Məzmuna keç

Yaş diskriminasiyası

Vikipediya, azad ensiklopediya

Yaş diskriminasiyası və ya eycizm[1][2][3] (ing. Ageism) — fərdlərə yaşlarına görə qeyri-bərabər münasibət göstərilməsi, onlara qarşı ayrı-seçkilik edilməsi deməkdir.[4] Bu fenomen həm gənc, həm də yaşlı insanlara qarşı baş verə bilər. Ən çox rast gəlinən hallar iş yerlərində yaş məhdudiyyətlərinin tətbiqi, işə qəbul zamanı gənc və ya yaşlı namizədlərin rədd edilməsi və ya onların peşəkar potensiallarının düzgün qiymətləndirilməməsidir.[5] Bu yanaşma cəmiyyətdə bərabər hüquqlar prinsipinə ziddir və insanların şəxsi və peşəkar inkişafına mane olur. Yaş diskriminasiyasının təsiri fərdlərin psixoloji vəziyyətinə və sosial həyatına ciddi zərbə vurur.[6] İşə qəbul olunmaqda çətinlik çəkən gənclər özlərini dəyərsiz hiss edə bilər, təcrübəli işçilər isə yaşlarına görə kənarlaşdırıldıqda, onların peşəkar bacarıqları və təcrübəsi unudulmuş kimi görünür. Belə hallar həm də təşkilatlar üçün mənfi nəticələrə səbəb ola bilər,[7] çünki müxtəlif yaş qruplarından olan işçilərin əməkdaşlığı daha balanslı və yaradıcı iş mühiti yaradır.[8]

Yaş diskriminasiyasının qarşısını almaq üçün qanunvericilik səviyyəsində tədbirlər görülməlidir.[9] Bir çox ölkələrdə əmək qanunlarında yaşa görə ayrı-seçkiliyi qadağan edən maddələr mövcuddur. Lakin bununla yanaşı, cəmiyyətdə maarifləndirmə işləri aparılmalı, insanlarda yaş fərqliliyinin dəyərini anlamaq üçün yeni yanaşmalar formalaşdırılmalıdır.[10] Hər bir fərdin bacarıqları və töhfələri, yaşından asılı olmayaraq, dəyərləndirilməlidir ki, həm fərdlər, həm də cəmiyyət bundan faydalansın.[11]

Eycizm termini ilk dəfə 1969-cu ildə amerikalı həkim və gerontoloq Robert Nil Batler[12] tərəfindən təqdim edilmişdir.[13] Batler bu termini yaşa əsaslanan ayrı-seçkilik və stereotipləri təsvir etmək üçün yaratmışdır. O, eycizmi irqçilik və seksizmlə müqayisə edərək, yaşlı insanlara qarşı sosial münasibətdəki ayrı-seçkiliyi vurğulamağa çalışmışdır.[14] Batlerə görə, eycizm yalnız yaşlılara qarşı neqativ münasibətlə məhdudlaşmır, həm də gənclərə qarşı mövcud olan stereotipləri və neqativ yanaşmaları əhatə edir.[15] Bu konsepsiya ilk dəfə yaşlı insanların tibbi və sosial sahələrdə üzləşdiyi problemləri diqqət mərkəzinə çəkmək üçün istifadə olunmuşdur.[16]

Eycizm termini ortaya çıxdıqdan sonra,[17] müxtəlif elmi tədqiqatların və ictimai kampaniyaların mövzusu oldu. Bu tədqiqatlar yaş ayrı-seçkiliyinin iş yerlərində, səhiyyədə,[18] mediada və digər sahələrdə necə təzahür etdiyini göstərdi. 1970-ci illərdən başlayaraq, eycizm anlayışı həm akademik, həm də ictimai diskursda geniş şəkildə müzakirə edilməyə başladı.[19] Terminin yaranması yaşlı insanların hüquqlarının müdafiəsinə və onların cəmiyyətdə daha fəal şəkildə inteqrasiyasına yönəlmiş qlobal hərəkata təkan verdi.[20] Bu, eyni zamanda, müxtəlif yaş qruplarının bərabər hüquqlarını təmin etmək məqsədilə beynəlxalq səviyyədə qanunların qəbul edilməsinə də təsir göstərdi.

