Ekologiya

Ekologiya (yun. οικος — ev, təsərrüfat; λόγος — öyrənmək) — canlı və cansız təbiətin qarşılıqlı münasibətini öyrənən elmdir. Bi ifadə ilk dəfə 1866-cı ildə alman bioloqu Ernst Hekkel tərəfindən işlədilmişdir.

Ekologiya nədir

Ekoloji təsvir. Arının şirə üçün gül ləçəyinə yaxınlaşması

Bəşəriyyətin müasir yaşayışını ekologiyasız təsəvvür etmək mümkün deyildir. Yazmağı, oxumağı, saymağı bilmədən yaşamaq nə qədər çətindirsə, ekologiyanın əsaslarını öyrənmədən də yaşamaq bir o qədər çətinləşir.

Hərtərəfli inkişaf etmək istəyən kəslər ekoloji biliklərə dair müvafiq mənbələri ardıcıl izləməli və onlara tənqidi yaradıcı münasibət bəsləməlidir. İnsanlar arasında ekoloji təfəkkürü formalaşdırmaq sahəsində bilənlər bilməyənlərə kömək etməlidirlər. Son illər ərzində xarici dillərdə çoxlu dərslik, dərs vəsaiti, və məşhur elmi kitablar nəşr edilir, təbiətlə insanın əlaqəsini əks etdirən jurnallar buraxılır, bu sahədə aparılan tədqiqatların tematik topluları çap edilir. Hətta, televizor, radio və qəzetlər də ekoloji təhsilə biganə deyillər.

Ekologiyanın əsas tədqiqat obyekti orqanizm səviyyəsindən yüksək olan canlı sistemlərdir. Populyasiya, biosenoz, biosfer. Bu elm orqanizmlərin əmələ gətirdiyi birliklərin öz aralarındakı və ətraf mühitin cansız komponentləri ilə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənir. Ekologiya sözünü ilk dəfə 1858-ci ildə Q.D. Toro işlətmiş, 1866-cı ildən sonra alman bioloqu E. Hekkel bu anlayışı geniş yaymış və inkişaf etdirmişdir. Hekkel orqanizmi təbii sığınacaq yerində, yəni öz “evində” öyrənməyi ekologiya hesab etmişdir. Daha sonralar uzun müddət ekologiya biologiya sözünün dar mənasında işlənmişdir. Yalnız gərgin mübahisəli inkişaf yolu keçdikdən sonra müasir ekologiya formalaşmışdır. Orqanizmlərin həyat tərzini və orqanizmdən yüksək canlı sistemləri öz aralarında və ətraf mühitin cansız komponentləri ilə qarşılıqlı əlaqədə öyrənən elm ekologiya adlanır.

Ekologiyanın inkişaf tarixi

Ekologiyanın inkişaf tarixini öyrənən insanlar dərk edir ki, bu elm bəşəriyyətin təbiətdən səmərəli istifadə etməsi üçün gələcəkdə indikindən daha çox vacib olacaqdır. Ekoloji sistemlərdən kənarda təbii sərvət yoxdur. Onlardan səmərəli istifadə etmək dövlətin iqtisadi gücü olub, iqtisadi-sosial inkişafın perspektivi və xalqın rifahının yaxşılaşması üçün çox vacibdr.

İnsanlar ekologiyanı yaxşı dərk edə bilmək üçün onun tədqiqat metodlarını öyrənməlidir. Bu elm eksperimentdən, çöl təcrübəsindən, ekoloji modellərdən, monitorinqlərdən geniş istifadə edir. Hər kəs öz ixtisasına uyğun olaraq ekologiyanın müəyyən bölməsini daha dərindən öyrənir. Məsələn, bioloqlar üçün canlıların ekologiyası vacibdir. Coğrafiya ixtisası alanlar ekoloji geologiyanı, şəhərlərin, sənaye mərkəzlərinin və başqa landşaftların ekologiyasını, kimyaçılar ətraf mühitin, yəni havanın, suyun, torpağın kimyəvi tərkibinə mənfi və müsbət təsir edən faktorları ətraflı öyrənirlər, riyaziyyatçılar ekoloji sistemlərin modellərini hazırlamaqda istirak edirlər və s. Humanitar sahələrin də ekologiyası var. Belə ki, filosoflar təbiətlə cəmiyyətin əlaqəsinin fəlsəfi problemlərini öyrənirlər, hüquqşünaslar təbiətdən səmərəli istifadə edilməsi qanunlarını getdikcə təkmilləşdirir və bu qanunların həyata keçirilməsinə nəzarət edirlər.

Qrupları

Ekologiyanı mühitə görə qruplaşdırsaq: suyun ekologiyası, torpağın ekologiyası, havanın ekologiyası. Sistematikaya görə qruplaşma isə: mikroorqanizmin ekologiyası, göbələyin ekologiyası, bitkinin ekologiyası, heyvanın ekologiyası. Canlının yaşama yerinə görə: çayın, gölün, yeraltı suyun, dənizin, sahilin, tundranın, arktikanın, meşənin, səhranın, dağın, adanın, kəndin və nəhayət şəhərin ekologiyası. Qlobal ekologiya: hidrosfer, litosfer, atmosfer, biosfer, kosmos, sosioloji ekologiya. Bu qruplaşmanı elmlərlə əlaqəsinə görə, texnikaya, mədəniyyətə və s. görə qruplaşdırmaq olar.

