Qaz

Qaz (nid. gas) — maddənin əsas dörd aqreqat halından biridir. Qazları təşkil edən molekullar arasındakı məsafələr onların öz ölçülərindən çox-çox böyükdür. Onu təşkil edən hissəciklər (molekullar, atomlar və ionlar) bir-biri ilə çox zəif əlaqədədir. Qaz molekulları yerləşdikləri mühitdə-qabda, otaqda, havada fasiləsiz olaraq sərbəst hərəkət edir və hər yerə yayılır. Qaz molekulları hərəkət edərkən bir-biri ilə toqquşur. Bu zaman onların hərəkət istiqamətləri dəyişir və Xaotik (Qarma-qarısıq) olur. Qaz buxardan fərqli olaraq tempratur təzyiqinin yüksəlməsi zamanı mayeyə çevrilmir. Bu əlamətə görə qaz buxardan fərqlənir.

İlk dəfə bu termin Yan van Helmontom tərəfindən elmə gətirilmişdir.

Qazın növləri

• Şadlandırıcı qaz (azotun hemoksidi) NO2 – xoş iyli, keyləşdirici vasitədir.

• Hava qazı — Maddələrin qazşəkilli qarışığı, sənaye sobalarında yanacaq kimi işlədilir.

• Generator qazı — bərk yanacağı qaz genertorunda qazlaşdırma nəticəsində əldə olunan qazşəkilli maddələrin qarışığı.

• Şəhər qazı (məişət qazı) — təbii və digər yanıcı qazlardan ibarət maddələrin qazşəkilli qarışığı v ə adorontlar; məişətdə yanacaq kimi istifadə olunur.

• Gurultulu qaz — iki hissə hidrogen, bir hissə oksigendən ibarət olan maddələrin qazşəkilli qarışığı; isitdikdə qığılcımdan partlayış verərək su buxarı əmələ gətirir; lampada yandırılaraq qaz qaynağında, metalları kəsməkdə, kvars və platini əritməkdə istifadə olunur.

• Yağlı qaz — neft qazı, tərkibində metan, etan, bir qədər yüksək molekullu karbohidrogenlər və merkaptonlar olur.

• Koks qazı — daş kömürü kokslaşdırdıqda alınan qazşəkilli məhlul.

• Kükürd qazı (SO2) — rəngsiz, kəskin iyli qaz, atmosferin əsas çirkləndiricisi hesab olunur. Kükürd qazı – turşulu yağışların əsas səbəbkarı hesab olunur.

• Maye (duru) qaz — neft qazı, əsas komponentləri propan, butan və bir qədər karbohidrogenlər hesab olunur.

• Qarışıq qaz — bərk yanacağın qazlaşdırılması, hava və su buxarı qarışığından ibarət qazşəkilli məhlul.

• Quru qaz — neft qazı, tərkibi əsasən metan, az miqdarda etan və hidrogensulfiddən ibarətdir.  

• Dəm qazı, karbon oksidi (CO) — yanacağın tam yanmamasından əmələ gəlir. Dəm qazı insan üçün çox təhlükəlidir, belə ki, hemoqlobinlə  260  möhkəm birləşmə yaradaraq ondan oksigeni çıxarır, bununla da hemoqlobinin qan sistemində hərəkətinə mane olur. CO havada 0,08%dən artıq olduqda insan üçün ölümcül sayılır.Kəskin boğucu iyli qazdır.

• Karbon qazı — karbon 4-oksidin başqa adı, karbonun baş oksidi; rəngsiz qazdır, sıxlığı 0,0019 q/sm3-dir, -56,6°C-də mayeləşir, 78,5°C-də d ə donur. Adi təzyiqdə -78,5°C-də mayeləşmədən birbaşa bərkiyib qaraoxşar ağ kütləyə (“quru buz”a) çevrilir. 2000°C-dən yuxarı temperaturda dissosiasiya olunaraq, karbon 2-oksidlə və oksigenə ayrılır. Suda nəzərə çarpacaq qədər (20°-də kütləcə 0,169%) həll olur və qismən reaksiyaya girib karbonat turşusu əmələ gətirir. Karbon qazı yanmır və yanmaya kömək etmir. Közərdilmiş kömürlə reaksiyadan (CO2 + C = 2CO) metallurgiyada geniş istifadə olunur. Mis 2-oksidin iştirakı ilə hidrogenlə reaksiyaya girib metana çevrilir. Havanın həcmcə 0,03%-i SO2-dir, hidrosferdə onun miqdarı 1,4 ⋅ 1014 tondur. Bitkilər fotosintez prosesində havadan CO2 alır. Karbon qazlı su, pivə və şəkər istehsalında, “quru buz” hazırlanmasında, yanğının söndürülməsində və s. işlədilir. İnsan və heyvan orqanizmində CO2 tənəffüs və qan dövranının tənzimlənməsində iştirak edir. Havada karbon qazının normadan çox olması orqanizmə zəhərləyici təsir göstərərək, hipoksiyaya səbəb olur. Tərkibində 1,535 CO2 olan hava ilə uzun müddət (bir neçə gün) nəfəs aldıqda qusma və başgicəllənmə başlayır. Karbon 2 6%-dən çox olduqda isə tənəffüs yavaşıyır, ürəyin fəaliyyəti zəifləyir və həyat üçün təhlükəli vəziyyət yaranır. Belə hallarda zəhərlənmiş adamı havaya çıxarmaq və süni tənəffüs vermək lazımdı.