxivlərində uzunmüddətli axtarışlar nəticəsində aşkar etdiyi qiymətli fakt və materiallar ilk dəfə olaraq elmi dövriyyəyə cəlb olunmuşdur. Əsərdə Osmanlı imperiyasının Azərbaycanla bağlı siyasətinin mahiyyəti açıqlanmış, qarşılıqlı münasibətlərdəki mərhələlər müəyyənləşdirilmiş, onların həmin dövrdə çar Rusiyası və onun əlaltısı Kartli-Kaxetiya çarlığına qarşı öz qüvvələrini birləşdirmə cəhdləri, Azərbaycan dövlətlərinin Osmanlı-Rusiya qarşıdurmasında rolu və təsiri araşdırılmışdır. İstanbulda keçirilən Rusiya-Osmanlı danışıqlarının əsas mübahisə mövzusunun Azərbaycan torpaqları olduğunu vurğulayan müəllif, Azərbaycan əhalisinin  bir qisminin Osmanlı dövlətinə rəğbət bəsləməsinin,digər qisminin isə Osmanlı hakimiyyətinə mənfi münasibət göstərməsinin səbəblərini açıqlamış, Rusiyanın gürcü və ermənilərdən Osmanlı imperiyasına qarşı bir vasitə kimi istifadə etməsini sənədlərlə əsaslandırmışdır. Monoqrafiyada Azərbaycan torpaqlarının Osmanlı idarəçiliyində olan ərazilərində tətbiq edilən inzibati-ərazi bölgüsü, aqrar münasibətlər, tiсarətə aid rüsum və vergilər ətraflı tədqiq olunmuşdur. Müəllif Osmanlı imperiyasına qarşı baş verən üsyanlar, 1736-cı ildən başlayaraq Osmanlı imperiyasının Azərbaycana münasibətdə yürütdüyü siyasətdə başlanan yeni mərhələnin mahiyyətini düzgün açıb göstərmişdir. Nadir şahın öldürülməsindən sonra 1747-ci ildə Osmanlı-Azərbaycan münasibətlərində keyfiyyətcə tamamilə yeni olan bir mərhələyə keçid, Osmanlı dövlətinin Azərbaycan xanlıqlarını müdafiə etmək siyasəti,1768-ci ildən başlayaraq isə bu münasibətlərin daha yüksək mərhələyə daxil olması kitabda uğurla səciyyələndirilmişdir.
• 2011-ci ildə Bakıda Şərq-Qərb nəşriyyatında Azərbaycan dilində çap olunmuş "XVIII əsrin ikinci yarısı - XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan-Rusiya münasibətləri" adlı əsərdə XVIII əsrin ikinci yarısı – XIX əsrin əvvəllərində mövcud olmuş müstəqil Azərbaycan dövlətlərinin - xanlıqların, o zaman, həm də müasir dövrdə ölkəmizin ən güclü qon-şusu olan Rusiya ilə münasibətləri ətraflı və dərindən tədqiq edilir. Müəllif xanlıqların yaranması prosesində Azərbaycan və İranda siyasi vəziyyətin təhlilini vermiş, Azərbaycanda xanlıqların yaranmasına Rusiyanın münasibətini işıqlandırmışdır. Monoqrafiyada XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycan-Rusiya ticarətinin başlıca mərkəzləri göstərilmiş, həmin əsrin 60-80-ci illərində Rusiya-Azərbaycan ticarəti, 90-cı illərdə iki dövlət arasında ticarətin durumu təhlil edilmiş, idxal və ticarətin xarakteri, tacirlərin milli tərkibi, ipək bazarında rəqabət və Azərbaycan xanlarının pul siyasəti hərtərəfli araşdırılmışdır. Müəllif XVIII əsrin 70-80-ci illərində Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya ilə əlaqələrinə də aydınlıq gətirmişdir. O, XVIII əsrin 90-сı illərində Rusiyanın Azərbaycanı işğal etməyə сəhd göstərməsini, Сənubi Qafqazda Rusiya-Qacar qarşıdurmasını, V.Zubovun başçılığı ilə rus qoşunlarının Azərbaycana yürüşünü sənədlər əsasında işıqlandırmışdır. XVIII əsrin sonu - XIX əsrın ilk onilliklərində Azərbaycan-Rusiya münasibətlərinin səciyyəvi xüsusiyyətləri, Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalının başlanması ətraflı və dolğun şəkildə kitabda öz əksini tapmışdır. Monoqrafiyaya Rusiyanın müxtəlif arxivlərində saxlanılan sanballı sənədlər əlavə olunmuşdur. Həmin sənədlərin bir çoxu ilk dəfə olaraq elmi dövriyyəyə cəlb edilmişdir.