Hazırkı dövrdə geniş eksperimental və nəzəri materiallar əsasında ekologiya elminə təbii mühit və onun insanla - insan cəmiyyəti ilə qarşılıqlı təsiri haqqında təbiət və sosial elmlərin məlumatlarını birləşdirən kompleks elm kimi baxılmalıdır. Müasir dövrdə son dərəcə ekoloji problemlər artmışdır. Bu problemlərin artmasının ilk əsas səbəbi müxtəlif sahələrin olduqca inkişaf etməsidir. Digər səbəb isə antropogen fəaliyyətin və təsirin mövcudluğudur. Son zamanlar antropogen fəaliyyətin nəticələri aşağıdakı kimi təzahür edilir:

• Meşələrin məhv edilməsi, yaşıllıqların qırılması;
• Atmosferdə parnik effekti yaradan toz və qazların toplanması nəticəsində istilik balansının dəyişməsi və qlobal istiləşmənin yaranması;
• Ozon təbəqəsinin ildən-ilə nazikləşməsi və ozon deşiklərinin yaranması;
• Torpağın deqradasiyası (şorlaşma, eroziya, münbitliyin aşağı düşməsi və s.);
• Torpaqda, suda, havada zərərli maddələrin toplanması;
• Okean səviyyəsinin qalxması;
• Bitki və heyvanların (flora və fauna) məhv edilməsi;
• Zərərli fiziki sahələrin intensivliyin yüksəlməsi (elektromaqnit sahə, səs-küy çirklənməsi və s.);
• Müəyyən qism sadalananlara istinad edərək təbii fəlakətlərin sayının artması;
• Həyatın keyfiyyətinin aşağı düşməsi (immun sistemi, genetik sistem və s. );

Havanın kimyəvi tərkibinin çirkləndirlməsi və zəhərləndirlməsi ilə mübarizə tədbirləri sisteminə havanın qorunması deyilir. Bunun üçün nüvə silahları sınağını dayandırmaq, atmosfer havasının qorunması haqqında bütün ölkələrin qəbul etdikləri qanunlara əməl edilməsi, havanı çirkləndirən və zəhərləyən istehsal prosesləri texnologiyasını təkmilləşdirmək, sanitar-epidemioloji xidmətdən geniş istifadə etmək, qalıqsız və ya az qalıqlı işləyən prosesləri yaratmaq və s.

Torpaq

Torpağın əsas xassəsi onun məhsuldar olmasıdır. Lakin, radioaktiv maddələr, eroziya, şorlaşma, bataqlaşma və s. onun məhsuldarlığını azaldır. Bu isə onun çirklənməsi deməkdir.Torpağın qorunması sahəsində mühüm tədbirlər: torpaqdan düzgün istifadə edilməsi haqqında əsasnamələrin tətbiqi, torpaq kadastrının tərtibi, torpağın məhsuldarlığını aşağı salan proseslərin qarşısının alınmasının həyata keçirilməsi, torpağa gübrə verərkən elmi dəlillərə əsaslanmaq, torpağa aqrotexniki qulluğun təkmilləşdirilməsi və s.

Su həyatın mənasıdır. Orqanizmdə gedən bütün proseslər su ilə əlaqədardır. Suyun qorunması dedikdə, su haqqında dövlət əsasnaməsinə əməl edilməlidir. Suyun öz-özünə təmizləmə mexanizmini qoruyub saxlamaq, çirkli suların müasir texnika ilə təmizlənməsi, qalıqsız istehsal texnologiyasının inkişafı və s.

Bitkilərin qorunması çox vacibdir. Fotosintezsiz həyat mümkün deyil. Deməli bitkilərsiz yaşamaq olmaz. Fotosintez edən heç bir bitkiyə zərərli demək olmaz. Meşələri qorumaq məqsədi ilə, meşə haqqında dövlət qanununa əməl edilməli, qırılmış meşələrin bərpası, meşə yanğınlarına qarşı mübarizəni gücləndirmək, Qırmızı Kitaba daxil edilmiş bitkiləri qorumalı və s. Heyvanlar aləminin praktik əhəmiyyəti çox müxtəlifdir. Heyvanaların müsbət əhəmiyyətindən danışsaq, heyvan qida zəncirində iştirak edir, onların ətindən, dərisindən və s. müxtəlif sahələrdə geniş istifadə edilir. Bəzi heyvanlar təbiətin sanitarlarıdır. Məhz, buna görə də heyvanların qorunması haqqında qanuna əməl edilməli, ovçuluq cəmiyyətinin əsasnaməsinə riayət olunmalı, Qırmızı Kitaba daxil edilmiş heyvanların qorunmasına ciddi nəzarət olunmalı və s.

Xarici keçidlər

• Ermənistanın Azərbaycana qarşı ekoloji terroru davam edir (rus dilində)
• Azərbaycan Ekologiya Standartlarının Monitorinqi Fondu
• Qərib Məmmədov və Mahmud Xəlilov. Ekoloqların Məlumat Kitabı
• EkoSfera Mərkəzi

Həmçinin bax

• Ekoloji terror