Azərbaycan əlifbası

Azərbaycan əlifbası (az-əbcəd. آذربایجان الفباسی‎, azərb-kiril. Азәрбајҹан әлифбасы) Azərbaycan dilinin əlifbası. Azərbaycan Respublikasında latın qrafikalı, Cənubi Azərbaycanda ərəb qrafikalı, Dağıstanda isə kiril qrafikalı əlifbadan istifadə olunur.

Tarixi

Türk yazı tarixi uyğurların əlifbaleonsıyla başlasa da, Azərbaycan dilinin yazılması ərəb əlifbasının bir variantı ila başlanıb. Səlcuq və Səfəvi Türkləri X əsrdən başlayaraq ərəb əlifbasını əsas tutmuş və ərəb-fars əlifbası vasitəsilə çoxlu əsərlər yaratmışlar.

Ərəb əlifbası Azərbaycan dilinə kamilən uyğun olmasa da, keçmiş dövrlərdə bu əlifba vasitəsilə çox sayda dəyərli ədəbi və elmi əsərlər yaradılmışdır.

Cənubi Azərbaycanda isə bu gün də azərbaycanlılar təkcə fars dilində təhsil aldıqlarına görə ərəb əlifbasını öyrənirlər. İranda Azərbaycan dilini latın alifbası ilə yazma, heç bir qanun keçmədən, bir curm kimi sayılır. İran azərbaycanlıları öz dillərində təhsil almadıqları üçün, yalnız Azərbaycan dilində danışıq ədəbiyyatı ilə tanışdırlar.

Latın qrafikalı əlifbaya keçid

19-cu əsrin ortalarında Mirzə Fətəli Axundzadə tərəfindən tərtib olunan yeni əlifba layihəsi. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi (Bakı)

Azərbaycan dilində yazının latın qrafikasına keçirilməsi üçün ilkin layihələr 19-cu əsrin ortalarında meydana çıxdı. Bu layihələrdən biri Mirzə Fətəli Axundzadə tərəfindən tərtib edilmişdi, amma bu layihə elə kağız üzərində də qaldı. Beləliklə, 1857-ci ildə Axundov ərəb əlifbasının islahatı ilə bağlı ilk layihəsini fars dilində yazdı, burada ərəb yazısının çatışmazlıqlarına işarə etdi və həll yollarını təklif etdi. 1863-cü ildə Axundov öz layihəsinə dəstək tapmaq məqsədilə İstanbula səfər etdi. Lakin Axundovun layihəsinin bəyənilməsinə baxmayaraq, "Əncüməni Daniş" Elmi Cəmiyyəti tərəfindən layihə rədd edildi. Cavabında Axundov “İslam əlifbasını tamamilə rədd etməyi, Avropa yazı sistemini qəbul etməyi və buna görə soldan sağa yazmağı” təklif etdi ... və s. Yeni bir layihə üzərində işləmə nəticəsində Axundov yeni bir əlifba tərtib etdi, əlifba Avropa sisteminə əsaslanırdı və 42 hərf (32 samit və 10 sait) daxildir. Axundov yeni layihədə həm ərəb əlifbasında mövcud olan hərfləri qorudu, həm də əskik saitləri əlavə etdi.

20-ci əsrin əvvəllərində Latın əlifbasına keçid məsələsi Azərbaycan ziyalıları tərəfindən dəfələrlə gündəmə gətirildi. Cəlil Məmmədquluzadə, Həsən bəy Zərdabi, Nəriman Nərimanov və başqaları ərəb əlifbasının dəyişdirilməsini müdafiə etdilər [6] . 1919-cu ildə yeni əlifba hazırlamaq üçün Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Təhsil Nazirliyinin nəzdində bir komissiya yaradıldı. Abdulla bəy Əfəndizadənin təqdim etdiyi layihələrdən biri təsdiqlənərək çap olundu.

Əfəndizadənin əlifba layihəsi: a ä b c ç d e ë f g h i j k l m n n̈ o ö p q ƣ r s t u v w x y z ƶ '(apostrof)

Vətəndaş müharibəsi bu layihənin həyata keçirilməsinə mane oldu. Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası elan olunduqdan sonra Azərbaycan yazılarının latınlaşdırılması məsələsi yenidən aktuallaşdı. Uzun müzakirələrdən sonra 1922-ci ildə yeni əlifba təsdiqləndi və 1925-ci ildə ərəb əlifbası ilə paralel olaraq rəsmi istifadəyə verildi.