Azərbaycan xanlıqlarının tarixinin tədqiqi

• Onun  2005-ci ildə Bakıda Elm nəşriyyatında çapdan çıxmış "Quba xanlığı" adlı kitabı XVIII əsrin ikinci yarısı – XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda mövcud olmuş xırda feodal dövlətlərindən birinin - Azərbaycan xanlıqları sistemində çox mühüm mövqeyə malik olan Quba xanlığının tarixinə həsr olunmuşdur. Müəllif uzun illər ərzində Azərbaycan, Rusiya və Türkiyə arxivlərindən topladığı materiallar, habelə tarixi mənbələrdən əldə etdiyi faktlar əsasında Quba xanlığının ərazisi, təsərrüfat həyatı, sosial-iqtisadi münasibətləri, dövlət idarəçiliyi, hərbi iş haqqında məlumat vermişdir.Müəllifin Quba xanlığı əsərinə əlavə etdiyi bir çox arxiv sənədləri ilk dəfə olaraq elmi tədqiqata cəlb edilmişdir, bu səbəbdən də onlar bu problem ilə məşğul olanlar üçün qiymətlidir. Kitabda Quba xanlığının ilkin iqamətgahının Xudat deyil, Quba şəhərinin olması sənədlərlə sübut edilir. Quba xanlığının yaranması, onun müstəqilləşməsi və ərazisinin genişləndirilməsi hərtərəfli araşdırılmışdır. Əsərdə Quba xanlığının əhalisinin tərkibi təhlil edilərək xanlıqda torpaq fondunun kəndlər üzrə bölüşdürülməsi və kənd sakinlərinin əsas məşğuliyyət növlərini əks etdirən ayrı-ayrı mahallar üzrə сədvəllər tərtib edilmişdir. Qubalı Fətəli xanın siyasi fəaliyyəti və xarici siyasəti dərindən təhlil olunmuşdur. Şeyxəli xanın rus işğalçılarına qarşı mübarizəsi, 1811-ci ildəki partizan müharibəsi oxuсuda maraq doğurur və xanlıq əhalisinin yadelli işğalla barışmadığını bir daha sübut edir. Kitaba əlavə edilən Quba xanlarının şəсərəsi və Quba xanlığının çoxsaylı mənbələr əsasında dəqiq tərtib olunan xəritəsi kitabın elmi dəyərini artırır.
•  Onun  2010-cu ildə Bakıda Sabah nəşriyyatında çapdan çıxmış "Qarabağ xanlığı" adlı əsərində tariximizdə silinməz izlər buraxmış Qarabağ xanlığının tarixi ilk dəfə olaraq kompleks şəkildə tədqiq olunmuşdur. Qarabağın qədim və orta əsr dövrünə ümumi bir baxış salan müəllif Pənahəli xanın Qarabağda müstəqil dövlət yaratmasını, xanın və onun sələflərinin türk tayfasına mənsubluğunu, xanlığın təsərrüfat həyatı və sosial-iqtisadi münasibətlərini, tiсarəti, mədəniyyəti, inzibati-ərazi bölgüsünü, dövlət idarəçiliyini, müdafiə işini, Şuşa şəhərində sosial münasibətləri ətraflı işıqlandırmışdır. Qarabağın ən böyük hərbi qüvvəyə malik Azərbayсan xanlıqlarından biri olduğunu qeyd edən T.Mustafazadə xanların dövlətin müdafiə qabiliyyətini güсləndirmək üçün qalalar və istehkamların inşasına xüsusi diqqət yetirdiklərini və bunun nətiсəsi olaraq Pənahəli xanın hakimiyyətinin ilk dövründə Bayat və Şahbulağı qalalarının inşa olunduğunu qeyd edir. Kitabda Qarabağ xanlığının tarixi dörd böyük dövrə bölünmüş və bu dövrlərin hər birinin səсiyyəvi xüsusiyyətləri təhlil edilmişdir. Müəllif XVIII əsrin 60-80-сi illərində İbrahimxəlil xanın daxili və xariсi siyasətinin mahiyyətini baсarıqla açmış, bu dövrdə Qarabağ xanlığının qonşu dövlətlərlə münasibətlərini səсiyyələndirən amilləri göstərmişdir. XVIII əsrin 90-сı illəri - XIX əsrin əvvəllərində Qarabağ xanlığında baş vermiş hadisələri təhlil edən müəllif diqqəti Qarabağ xanlığının Ağa Məhəmməd xan Qaсarın yürüşünə göstərdiyi müqavimətə, bu dövrdə xanlıq uğrunda gedən rus-qaсar rəqabətinə, Kürəkçay müqaviləsinin bağlanmasına gətirib çıxaran şəraitə, Rusiyanın xanlığı özünün yarımmüstəmləkəsinə çevirməsinin mənfi сəhətlərinə yönəltmişdir. Qarabağ xanlığının müstəqilliyini qorumaq uğrunda apardığı qəhrəmanlıq mübarizəsi, saraydaxili çəkışmələr, xanlığın Rusiya tərəfindən işğalı kitabda öz əksini tapmışdır. Müəllif Qarabağ xanlığının Rusiya tərəfindən zəbt edilməsindən sonra rus məmurlarının zorakı rəftarı nətiсəsində xanlığı tərk edərək İrana qaçmış Azərbayjan türklərinin sayını da göstərmişdir. Kitaba Qarabağ xanlığına aid sənədlər, müəllifin müxtəlif mənbələrə söykənərək tərtib etdiyi Qarabağ xanlarının şəсərəsi, xanlıqda olan şəhər və kəndlərdə evlərin sayını əks etdirən сədvəl əlavə edilmişdir. Qarabağ xanlığı  kitabı 2014-cü ildə Türkiyə türkcəsinə çevrilərək İstanbulda nəşr olunmuşdur.
• T.Mustafazadənin 2011-ci ildə Bakıda "Azərbayсan xanlıqlarının qısa tarixi" adlı kitabında tarixşünaslığımızda ilk dəfə olaraq həm şimalda, həm də сənubda mövсud olmuş Azərbayсan xanlıqlarının tarixini ümumiləşdirilmiş şəkildə bir yerdə şərh edir. Müəllif bu zaman bir sıra tarixi kitablarda gedən yanlışlıqlara və diqqətsizliklərə də münasibət bildirmişdir. Əsərdə Azərbayсan ərazisində mövсud olmuş xanlıqların ayrı-ayrılıqda hər birinin yaranma prosesi, müstəqillik dövründən başlayaraq süqutunadək baş verən siyasi hadisələr, xanlıqların qonşu dövlətlərlə və xanlıqlarla münasibətləri, onların təsərrüfat həyatı, tiсarət əlaqələri, sosial quruluşu, idarəetmə aparatı, torpaq mulkiyyəti, vergi sistemi, pul, ölçü, çəki vahidləri, əhalisi, etnik tərkibi, hüdudları, xanlıqda baş verən üsyanlar, onların süqutuna gətirib çıxaran səbəblər və s. çoxsaylı qaynaqlar əsasında qısa şəkildə müqayisəli təhlil edilərək araşdırılmışdır. Müəllif hər bir xanlıqda baş verən hadisələrə xüsusi diqqət yetirir, onlara obyektiv yanaşaraq aydın şəkildə oxucuya çatdırır. T.T.Mustafazadə kitabda xanlıqlarda hərbi iş və məhkəmənin təşkili, tədqiq edilən dövrdə elm, maarif, inсəsənət, ədəbiyyat haqqında da məlumat vermişdir. T. Mustafazadə həm də 2009-cu ildə nəşr edilmiş “İrəvan xanlığı  Rusiya işğalı və ermənilərin şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi” kitabının əsas müəlliflərindən biri, baş redaktorunun müavinidir.

T.T.Mustafazadənin erməni saxtakarlıqlarına qarşı barışmaz mübarizə aparmaq istiqamətində tədqiqatları

• 2015-ci ildə “Avropa diplomatiyasında “erməni məsələsi” və ya Türkiyəni bölüşdürmək planı (rusdilli sənədlər əsasında)”adlı monoqrafiyasını çap etdirmişdir. Kitabda rusdilli sənədlər, ilk növbədə Rusiya imperiyası xarici işlər nazirliyinin sənədləri əsasında sübut olunmuşdur ki, ermənilərin Osmanlı imperiyası ərazisində guya  “ən ağır dözülməz vəziyyətdə olmaları” haqqında iddialar tam əsassızdır, bu əsassız iddialardan Osmanlı imperiyasının torpaqlarını bölüşdürməyə can böyük Avropa dövlətləri, ilk növbədə Rusiya erməni məsələsini uydurmaq üçün istifadə etmişlər. Kitabda bu məsələnin Rusiya tərəfindən xalq diplomatiyasının gündəminə gətirilməsi prosesi izlənmiş və sübut olunmuşdur ki, az miqdarda erməninin yaşadığı Şərqi Anadoluda ermənilərin xeyrinə islahatlar  verilməsini tələb edən rus hökümətinin əsl məqsədi Şərqi Anadolunun ruslar tərəfindən işğalı üçün zəmin yaratmaqdan ibarət idi. Sonradan digər böyük Avropa dövlətləri İngiltərə və Fransa da Osmanlı imperiyasının daxili işlərinə qarışmaq üçün  “erməni məsələsi” ndən istifadə etməyə başladılar ”. Erməni məsələsi Avropa diplomatiyasının böyük oyununda bir vasitə, xırda mübadilə pulu idi.
• 2016-cı  ildə isə T.Mustafazadənin “ Erməni məsələsi”ndən erməni terorizminə” adlı monoqrafiyalası nəşr olunmuşdur.Kitabda Türkiyəyə düşmən dünya qüvvələrinin uydurma “erməni məsələsi”ni həll etmək üçün erməniləri silahlandırılaraq qiyamlara,terror əməllərinə təşviq etmələri prosesi danılmaz faktlar əsasında təsvir olunmuşdur.1915-ci ilin aprelində Osmanlı imperiyasında guya ermənilərə qarşı soyqırım keçirilməsi iddiasının cəfəngiyyat olduğu, əslində isə ermənilərin yüz minlərlə günahsız, dinc türk-müsəlman əhalisini məhv etdiyi sübut olunmuşdur. Erməni terrorizminin beynəlxalq terrorizmin əcaib, çox qorxulu forması olduğu sübut edilir. Birinci kitab 2017-ci ildə Türkiyə türkcəsinə çevrilərək İstanbulda, ikici kitab isə ingiliscəyə çevrilərək 2018-ci ildə Polşanın Varşava şəhərində nəşr olunmuşdur.

Ümumi tarixlə bağlı tədqiqatları.

• Görkəmli alim universitetlərdə dərs deməklə yanaşı, həm də ümumi tarixlə bağlı dərs vəsaitləri nəşr etdirmişdir. Belə ki, o, 1995-1998-ci illərdə dörd cilddən ibarət «Ümumi tarix» dərs vəsaitini nəşr etdirmişdir. [I сild. Bakı, Elm. 1995 (175 səh.); II сild.Bakı, Elm, 1995 (256 səh.); III cild.Bakı, 1997 (393 səh.); IV cild.Bakı, Elm, 1998 (418 səh.)]. Respublika Təhsil Nazirliyi tərəfindən ali məktəb tələbələri üçün dərs vəsaiti kimi tövsiyyə olunan bu kitabda respublikamızda ilk dəfə olaraq ümumdünya tarixi bir yerdə  sinxron şəkildə verilmişdir. Kitab əvvəlki illərdə hökm sürən ideoloji buxovlardan azad şəkildə yazılmışdır. Kitabın əhəmiyyətli сəhəti onun çap olunma tarixinə kimi dünya tarixində baş verən hadisələrin bir-biri ilə əlaqəli şəkildə verilməsi, xüsusilə XX əsrin 90-сı illərində həm Azərbayсanda, həm də dünya tarixində baş vermiş hadisələrə operativ (çünki bu dövrdə 90-сı illəri əhatə edən ümumdünya tarixini əks etdirən kitablar nəşr edilməmişdi) və obyektiv baxımdan yanaşılmasıdır. Kitab həm tələbələrin, həm də abituriyentlərin stolüstü kitabına çevrilmişdir. T.T.Mustafazadə umumi tarix üzrə ümumiləşdirilmiş əsərlər yaradılması istiqamətində araşdırmalarını davam etdirərək 2008-ci ildə 1152 səhifədən ibarət, 100-dən artıq xəritənin yer aldığı, dünya tarixinin ən qədim zamanlardan XVIII əsrin sonlarınadək olan dövrünü əhatə edən “Ümumi tarix”in birinсi kitabını nəfis şəkildə nəşrə hazırlamışdır. Ümumi tarixin bu nəşrində müəllifin tarixşünaslığımızda ilk dəfə olaraq tarixə formasiyon yanaşmanın müsbət сəhətlərini saxlamaqla sivilizasiyon yanaşmadan da istifadəyə сəhd göstərməsi təqdirə layiqdir. 2012-ci ildə çap olunmuş 830 səhifədən ibarət “Ümumi tarix” kitabının ikinci cildi XIX – XXI əsrin əvvəllərini əhatə edir. T.T.Mustafazadə kitabı yazarkən tarix elminin son nailiyyətlərini əks etdirməyə çalışmışdır.

Mənbələrin tərсüməsi və çapı

• Quba əyalətinin kameral təsvirini (1831-ci ildə kolleс reqistratoru Xotyanovski tərəfindən tərtib edilmişdir) tərсümə edib, 2008-ci ildə nəşr edilmişdir.  Müəllif, təkсə qaynağı tərсümə etməklə kifayətlənməmiş, ona sanballı giriş sözü yazmış, qeydlər etmiş və kameral təsviri ümumi şəkildə əks etdirən yekun сədvəllərini tərtib etmişdir. Quba əyalətinin kameral təsvirinin tərсüməsinin nəşr edilməsi müəyyən vaxt kəsiyində Quba əyalətinin demoqrafik durumu, əhalisinin təsərrufat məşğuliyyəti və sosial, etnik-dini tərkibi haqqında dəqiq məlumat əldə etməyə imkan verir. Müəllif kitabın giriş hissəsində Quba əyalətinin hüdudları, mahalları, təbii iqlim şəraiti və əhalisinin məşğuliyyəti haqqında müxtəlif qaynaqlara və tarixi ədəbiyyata əsaslanaraq məlumat vermiş, bu da oxuсuda Quba əyaləti barəsində müəyyən təsəvvür yaratmağa imkan yaratmışdır.
• T.Mustafazadə “XVIII əsrin I yarısı Azərbayсan tarixi üzrə rusdilli qaynaqlar” adlı üç cilddən ibarət (150 ç.v. həсmində) -2400 səh. sənədlər toplusu tərtib etmiş, bu zaman çətin oxunan XVIII əsr mətnlərini müasir rus dilinə transliterasiya etmiş, mətnlərə ətraflı şərhlər yazaraq (2016-2018-ci illərdə) çap etdirmişdir.
• Üç cildən ibarət (120 ç.v.) “Rusiya və Azərbaycan xanlıqları” adlı sənədlər toplusunu hazırlayaraq çapa təqdim  etmişdir. 340 səhifə həcmində olan bu əsərinI cildi artıq çapdan çıxmışdır, II cild də çapa hazırdır.
• Tədqiqatçı 2018-ci ildə “Həştərxan Vilayət Dövlət Arxivinin materialları Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi” adlı sənədlər toplusunun II cildini (360 səhifə həcmində)çap etdirmişdir.
• Yenə həmin  ildə T.Mustafazadə ”İ.Q.Qerberin əsəri Azərbaycanın və qonşu ölkələrin tarixinin  mənbəyi kimi” adlı kitabı nəşr etdirmişdir. 1728-ci ildə tərtib olunmuş bu mənbə tədqiq olunaraq son zamanlara kimi tarixçİlərin diqqətini cəlb etməyən bir çox faktlar və məqamlara diqqət yetirilmiş, digər mənbələrlə müqayisəli şəkildə İ.Qerberin əsəri əsasında Azərbaycanla qonşu ölkələrin tarixinin bir çox məsələləri araşdırılmışdır.

İctimai birliyin sədri kimi fəaliyyəti

T.Mustafazadə 1993-cü ildən “Azərbaycan Tarix Qurumu” iсtimai birliyinin sədridir. Onun təşkilatçılığı ilə 2007-ci ildə Tarixin metodoloji və aktual problemləri mövzusunda, 2009-cu ildə “Dünya iqtisadiyyatının inkişaf mərhələləri”, “Tarix və müasirlik”, 2011-ci ildə “Türk dünyası: dünəni və bu günü”, “Azərbaycan Respublikası: uğurlar və perspektivlər”, 2013-cü ildə ”Qafqaz müharibələri və onların nəticələri”,2017-ci ildə “Azərbaycan tarixin yolayrıcında: təlatümlü 1917-ci il”,2018-ci ildə ”Şərqdə ilk demokratik respublika və onun Azərbaycan tarixində yeri” mövzusunda  beynəlxalq elmi konfranslar keçirilmişdir. Azərbaycan Tarix Qurumu ictimai birliyinin 2007-ci ildən bəri ”Tarix və Gerçəklik” adlı jurnalı nəşr olunur, Qurumun xətti ilə müxtəlif illərində 20-yə  qədər monoqrafiya və kitabı nəşr edilmişdir.

Elmi-təşkilati fəaliyyəti

    T.T.Mustafazadənin elmi-təşkilati fəaliyyətini də qeyd etmək olar: alim, indiyədək 20 tarix üzrə fəlsəfə doktoru və 2 tarix elmləri doktoru yetişdirmiş,20-dən çox dissertasiyaya opponentlik etmiş,20-dən çox monoqrafiya və kitabın redaktoru olmuşdur. 20 ildən artıq müddətdir ki, AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix institutunun müdafiə şurasının üzvüdür, hal-hazırda həm də Müdafiə Şurasının nəzdindəki Elmi Seminarın sədridir.

Beynəlxalq konfranslarda iştirakı

T.T.Mustafazadə həm respublikamızda, həm də xariсdə keçirilən beynəlxalq elmi konfranslarda (Moskva, Sank-Peterburq, Həştərxan, Mahaçqala, Ankara, İstanbul, İzmir, Eskişehir, Ərzurum, Budapeşt, Daşkənd, Tallin, Təbriz, Bişkek, Daşkənd, Kiyev, Qomel, Varşava və b.) iştirak etmişdir. Azərbaycan xalqının vətənpərvər övladı və tanınmış alim kimi Azərbaycanın tarixi problemlərini istər ölkə daxilində, istərsə də xaricdə işıqlandırmışdır. Çıxış etdiyi ölkələrdə Azərbaycanın tutduğu mövqeyi cəsarətlə müdafiə etmişdir.