1922 əlifbası: Aa Bb Cc Çç Dd Ee Əə Ff Gg Ƣƣ Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn ​​Ŋŋ Oo Ɵɵ Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz Ƶƶ '(apostrof)

1944-cü ilin aprelində Mehdi Hüseynzadənin latın qrafikalı əlifba yazdığı bir şeir

1926-cı ildən etibarən yeni əlifbanın təkmilləşdirilməsi ilə bağlı müzakirələr başlayır. 1926-cı ilin mayında Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Səməd ağa Ağamalıoğlu latın qrafikasına keçidi Şərqdəki inqilabın mərkəzi məsələsi elan edir. Nəticədə, 1933-cü ildə bəzi hərflərin stilini və bəzilərinin fonetik qarşılığını dəyişdirən yeni bir əlifba qəbul edildi. 1938-ci ildə latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasında daha bir dəqiqləşdirilmə edildi (N̡n hərfi ləğv edildi).

1938 əlifbası: Aa Bʙ Cc Çç Dd Ee Əə Ff Gg Ƣƣ Hh Ii Jj Kk Qq Ll Mm Nn ​​Oo Ɵɵ Pp Rr Ss Şş Tt Uu Vv Xx Yy Zz Ƶƶ '(apostrof)

Yeni əlifbanın tətbiqi kəndlilərin etirazına tuş gəldi. 1928-1929-cu illərdə və yenidən 1931-1932-ci illərdə bütün Azərbaycanda kəndlərə yeni əlifba əsasında oxumaq və yazmağı öyrətmək üçün gələn müəllimlərə, komsomolçulara və qadınlar şöbəsinin fəallarına qarşı kəndlilər tərəfindən zorakılıq halları mövcud idi.

Kirilləşdirmə

1939-cu ilin mayında Azərbaycan əlifbasının kiril qrafikasına keçirilməsi ilə bağlı müzakirələr başladı. Bir çox fərqli layihə irəli sürüldü və dərc olundu. İlk layihə belə idi: Аа, Бб, Вв, Гг, Ƣƣ, Дд, Ее, Әә, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Ққ, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Ўў, Фф, Хх, Һһ, Чч, Ҷҷ, Шш, Ыы, ’ (apostrof). 1939-cu ilin avqustunda təklif olunan başqa bir layihə: Аа, Бб, Вв, Гг, Gg, Һһ, Ƣƣ, Дд, Ее, Әә, Жж, Зз, Ии, Јј, Кк, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Фф, Хх, Чч, Шш, Ыы, ’ (apostrof). Nəticədə, 15 noyabr 1939-cu ildə Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti yanında əlifba komissiyası tərəfindən hazırlanmış yeni bir kiril qrafikalı əlifba layihəsi rəsmi olaraq təsdiq edildi. 1939-cu ilin rəsmi təsdiqli əlifbası: Аа, Бб, Вв, Гг, Ғғ, Дд, Ее, Әә, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Ҝҝ, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Фф, Хх, Һһ, Цц, Чч, Ҹҹ, Шш, Ыы, Ээ, Юю, Яя, ’ (apostrof)

1947-ci ildə Rus dilindən alınma sözlərdə istifadə olunan Цц hərfi əlifbadan çıxarıldı. 1958-ci ildə Ээ, Юю, Яя hərfləri də əlifbadan çıxarıldı və Йй hərfi Јј ilə əvəzləndi. Bu əlifba rəsmi olaraq 2001-ci ilədək etibarlı idi. Dağıstanda yaşayan azərbaycanlılar məktəblərdə Azərbaycan dili dərslərində latın qrafikasından istifadə olunmasına baxmayaraq, kiril əsaslı əlifbadan istifadə etməyə davam edirlər. Azərbaycan dilində nəşr olunan Dərbənd qəzeti materialları əsasən kiril qrafikasında yayımlayır, amma bəzi məqalələr latın qrafikasında çap olunur. Azərbaycan kiril əlifbasının fərqləndirici xüsusiyyəti digər dillərin əlifbalarında mövcud olmayan Ҝ və Ҹ hərflərinin daxil olması idi.