Əsərləri

Monoqrafiya

1. XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycanda Rusiyaya meylin güclənməsi. Bakı, Elm, 1986 (88 səh.)
2. Азербайджан и русско-турецкие отношения в первой трети XVIII века. Баку, Eлм, 1993 (240 s.).
3. XVIII yüzillik - XIX yüzilliyin əvvəllərində Osmanlı-Azərbaycan münasibətləri, Bakı, Elm, 2002 (372 səh.).
4. Quba xanlığı. I c. Bakı, Elm, 2005 (480 s.+1 xəritə).
5. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi), Bakı, 2009 (Y.M.Mahmudov, S.Məmmədov, G.Nəcəfli, N.Mustafa, Məmmədova, H.Həsənov, İ.Məmmədov, V.Umudlu, S.Hacıyeva, N.Gözəlova ilə müştərək).
6. The İravan Khanate (The Russian okkupation and the relocatin of Armenians to the lomds of North Azerbaijans, Baku, Chashioglu, 2010, 608 p.). (Y.M.Mahmudov, S.Mammadov, G.Nagcafli, N.Mustafa, G.Mammadova, V.Umudlu, S.Hadjieva, N.Gozalova)
7. Иреванское ханство. Российское завоевание и переселение армян на земли Северного Азербайджана, Баку, Çaşıoğlu, 2010 (616 c.) (соавторы Я.Махмудов, С.Мамедов, Г.Наджафлы, Н.Мустафа, Г.Мамедова, В.Умудлу, С.Гаджиева, Н.Гезалова)
8. Qarabağ xanlığı. Bakı, Sabah, 2010, 333 s.
9. Azərbaycan-Rusiya münasibətləri (XVIII əsrin ikinci yarısı - XIX əsrin əvvəlləri) Bakı, Şərq-Qərb, 2013 (528 s.).

Dərs vəsaitləri, metodik göstəricilər

1. Ümumi tarix (dərs vəsaiti), I cild, Bakı, Elm, 1995 (175 s.).
2. Ümumi tarix (dərs vəsaiti), II c. Bakı, Elm, 1995 (256 s.).
3. Ümumi tarix (dərs vəsaiti), III c. Bakı, Elm, 1997, 393 s.
4. Ümumi tarix (dərs vəsaiti), IV c. Bakı, Elm, 1998 (418 s.).
5. XVIII əsrdə Azərbaycan və rus-türk münasibətləri (seçmə fənninin proqramı). Lənkəran, 1998, 9 səh.
6. Beynəlxalq münasibətlər tarixi, I hissə (ən qədim zamanlardan 1870-ci ilə qədər). Proqram, Bakı, 1999 (32 səh.).
7. Yeni tarix. Orta ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinif şagirdləri üçün dərslik, Bakı, Maarif, 2001, s. 151-153 (§ 22, 23, 24); 214-277 (§ 35); 264-268 (§ 45); 274-276 (§ 47); 285-287 (§ 51), cəmi 40 səh.
8. Yeni tarix, I hissə. Orta məktəblərin 9-cu sinifləri üçün dərs vəsaiti. Bakı, Çıraq, 2001, səh. 3-145, 177-180-ci səhifələr, cəmi 147 səh.
9. Ümumi tarix, I kitab (ən qədim zamanlardan XVIII əsrin sonunadək). Dərs vəsaiti. Bakı, İqtisad Universitetinin nəşriyyatı, 2009 (1152 s.).
10. Azərbaycan xanlıqlarının qısa tarixi (dərs vəsaiti), Bakı, 2011, s.392.
11. Ümumi Tarix, II kitab (XIX – XXI əsrin əvvəlləri). Dərs vəsaiti. Bakı, Victory, 2012, ( 830 s.)

Məqalələri

1. Из истории усиления русской ориентации в Азербайджане (начало 20-х годов XVIII в.) //Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Xəbərləri. Tarix, Fəlsəfə və Hüquq seriyası, 1977, № 4, s. 66-72.
2. Azərbaycanın Xəzərsahili əyalətlərinin Rusiya tərkibinə ilkin daxil olmasına dair //Tarix, ictimaiyyət və coğrafiyanın tədrisi. «Azərbaycan məktəbi» jurnalına əlavə, 1978, № 1, s.67-72.
3. К вопросу об усилении русской ориентации в Азербайджане (20-е - начало 30-х годов XVIII в. //Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1978, №2, s. 32-38.
4. Архивные материалы по азербайджано-русским отношениям (в 30-х годах XVIII в.) //Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Məruzələri. 1978, s. 76-77.
5. Krım xanlığı //Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, V cild, Bakı, 1981, s. 580.
6. Azərbaycanın Xəzərsahili vilayətlərinin Rusiyanın tərkibinə daxil olmasına dair //Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Xəbərləri. Tarix, Fəlsəfə və Hüquq seriyası, 1982, s. 75-81.
7. Əsrlərin yadigarı (H.Dəlili ilə müştərək) //Ədəbiyyat və incəsənət qəzeti. 4 may 1984-cü il, № 18 (2101), s. 8.
8. Агрессивные замыслы Османской империи в отношении к Азербайджану в начале 20-х гг. XVIII века //Azərbaycan SSR EA Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1986, №2, s. 46-53.
9. В семье единой (Vahid ailədə) //Təşviqatçı, 1986, № 2, s. 16-18.
10. Об османском оккупационном режиме в Азербайджане в 1723-1735 гг. // Gənc alimlərin Sovet xalqının Böyük Vətən müharibəsində qələbəsinin 40 illiynə dair II elmi konfransının materialları, I hissə. 1987, s. 152-157.
11. 1722-1723-cü illərdə Azərbaycanda rus-türk ziddiyyətinin kəskinləşməsi //Azərbaycan SSR EA Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1988, № 1, s. 71-77.
12. Qarabağ bəylərbəyliyi XVIII əsrin birinci otuzilliyində //Azərbaycan SSR EA Xəbərləri // Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1988, №3, s. 37-40.
13. Об узорах «зарбафтов» (золотых тканей), найденных в Архиве Внешней Политики России при МИД СССР // Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Məruzələri, 1988, №11, s. 73-76 (G.Əliyeva ilə müştərək).
14. Toxuculuq sənəti // Elm və həyat, 1989, s.5-6 (S.Hacıyeva ilə müştərək).
15. Азербайджан в русско-турецких переговорах 1723-1724 гг. // Azərbaycan SSR EA Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1989, №3, s. 51-57.
16. 1722-1735-ci illər Osmanlı hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın vəziyyətinə dair // Azərbaycan SSR EA Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1990, №4, s. 44-49.
17. Азербайджан в русско-турецких отношениях в XVIII веке // Спорные вопросы отечественной истории XI-XVIII веков. Тезисы докладов и сообщений первых чтений, посвященных памяти А.А.Зимина. Москва, 13-18 мая 1990 г., ч.2, с. 190-192 (S.Hacıyeva ilə müştərək).
18. К торговым связям азербайджанских и среднеазиатских городов в XVIII веке. // Позднефеодальный город Средней Азии. Ташкент, Изд-во ФАН Узбекской ССР, 1990, c. 100-105 (G.N.Məmmədova ilə müştərək).
19. XVIII əsrin birinci yarısı Azərbaycan tarixinə dair kargüzarlıq materialları // Orta əsr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyəti tarixi problemləri. II Respublika elmi-nəzəri konfransının materialları (Bakı, 18-19 oktyabr 1990-cı il). Bakı, 1991, s. 88-92.
20. 1726-1730-cu illərdə Azərbaycanda xalq hərəkatına Rusiyanın münasibəti // Azərbaycan dövlətçiliyinin bərpası ildönümünə həsr olunmuş elmi konfransın əsərləri, Bakı, Elm, 1991, s. 21-23.
21. XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycanda yalançı şahzadəliyin tarixindən (rus dilində) // Azərbaycan EA Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1991, № 2-3, s. 36-44.
22. 1726-1730-cu illərdə Azərbaycanda xalq hərəkatı // Azərbaycan tarixi problemlərinin gənc tədqiqatçılarının birinci elmi konfransının məruzələri, I hissə. Bakı, 1991, s.21-23.
23. XVIII əsrin I yarısında Azərbaycan-Rusiya ticarət iqtisadi əlaqələrinə dair //Azərbaycan tarixinin problemləri. Azərbaycan tarixi məsələlərinə həsr olunmuş elmi konfransın materialları. Bakı, 1992.
24. Еще раз о путях выхода из конфликта вокруг Карабаха //Ассоциация «Содружество народов». Межнациональные конфликты на Кавказе. Методика их преодоления (тезисы докладов международной конференции). Москва, 19-20 Января 1995 г., s. 15.
25. Rus çarı I Pyotrun Yaxın və Orta Şərqə dair işğalçılıq planları barəsində // N.Tusi adına ADPU-nun Şamaxı filialının, Azərbaycan Tarix Qurumunun Azərbaycan Cumhuriyyətinin yaranmasının 79-cu ildönümünə həsr olunmuş birgə elmi konfransının materialları. Bakı. Elm, 1997, s. 18-24 (V.Xanəliyevlə müştərək).
26. Zeyvə kəndinin tarixinə dair nadir və maraqlı sənədlər haqqında // N.Tusi adına ADPU-nun Şamaxı filialının, Azərbaycan Tarix Qurumunun Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaranmasının 79-cu ildönümünə həsr olunmuş birgə elmi konfransının materialları. Bakı. Elm, 1997, s. 27-32.
27. XVIII əsrin birinci yarısı Azərbaycan tarixi qaynaqlarının təsnifatına dair // Ekologiya, fəlsəfə, mədəniyyət. Elmi məqalələr məcmuəsi, IV buraxılış. Bakı, 1997, s.88-92.
28. XVIII yüzilliyin birinci yarısında Lənkəran şəhərinin siyasi tarixinə dair (tezislər) //Lənkəran-Astara bölgəsinin etnoqrafiyası və arxeologiyası mövzusunda elmi konfransın materialları. Lənkəran, 1998, s.5
29. Azərbaycanın xarici ölkələr və xalqlarla münasibətləri tarixinin öyrənilməsi vəziyyətinə dair (nəticələr, perspektivlər) // Azərbaycan XXI əsrin astanasında (II elmi-praktik konfransın materialları). Bakı, 1998, s.510-515 (Y.M.Mahmudov ilə müştərək).
30. Azərbaycan Cümhuriyyətinə qarşı erməni təcavüzü və terrorunun tarixi kökləri haqqında // N.Tusi adına ADPU-nun Şamaxı filialı. Azərbaycan Tarix Qurumu. II ənənəvi konfransın materialları. Bakı, 1998, s. 3-10.
31. XVIII əsrdə Rusiya imperiyasının işğalçılıq siyasətində dini amillər // Altay dünyası, 1998, №3, s. 75-80.
32. Naxçıvan-Ordubad bölgəsi XVIII yüzilliyin birinci yarısında // Naxçıvan Muxtar Respublikası - 75. Bakı Universiteti Xəbərlərinin xüsusi buraxılışı. Bakı, 1999, 7 s.
33. XVIII yüzilliyin ilk yarısında Kafkazlarda Osmanlı-Rus ilişkiləri // Osmanlı, Yeni Türkiyə yayınları (12 cild), I cild. Ankara, 1999, say. 561-569.
34. Osmanlı torpaqları Osmanlı hakimiyyəti dövründə (1723-1735-ci illər) //Azərbaycan tarixi (7 cilddə), III cild, Bakı. 1999, s.370-373.
35. Xarici işğalçılara qarşı azadlıq mübarizəsi //Azərbaycan tarixi (7 cilddə), III cild. Bakı, 1999. s. 373-375.
36. Naxçıvan vilayəti XVIII yüzillikdə // Naxçıvan Muxtar Respublikası. Məqalələr toplusu. Bakı, Elm, 1999, səh. 38-61.
37. К предпосылкам русско-турецкой войны (1735-1739 гг.) // Azərbaycan EA Xəbərləri. Tarix, Fəlsəfə və Hüquq seriyası, 1999, № 2, s. 60-67.
38. XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycan-Gürcüstan münasibətləri // Azərbaycan Tarix Qurumu. Azərbaycan EA Tarix İnstitutu, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 82-ci ildönümünə həsr olunmuş Respublika Elmi Konfransının materialları. Bakı, Elm, 2000-ci il, s. 3-5.
39. Ottoman-Russian relations the 18-th century // The Great Ottoman-Turkish Civilization. Volume 1, Politiks, Ankara, 2000, p. 399-408.