Azərbaycan dilində əlifba dəyişikləri və qarşılıqları

Transliterasiya cədvəli
Ərəb	Latın	Latın	Kirill	Latın	IPA
Cənubi Azərbaycan və 1929-cu ilə qədər Şimali Azərbaycan	1929–1933	1933–1939	1958–1991	1991-ci ildən
آ،ﺍ	A a	A a	А а	A a	[ɑ̞/ɑ̞ː]
ﺏ	B b	B b	Б б	B b	[b]
ﺝ	C c	Ç ç	Ҹ ҹ	C c	[d͡ʑ]
چ	Ç ç	C c	Ч ч	Ç ç	[t͡ɕ/t͡ɕʰ]
ﺩ	D d	D d	Д д	D d	[d]
ائ	E e	E e	Е е	E e	[e/e̞]
ه/اَ	Ə ə	Ə ə	Ә ә	Ə ə	[æ]
ﻑ	F f	F f	Ф ф	F f	[f]
گ	Ƣ ƣ	G g	Ҝ ҝ	G g	[ɟ]
ﻍ	G g	Ƣ ƣ	Ғ ғ	Ğ ğ	[ɣ/ʁ (ʕ/ʢ)]
ﺡ	H h	H h	Һ һ	H h	[h/hˁ]
ﺥ	X x	X x	Х х	X x	[x/χ]
ایٛ	I̡ ı̡	Ь ь	Ы ы	I ı	[ə]
ای	I i	I i	И и	İ i	[i/ɪ]
ژ	Ƶ ƶ	Ƶ ƶ	Ж ж	J j	[ʒ]
ك	Q q	K k	К к	K k	[c/cʰ/k (ç)]
ق	K k	Q q	Г г	Q q	[g/ɢ]
ل	L l	L l	Л л	L l	[l/ɫ]
م	M m	M m	М м	M m	[m]
ن	N n	N n	Н н	N n	[n]
ڭ	N̡ n̡	N̡ n̡			[ŋ/ɴ]
اوْ	O o	O o	О о	O o	[ɔ]
اؤ	Ɵ ɵ	Ɵ ɵ	Ө ө	Ö ö	[œ]
پ	P p	P p	П п	P p	[p/pʰ]
ﺭ	R r	R r	Р р	R r	[ɾ/r]
ﺙ,ﺱ,ﺹ	S s	S s	С с	S s	[s]
ﺵ	З з	Ş ş	Ш ш	Ş ş	[ʃ/ʂ/ɕ]
ﺕ,ﻁ	T t	T t	Т т	T t	[t/tʰ]
اوُ	Y y	U u	У у	U u	[u]
اﻭٚ	U u	Y y	Ү ү	Ü ü	[y]
و	V v	V v	В в	V v	[v]
ي	J j	J j	Ј ј	Y y	[j]
ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ	Z z	Z z	З з	Z z	[z]
ع,ء	'	'	'	'	[ʔ/ː]

Misal

Bir rəsmi sənəddə eyni vaxtda latın və kiril əlifbalarının işlənməsi. (Bəhmənyar Azərbaycaninin anadan olmasının 1000 illik yubileyinin keçirilməsi barədə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı (Bakı, 5 noyabr, 1992))

Ərəb əlifbası	بۆتون اینسانلار لیاقت و حۆقوقلارینا گؤره آزاد و برابر دوْغولورلار. اوْنلارین شۆعورلاری و ویجدانلاری وار و بیر-بیرلرینه مۆناسیبتده قارداشلیق روحوندا داورانمالیدیرلار.
Latın 1929–1933	Butun insanlar ləjakət və hukykları̡na ƣɵrə azad və bərabər dogylyrlar. Onları̡n зuyrları̡ və vicdanları̡ var və bir-birlərinə munasibətdə kardaзlı̡k ryhynda davranmalı̡dı̡rlar.
Latın 1933–1939 (Yanalif)	Bytyn insanlar ləjaqət və hyquqlarьna gɵrə azad və bərabər doƣulurlar. Onlarьn şyurlarь və viçdanlarь var və вir-вirlərinə mynasiвətdə qardaşlьq ruhunda davranmalьdьrlar.
Kiril 1939–1958	Бүтүн инсанлар ләягәт вә һүгугларына ҝөрә азад вә бәрабәр доғулурлар. Онларын шүурлары вә виҹданлары вар вә бир-бирләринә мүнасибәтдә гардашлыг руһунда давранмалыдырлар.
Kiril 1958–1991	Бүтүн инсанлар ләјагәт вә һүгугларына ҝөрә азад вә бәрабәр доғулурлар. Онларын шүурлары вә виҹданлары вар вә бир-бирләринә мүнасибәтдә гардашлыг руһунда давранмалыдырлар.
Latın 1991–1992	Bütün insanlar läyaqät vä hüquqlarına görä azad vä bärabär doğulurlar. Onların şüurları vä vicdanları var vä bir-birlärinä münasibätdä qardaşlıq ruhunda davranmalıdırlar.
Müasir latın (1992)	Bütün insanlar ləyaqət və hüquqlarına görə azad və bərabər doğulurlar. Onların şüurları və vicdanları var və bir-birlərinə münasibətdə qardaşlıq ruhunda davranmalıdırlar.
BFƏ	byt̪yn̪ in̪s̪ɑ̝n̪ɫ̪ɑ̝ɾ l̪æjɑ̝ːɢæt̪ væ hygugl̪ɑ̝ɾən̪ɑ̝ ɟœɾæ ʔɑ̞ːz̪ɑ̝d̪ væ bæɾɑ̝ːbæɾ d̪ɔʁuɫ̪uɾl̪ˤɑ̝ɾ ɔn̪l̪ɑ̝ɾən̪ ɕyʔuɾl̪ɑ̝ɾə væ vid͡ʑd̪ɑ̝n̪l̪ɑ̝ɾə vɑ̝ɾ væ biɾbiɾlæɾin̪æ myn̪ɑ̝ːs̪ibæt̪̊d̪æ gɑ̝ɾd̪ɑ̝ʃləg ɾuːhun̪d̪ɑ̝ d̪ɑ̝vɾɑ̝n̪mɑ̝lˤəd̪əlɑ̝ɾ