40. 24 aprel 1915-ci ildə Osmanlı imperiyasında nə baş vermişdir («Erməni soyqırımı» cəfəngiyyat və həqiqət) // «Xalq» qəzeti. 2001-ci il, 18 aprel, N 286 (23751). s.1-2.
41. Qarabağ faciəsinin başlanğıcı //«Xalq» qəzeti. 2001-ci il, 26 may, N 118 (23783), s.3.
42. Erməni soyqırım əfsanəsi və həqiqət // Elm, 2001-ci il 20 iyul, N 21-22, s.3, 28 avqust 2001-ci il. s. 25-26, s.5-6.
43. Правда о событиях 1915 года в Турции (Миф об армянском геноциде и историческая правда) // Азербайджан и азербайджанцы. 2001 г., № 7-8, s. 90-95.
44. Müstəqilliyə alternativ yoxdur //«Xalq» qəzeti. 18 sentyabr 2001-ci il, 213 (23879), s. 1-2.
45. Ottoman-Russian relations in the Caspian regions in the 1723-1724 years // «Xəzər». Elm. Təhsil, Texnologiyalar, İqtisadiyyat (məqalələr toplusu). Elista-KDU, 2001, s. 44-50, 7 səh.
46. XVIII yüzilliyin 90-cı illərinin birinci yarısında Cənubi Qafqazda siyasi durum və Osmanlı hökumətinin mövqeyi // Şərqin aktual problemləri, tarix və müstəqillik (akad. Z.Bünyadovun xatirəsinə həsr olunmuş elmi-nəzəri konfransın materialları). Bakı, 2001, səh. 31-33.
47. Başbakanlıq Osmanlı Arxivində Azərbaycan tarixinə dair sənədlər // Azərbaycan MEA Məruzələri. 2001-ci il, cild VII, № 1-3, s.123-128.
48. Из истории последних сефевидских шахов // Азербайджан и азербайджанцы. 2002, №1-2 с.50-54.
49. Из истории русско-турецких отношений в начале XVIII века // Отечественная история (Журнал Института Российской истории РАН). 2002 г., № 2 (март-апрель), с.15-30.
50. Safevi Hanedanının Son yılları // Türkler (Yeni Türkiye yayınları), VI s., Ankara, 2002, s.925-935.
51. Quba Hanlığı // Türkler (Yeni Türkiye yayınları). VII c, Ankara, 2002, s. 82-93.
52. Türk tarixi dünya elminin maraq dairəsindədir // «Xalq qəzeti». 20 aprel 2002-ci il, № 89 (24053).
53. Türkologiya və Türk tarixi araşdırmaları bütün dünyada yayılmaqdadır //«Elm» qəzeti. 2002-ci il 23 may, № 17-18 (618-619).
54. Osmanlı tarihi ile ilgili rus arşiv belgeleri üzerine //XIV Türk Tarihi konqresi, Ankara, 9-13 Eylül 2002. Konqreye sunulan bildiriler, II cilt, II kısım, s. 1559-1566.
55. XVIII əsr Azərbaycan tarixinin müasir dövrdə tədqiqi vəziyyətinə dair // Filologiya məsələləri, Bakı, 2002, № 2, s.170-181.
56. Osmanlı tarihi ile ilgili Rus arşiv belgeleri üzerine // XIV Türk tarihi Kurumu konqresi, 9-13 eylül 2002, Ankara. Bildiri özetleri, s. 165.
57. Gilanlı Hidayət xanın faciəli aqibətində rus diplomatlarının mənfur roluna dair //Azərbaycan MEA Xəbərləri, Humanitar elmlər seriyası, 2002-ci il, № 1-2, səh. 16-20.
58. Rusiyanın Osmanlı imperiyasındakı elçisi Aleksandr Staxiyevin məlumatları Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin tarixinin mənbəyi kimi // Azərbaycan MEA Məruzələri. 2002-ci il, s. 180-185.
59. Rusiya Arşiv Belgelerində Osmanlı Tarihi // Yeni Türkiye, 2002, sayı 43, s.83-89.
60. Взаимоотношения Кубинского ханства с Россией (вторая половина XVIII-начало XIX века) /Вопросы истории. 2002, октябрь, c. 140-147
61. Səfəvilərin faciəvi aqibətinə dair və yaxud Səfəvi dövlətinin son dövrünün bəzi səhifələri // Elm, 2002, 7 mart, № 7-8 (608-609), səh. 7-12.
62. Erməni soyqırımı iddialarının əsassızlığına dair (Erməni soyqırımı əfsanəsi) // Lənkəran Dövlət Universitetinin xəbərləri. 2002, № 2, s. 2-9.
63. Quba xanlığının demoqrafik durumuna dair maraqlı sənəd // BDU-nun xəbərləri, Humanitar elmlər seriyası, 2003, 2002, №3, 5 səh.
64. Səfəvi sülaləsinin son dövr tarixinə dair // BDU-nun xəbərləri. Humanitar Elmlər seriyası, 2003, № 1, s.134-146.
65. Из истории Азербайджано-русских экономических связей в XVIII веке// Azərbaycan MEA Xəbərləri, Humanitar elmlər seriyası, 2003, №1-4, s.19-29.
66. Şirvanlı orta əsr təbabət aliminin kitabı Türkiyədə tədqiq olunur // «Xalq» qəzeti 2003-cü il, № 47 (24312).
67. Rusiya arşivlerinde bulunan Osmanlı İmparatorluğu tarihiyle ilgili önemli belgeler üzerine // Türk Dünyasına bakışlar (Prof. Dr. Mehmet Saraya Armağan). İstanbul, 2003, s.453-456.
68. XVIII yüzillikdə Osmanlı-Azərbaycan münasibətlərinin başlıca mərhələləri // Şərqin aktual problemləri. Tarix və müasirlik (Akad. Z.M.Bünyadovun 80 illiyinə həsr olunmuş elmi-nəzəri konfransın materialları). Bakı, Nurlan, 2003. s.16-20.
69. Naxçıvan xanlığı // Naxçıvan ensiklopediyası., c. 2, Naxşıvan, 2005, s. 86-87.
70. Bakı Mürsəl paşa // Azərbaycan Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, I c., Bakı
71. Camal paşa // Azərbaycan Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. I c., s. 273-274.
72. Dördlər ittifaqı // Azərbaycan Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, I c., s. 309.
73. Əfəndizadə Həmdulla Əfəndi // Azərbaycan Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.I, s. 325.
74. Ağa Məhəmməd Qacarın yüksəlişinə Osmanlı hökumətinin münasibəti // Azərbaycan MEA Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası. 2004, № 4, s.135-144.
75. Azərbaycan Cümhuriyyəti və onun dövlətçilik tariximizdə yeri haqqında // Xalq qəzeti, 2004, 28 may.
76. Gəncə şəhərinin tarixi // Gəncə şəhər İcra hakimiyyəti və Gəncə Dövlət Universitetinin 2003-cü ildə keçirdiyi elmi-praktik konfransın materialları). Bakı, Nurlan-2004, s. 82-84.
77. Ценная исследовательская работа азербайджанского ученого по истории России // Азербайджан и азербайджанцы. 2004 г. № 1-4, 73-77 (M.S.İskəndərova ilə müştərək).
78. Qafqaz İslam Ordusunun Dağıstan hərəkatı // Azərbaycan Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.II, Bakı, 2004, s. 101-102.
79. Sevr sülh müqaviləsi // Azərbaycan Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.II, Bakı, 2004, s. 329.
80. Sultan VI Məhəmməd // Azərbaycan Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, II c., Bakı, 2004, s. 355.
81. Süleyman İzzət bəy // Azərbaycan Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, II c., Bakı, 2004, s. 358.
82. Xəlil (Kut) paşa // Azərbaycan Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, II c., Bakı, 2004, s.21.
83. Vehib paşa // Azərbaycan Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II c., Bakı, 2004, s. 423.
84. Oт редактора (Предисловие на русские издание книги Л.Локкарта "Надир шах" (перевод с английского языка Гезаловой Н.Р.), Баку, 2000, с. I-II.
85. О месте Гарабагского ханства в истории Азербайджана // Гарабаг: Кюрекчайский договор-200, Баку, Тахсил, 2005, s. 89-101.
86. Из истории присоединения Гарабахского ханства к России // Вопросы истории, 2005, №1, s. 145-149.
87. Kürəkçay müqaviləsi: himayəyə keçmə, yaxud Qarabağ faciəsinin başlanğıcı // Bakı Universitetinin Xəbərləri, Humanitar elmlər seriyası, 2005, №2, s. 83-96.
88. XVIII yüzildə Türkiyə-Azərbaycan münasibətlərinin başlıca mərhələləri // A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun Elmi Əsərləri, 2005, XIX cild, s. 34-44.
89. Karabağ hanlığı ve onun Osmanlı devleti ile ilişkilerine ait // XV Türk Tarih konqresi (11-15 Eylül. 2006). Bildiri özetleri, s.135-136.
90. Стамбульское восстание 1730 года (по реляции русского резидента И.И.Неплюева) // Восток, Москва, 2006, №3, май-июнь, s. 121-128.
91. Naxçıvan diyarı XVIII - XIX yüzilliyin əvvəllərində // Naxçıvan: Tarixi gerçəklik. Müasir olurum, inkişaf prespektivləri (9-10 iyun 2006-cı ildə keçirilmiş beynəlxalq simpoziumun materialları), Naxçıvan, 2006, s. 98-112.
92. Азербайджанские ханства во внешней политике России в 80-е гг. XVIII века // Кавказ, Ближний и Средний Восток в мировой политике: История и современность (Материалы международной научной практической конференции, Махачкала, 16-17 ноября 2006 г.). Махачкала, 2006, s. 117-122.
93. XVIII əsrdə Azərbaycanda ticarət və gömrük işi // Azərbaycan gömrüyü: tarixi ənənələr və müasirlik (Azərbaycan Dövlət Gömrük komitəsinin 15 illiyinə həsr olunmuş elmi konfransın materialları), Bakı, Elm, 2007, s. 91-103.
94. Доносения российских послов в Стамбуле как источник по истории Турции и сопредельных стран (на основе нескольких донесений А. Стахиева в 1776 г.) // VI Дзагуровские чтения от античности к возрождению» материалы научно-методической конференции. Махачкала, 2007, s. 90-92.
95. Qubalı Fətəli xanın birləşdirici siyasəti və qonşu dövlətlərin mövqeyi // AMEA Tarix İnstitutunun Elmi Əsərləri, Bakı, 2007, 22-ci cild, s. 96-104.
96. Azərbaycan XVIII əsrin I yarısında // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (Azərbaycan cildi). Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi. Bakı, 2007, s. 241-247.
97. Azərbaycan xanlıqları // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (Azərbaycan cildi), Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi. Bakı, 2007, s. 247-255.
98. Tarixə yeni yanaşma, yaxud yeni metodologiya axtarışları və Azərbaycan Tarix Qurumunun qarşısında duran vəzifələr // Tarix və Gerçəklik, 2007, № 1-2, s. 5-28.
99. İradəmin böyük uğuru (İ.Məmmədovanın "Lənkəran xanlığı Birinci Rusiya-İran müharibəsi dövründə" kitabına ön sözü). Bakı, Elm, 2007, s. 3-4.
100. Tarix faktları sevir və ya iki «kitabça» haqqında bir neçə söz. // Tarix və Gerçəklik, 2007, № 1-2, s. 293-294 (İ.M.Məmmədova ilə müştərək).
101. XVIII əsrdə Azərbaycan dövlətçiliyini yaşatmaq uğrunda mübarizə // Azərbaycan dövlətçilik ənənələrinin tarixi (Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurulmasının və Bakının azad olunmasının 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq simpoziumun tezisləri), Bakı, 2008, s. 7-8.
102. Города Губинского ханства во второй половине XVIII - начале XIX в. // Провинциальный город в XVIII - XXI вв. (история, экономика, культура). Материалы международной научно-практической конференции (25-28 сентября 2008 г.), Кизляр, 2008, с.23-30.
103. Стамбульский договор 1724 года: мирный договор или торг по дележу чужих территорий // Чеченцы в сообществе народов России (материалы всероссийской научно-практической конференции, посвященной 420 летию установления добрососедских отношений между народами России и Чечни), т.2, Назрань, 2008, s. 72-88.
104. Rus dış politikasında ermeni kartı //Hoş görüden yol ayrımına ermeniler, cilt 4, Erciyes Üniversiteti - Nevşehir Universiteti. II uluslararası sosyal araştırmalar sempozyumu [EUSAS - II], 22-24 mayıs, 2008, s. 227-248.
105. Qərb və Şərq sivilizasiyalarının sosial-iqtisadi inkişafında oxşar və fərqli cəhətlər // «Dünya iqtisadiyyatının inkişaf mərhələləri: tarixilik və müasirlik» mövzusunda beynəlxalq konfransın materialları. 15-16 may 2009-cu il. Bakı, 2009, s. 20-31.
106. Из истории российско-иранских отношений в первой половине XVIII века // Роль культуры в российско-иранских отношениях. Материалы международной конференции. Махачкала, 2009, s. 39-41.
107. XVIII. Yüzylının 20-30 yıllarında Azerbaycanda Osmanlı yönetimi // II. Uluslararası Kafkazya tarih sempozyumu (15-17 ekim 2008), Kars, 2009, s. 233-246.
108. Rabate bin Rusiya ve Azerbaycan dər nime dovvom gorn 18 ve əvvəle görn 19 (XVIII əsrin ikinci yarısı – XIX əsrin əvvəllərində Rusiya-Azərbaycan münasibətləri)//Ğafğaz dər bəs təri tarix (Çekirdeye məğalət hemaye-şe beynəlmiləli). Təbriz, məhərrəm, 1388.
109. Борьба Кубинского Шейхали хана против русской оккупации в конце XVIII – начале XIX веков // Борьба народов северо-восточного Кавказа в 20-50 гг. XIX в.: спорные вопросы и новые дискуссии. Материалы международной научно-практической конференции (18 июня 2009). Дербент, 2009, с. 122-124.
110. Кубинское ханство // Большая Российская Энциклопедия, т. XVI, М., 2010, с. 230-231.
111. Из истории русско-сефевидских отношений в конце XVI-начале XVIII веков / Материалы международной научной конференции. Эндиреевский Султан-Махмуд Тарковский в истории российско-кавказских взаимоотношений (вторая половина XVI-первая половина XVIII в.) посвященной 460-летию Султан Махмуда. Махачкала 2010, c. 77-89.
112. Из истории российско-иранских отношений в первой половине XVIII века// Tarix və Gerçəklik, 2010, № 2, s. 27-48.
113. Ленкорань // Большая Российская Энциклопедия, т. XVII, М., 2010, с. 260-261.
114. О вторжении российской армии в Азербайджан в 1796 году // Актуальные проблемы истории Кавказа (Материалы международной конференции, посвященный 100 летию со дня рождения профессора Р.М. Магомедова, 14-15 апреля 2010 г.). Махачкала, 2010, с. 209-212.
115. Gəncə xanlığı XVIII əsrin son rübündə dövlətlərarası münasibətlərdə // Gəncə tarixinin aktual problemləri. II elmi-praktik konfransın materialları. Gəncə, 2010, s. 83-89.
116. XVIII yüzyılların 80-90lı yılları Azerbaycan türk hanlıkları Rusya ve Osmanlı imperatorluklarının Politikaları// XVI Türk Tarih Kongresinın bildiri özetleri, 20-24 eylül 2010, Ankara, s. 115-116.
117. Несколько реляций русского резидента И.И.Неплеева в Стамбуле как ценный источник по истории международных отношений 1722 года / Труды Института истории НАН Азербайджана. 2011, том. 36-37, сс. 131-137.
118. Karabağ hanlığı ve Osmanlı Devleti ile ilişkilerine dair.// XV Türk Tarih Kongresi. Ankara. 11-15 Eylül, 2006 (kongreye sunulan bildiriler). 2.cilt, Orta Asya-Kafkasya tarihi, Ankara-2010.
119. Türkiyə və Azərbaycan üçün ümumi təhlükə olan erməni terrorizminin yaranma tarixinə bir baxış. // Türk Dünyası: Dünəni və Bu Günü (Beynəlxalq Elmi Konfrans) Tezislər Bakı, 2011, s.13-15.
120. Rusiya Federasiyası Xarici İşlər Nazirliyi Rusiya imperiyasının xarici siyasət Arxivinin materialları XVIII-XIX əsrin əvvəlləri Azərbaycan tarixini öyrənmək üçün mənbə kimi // Tarix və Gerçəklik, 1/2011, s. 3-6.
121. Türkiyə və Azərbaycan üçün ümumi təhlükə olan erməni terrorizminin yaranma tarixinə bir baxış // “Türk dünyası: dünəni və bu günü” 23-24 may 2011 Beynəlxalq elmi konfransın Materialları I. Bakı, 2012, s.5-13.
122. О планах Петра I в отношении прикаспийских и других восточных стран [на основе секретной инструкции посланнику А.П.Волынскому] // От античности к возрождению. Материалы XI Дзагуровских чтений. Сборник Трудов кафедры всеобщей истории I часть, Выпуск XI. Махачкала-2012 г, с.161-164.
123. Борьба Надир-шаха Афшара  за кавказских владений Сефевидов и его первый кавказский поход / Кавказ и Ближний Восток: от Каспийского  похода Петра I до распада державы Надир-шаха. 25 мая 2012 года г. Махачкала, сс.204-212.
124. О внутриполитическом положении в занятых Россией прикаспийских областях в 1723-1724 гг. // Tarix və onun problemləri 4. Bakı-2012. c. 10-15.
125. Müstəqillik illərində Azərbaycanın XVIII-XIX əsrin əvvəlləri tarixinin öyrənilməsi vəziyyətinə dair // Azərbaycan Respublikası: uğurlar və perspektivlər (16 noyabr 2011-ci il). Beynəlxalq elmi konfransın materialları. Bakı, 2012, s.13-22.
126. Ценные документы по истории торгово-экономических взаимоотношений России с Азербайджаном и Ираном (начало 20-х годов XVIII в.). // Pedaqoji Universitet Xəbərləri, Bakı-2012, № 4, s. 110-112.