Sait və samitlər haqqında

Saitlər

Saitlər ağız boşluğunda sərbəst və maneəsiz tələffüz olunur. Buna görə də onlar aydın şəkildə və avazla səslənir. Saitlərin daha bir xüsusiyyəti heca əmələ gətirməsidir.

Dilimizdə 9 sait var: [a], [e], [ə], [i], [ı], [o], [ö], [u], [ü]. Yaranma vəziyyətinə görə saitlərin aşağıdakı üç bölgüsü var:

• Qalın və incə saitlər

Dilin arxa və ön hissəsində deyilməsinə (dilin üfüqü vəziyyətinə) görə:

1. Qalın saitlər (dil arxası): [a], [ı], [o], [u].
2. İncə saitlər (dil önü): [e], [ə], [i], [ö], [ü].

• Qapalı və acıq saitlər

Dilin üst damağa doğru yuxarı qalxması və nisbətən aşağı enməsi vəziyyətinə (dilin şaquli vəziyyətinə) görə:

1. Qapalı saitlər (dar saitlər): [i], [ı], [u], [ü] Qapalı saitlərin tələffüzündə alt çənə yuxarıya doğru qalxır.
2. Açıq saitlər (gen saitlər): [a], [e], [ə], [o], [ö].

• Dodaqlanan və dodaqlanmayan saitlər

1. Dodaqlanan saitlər: [o], [ö], [u], [ü]. Dodaqlanan saitlərin tələffüzündə dodaqlar bir qədər irəliyə gəlir və dairəvi şəkil alır.
2. Dodaqlanmayan saitlər: [a], [e], [ə], [i], [ı].

Samitlər

Dilimizdə 25 samit səs var ki, onlar 23 hərflə ifadə olunur. Əlifbamızda komandir, tank, klub sözlərində [k'] səsini, ipək, çiçək, məktəb sözlərindəki [x'] səsini ifadə etmək üçün xüsusi hərf yoxdur. Bu iki səs əlifbamızda kənd, tük, şəkil sözlərindəki [k] səsini ifadə edən "k" hərfi ilə göstərilir.

Samitlər səs tellərinin iştirakına görə iki növə bölünür:

• Kar samitlər. Kar samitlər təkcə küydən əmələ gəlir və onların tələffüzündə səs telləri iştirak etmir.

Kar samitlər:[p], [k'], [f], [x], [t], [ş], [s], [x'], [k], [ç], [h].

• Cingiltili samitlər. Cingiltili samitlərin tələffüzündə isə səs telləri iştirak edir və onlar küydən və avazdan ibarət olur.

Cingiltili samitlər [b], [q], [v], [ğ], [d], [j], [z], [y], [g], [c], [l], [m], [n], [r]

Dilimizdə cingiltili və kar samitlərin çoxu cütlük təşkil edir:

[l], [m], [n], [r] cingiltili samitlərin kar qarışığı, [h] kar samitinin cingiltili qarışığı yoxdur.

[n] və [m] səslərinin əmələ gəlməsində hava axını əsasən burun boşluğundan çıxır. Buna görə də həmin samitlərə burun samitlər deyilir.

[l], [m], [n], [r] samitləri sonor samitlər adlanır.

Həmçinin bax

• Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası
• Kiril qrafikalı Azərbaycan əlifbası
• Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası

Xarici keçidlər

• Azərbaycan yazısı (film, 2012)