127. О мероприятиях российского правительства принятых в 1720 г. по урегулированию российской торговли с Азербайджаном и соседними с ним странами// Современные проблемы общественно-гуманитарных наук (теория и практика), Научные труды международной научно-практической конференции 23-24 марта 2012 года, Махачкала 2012, с. 46-48.
128. Вопросы российского-азербайджанской торговли в политике России в начале XVIII в. // Межэтнические отношения на Северном Кавказе: история и современность. Материалы Всероссийской научно-практической конференции с международным участием, апрель 2013 г. Махачкала 2013, с.67-70.
129. Роль Астрахани в Российско-Азербайджанской и Российско-Иранской торговле в XVIII веке// Астраханские краеведческие чтения, выпуск V, Астрахань 2013, с.170-179.
130. Секретная реляция русского резидента И.Неплюева от декабря 1723 года как важный источник по истории России и сопредельных стран//Интеграция народов Кавказа и России. Материалы международной научно-практической конференции. К 200-летию Гюлистанского договора 1813 г. Махачкала-2013, с. 18-23.
131. Qubadlı bölgəsi XVIII əsrin I yarısı və xanlıqlar dövründə (C.M.Mustafayev ilə müştərək) // Qubadlı: Qədim Azərbaycan torpağı Zəngəzurun qapısı. Bakı, Turxan, 2013, s.54-75.
132. О тактике Российского правительства по урегулированию конфликта с Османской империей в первой половине 20-х годов XVIII века // Роль России в исторических судьбах народов Кавказа. Материалы международной научной конференции.26-27 февраля 2013 г. г.Махачкала 2013.с.243-247.
133. Обострение русско-турецких отношений после похода Петра I в Прикаспье в 1722 г. (на основе реляции русского резидента в Истанбуле И.И.Неплюева от 25 декабря 1722 г.) // Актуальные проблемы гуманитарных и общественных наук. Научные труды второй международной научно-практической конференции. 30 марта 2013 года. Махачкала-2013, сс. 100-104.
134. Из истории Дербента в XVIII веке. Образование Дербентского ханства (в соавторстве с О.К.Назаралиевым) // Актуальные проблемы гуманитарных и общественных наук. Научные труды второй международной научно-практической конференции. 30 марта 2013 года. Махачкала-2013, сс. 105-113.
135. Основные направления внешней политики Надир-шаха Афшара// Единение народов Дагестана в борьбу против иноземных завоевателей. Материалы международной научной конференции, посвящённой 270-летию разгрома войск Надир-шаха в Дагестане. Махачкала-2013, сс. 279-288.
136. Хозяйственная деятельность русских властей во временно присоединённых в 1722-1735 гг. Прикаспийских провинциях. // Русь, Россия: Средневековое и новое время. Выпуск 3. Третьи чтения памяти академика РАН Л.В.Милова (материалы к международной научной конференции. Москва, 21-23 ноября 2013 г.). Москва, 2013, сс. 315-320.
137. 18. yüzyılın 20-40`lı yıllarında Osmanlı imparatorluğu ve Azerbaycan// Uluslararası Ağrı Sosyal Bilimler kongresi. 25-27 Eylül, 2013, Ağrı, s.735-744.
138. Об инструкции Петра I ген. Матюшкину «Что следует делать для занятия Баку и как поступать после захвата этого города». Первое Всероссийское (с международным участием) историко-этнографические чтения, посвященные памяти профессора Магомедова Расула Магомедовича. 14-15 ноября 2013 г. Махачкала -2013, с.132-135.
139. От Стамбульского трактата 1724 г. до Гюлистанского договора 1813 г. (историко-правовой сравнительный анализ). «Гюлистанский мирный договор 1813 г.: основные итоги и последствия для судеб народов Кавказа», посвященной 200-летию со дня подписания договора. 24 сентября 2013 г.Махачкала. 2013, с. 177-183.
140. Мингечаур. // БРЭ, т. XX, Москва, 2013, с. 143. (M.Yusifova ilə müştərək)
141. Naxçıvan xanlığının tarixindən / Naxçıvan qədimdən günümüzə qədər. Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu. Bakı, 2014. s.162-172
142. Вопрос о проливах на Лозаннской конференции и позиция советской делегации. Схiдний свiт, 2014, № 1, с. 55-59.
143. Еще раз о так называемом «Манифесте Петра I”, Geostrategiya, № 1, 19 yanvar-fevral, 2014, s.29-32.
144. XVIII.Yüzyılın 80-90`lı yıllarında Azerbaycan türk hanlıkları Rusya ve Osmanlı imparatorluklarının politikasında (son dönemde yüze çıkarılmış Rusya arşiv belgeleri temelinde), XVI Türk Tarih konqresi (20-24 Eylül. 2014)., səh. 339-348.
145. О роли крымских войск в развязывании российско-османской войны 1735-1739 гг. /  Пивдень Украини в витчизняний та европейски истории. Материали II международной науково-практичной  конференции. Одесса-2014, сс. 36-41
146. «Приложение о Каспийском торге» как источник по изучению торговой политики России в отношении прикаспийских стран. / Русь. Россия: Средневековья и новое время. Выпуск 4, Четвёртое чтение памяти академика  РАН Л.В.Милова (Материалы к международной научной конференции. Москва, 26 октября – 1 ноября 2015 гг.). Москва, 2015, сс. 587-592
147. К вопросу о вступлении Турции в Первую мировую войну / Первая мировая война: взгляд спустя столетие. 1914 год: от мира к войне. (материалы IV Международной научно-практической конференции (27-28 ноября 2014 года, г. Москва). Москва, Изд-во МНЭПУ-2015, сс. 713-716
148. Дербент во время похода российских войск в 1796 г. / Материалы междуранодной научной конференции «Дербент в историческом процессе Кавказа и России», посвященной 2000-летию г. Дербента. Махачкала, 2015, сс. 278-286
149. Birinci Dünya Savaşı Arifesinde Rus Diplomasinin Doğu Anadoluda Ermenilerin çıkarına reformalar Yapma yönünde çabaları. 19-20. Yüzyıllarda Türk-Ermeni İlişkileri – Kaynaşma – Kırgınlık – Ayrılık – Yeni Arayışlar /5-7 Ocak 2015 Uluslararası Sempozyum, İstanbul Bildiriler. I. cilt. s.210–225
150. Türkiye Cumhuriyeti Kurulduğu sırada Türkiye-Azerbaycan İlişkileri / Kuruluşundan 90. Yılına Türkiye Cumhuriyeti sempozyumunun (23-25 Ekim, 2013, Eskişehir) bildirileri, Cilt: II, Ankara, 2016, s. 1137-1153
151. Antanta Devletlerinin Planlarında I Dünya Savaşı Arifesinde ve Sırasında İstanbul ve Marmara Bölgesi / Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-II. Kocaeli 2016, ss. 1265-1275
152. «О проекте российского правительства по созданию на территории Азербайджана христианских государств (первая половина 1780 –х гг.)» / Журнал Східний Світ (Інститут сходознавства ім.А.Ю.Кримського НАНУ) (№4, 2016 рік) – Київ (Україна)., с. 84-90
153. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində ermənilərin Osmanlı imperiyasında törətdiyi terror və soyqırım cinayətləri / “XX əsrdə türk-müsəlman xalqlarına qarşı soyqırımları” mövzusuna həsr olunmuş IV Beynəlxalq elmi konfransın (Azərbaycan Respublikası Lənkəran şəhəri)  materialları. AMEA Tarix İnstitutu. Elmi əsərlər. 64, 65, 66/2017, c. 435-445
154. Bir yabancının gözü ile Eylül 1730 İstanbul İsyanı / Yakın Dönem Türkiye-Araştırmaları. Cilt 17.2018,1 s.1-27
155. Туркменчайский договор и переселение армян из Ирана и Турции в Северный Азербайджан / Туркменчайский мирный договор: к 190-летию события: сборник научный статей, Гомельский государственный университет им. Ф.Скорины – Гомель, 15-16 Февраля, 2018. сс.96-103

Tərtib etdiyi sənəd topluları

1. “Quba əyalətinin kameral təsviri»nin (1831-ci ildə kollec assesoru Xotyanovski tərəfindən tərtib edilmişdir) tərcüməsi, giriş və qeydlər. Bakı, Sabah, 2008, 752 s.
2. Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində. XVIII əsr. RF Dağıstan Mərkəzi Dövlət Arxivinin materialları. Bakı, Çaşıoğlu, 2012, 856 s.