Eycizm və anti-eycizm

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Eycizm və anti-eycizm bir-birinə zidd anlayışlardır.[21] Eycizm yaşa əsaslanan ayrı-seçkiliyi, stereotipləri və neqativ münasibəti ifadə edir. Bu, əsasən, yaşlı və ya gənc insanlara qarşı neqativ yanaşma, onların bacarıqlarının və dəyərlərinin düzgün qiymətləndirilməməsi şəklində təzahür edir.[22] Anti-eycizm isə bu cür diskriminasiyaya qarşı mübarizə aparmağı, yaş fərqliliyini qəbul etməyi və müxtəlif yaş qruplarını dəyərli görməyi təşviq edir. Anti-eycizm yanaşması həm hüquqi, həm də sosial səviyyədə tədbirləri ehtiva edir və məqsədi yaşa görə ayrı-seçkiliyi aradan qaldırmaq, bütün yaş qruplarının cəmiyyətdə bərabər iştirakını təmin etməkdir.[23] Bu yanaşmaların müqayisəsi göstərir ki, eycizm cəmiyyətdə bərabərsizliyə səbəb olur, anti-eycizm isə həm fərdlərin, həm də cəmiyyətin inkişafına töhfə verir.

Eycizm cəmiyyətdə həm fərdlərə, həm də ümumi sosial münasibətlərə mənfi təsir göstərir. Yaş diskriminasiyasına məruz qalan insanlar, xüsusilə yaşlılar, özlərini cəmiyyətdən təcrid olunmuş hiss edə bilirlər.[24] Onların özlərinə inamı azalır, bu da psixoloji sağlamlıqlarına mənfi təsir edir. Eycizm, yaşlı insanların iş yerlərində, səhiyyədə və ya sosial həyatda özlərini lazımsız hiss etməsinə gətirib çıxara bilər. Bu cür münasibət həm də yaşlıların peşəkar bilik və təcrübələrindən cəmiyyətin faydalanma imkanını məhdudlaşdırır,[25] nəticədə iqtisadi və sosial potensial zəifləyir. Gənclər də eycizmlə üzləşə bilər, xüsusilə təcrübəsizliklə əlaqədar onların bacarıqları lazımsız hesab edildikdə və ya peşəkar inkişaflarına əngəllər törədildikdə.[26]

Eycizmin təsiri yalnız fərdlərlə məhdudlaşmır, cəmiyyətin inkişafına da mənfi təsir edir. Müxtəlif yaş qruplarından olan insanların əməkdaşlıq etməsi daha yaradıcı və balanslı nəticələrə səbəb olur.[27] Lakin eycizm bu əməkdaşlığı zəiflədir və yaş qrupları arasında uçurum yaradır. Bu, nəsillərarası anlaşmazlığa və sosial inteqrasiyanın pozulmasına səbəb ola bilər. Eycizm həm də səhiyyə sistemində problemlərə yol açır,[28] çünki yaşlı insanların tibbi ehtiyacları bəzən diqqətdən kənarda qalır və ya qeyri-adekvat şəkildə təmin edilir. Bu təsirlərin aradan qaldırılması üçün cəmiyyətdə yaş stereotipləri ilə mübarizə aparmaq və hər yaş qrupuna dəyər vermək mədəniyyəti formalaşdırılmalıdır.[29]

Eycizmin bir neçə növü mövcuddur və onlar fərqli kontekstlərdə özünü göstərə bilər.[30]Fərdi eycizm şəxsi münasibətlərdə və davranışlarda yaşa əsaslanan ayrı-seçkilikdir, məsələn, yaşlıların bacarıqlarını kiçiltmək və ya gəncləri təcrübəsiz hesab etmək. Təşkilati eycizm isə iş yerlərində, səhiyyə və təhsil sahələrində yaşa görə ayrı-seçkilik siyasətləri və praktikalardır,[31] məsələn, müəyyən yaş qrupuna məhdudiyyət qoymaq. Mədəni eycizm cəmiyyətin ümumi dəyərlərində və mediada yaş stereotiplərinin təbliğ olunması ilə bağlıdır, məsələn, yaşlı insanların zəif və ya passiv göstərilməsi.[32] Bu növlərin hər biri cəmiyyətdə bərabərsizliyə yol açır və hər yaş qrupunun potensialından tam istifadə etməyə mane olur.

  1. "Ageism and Aging". www.achca.org. İstifadə tarixi: 2023-02-18.
  2. Weir, Kirsten. Ageism is one of the last socially acceptable prejudices. Psychologists are working to change that. Monitor on Psychology. American Psychological Association. March 1, 2023. Jan 28, 2024 tarixində arxivləşdirilib.
  3. Riddiough, Christine. "Ageism is real. It's time we fought it". Democratic Socialists of America. August 22, 2020. Jul 8, 2023 tarixində arxivləşdirilib.
  4. Butler, R. N. "Age-ism: Another form of bigotry". The Gerontologist. 9 (4). 1969: 243–246. doi:10.1093/geront/9.4_part_1.243. PMID 5366225.
  5. Maddox, G. L. (1987). The Encyclopedia of aging (p. 284). New York: Springer Pub. Co.
  6. Wilkinson J and Ferraro K, Thirty Years of Ageism Research. In Nelson T (ed). Ageism: Stereotyping and Prejudice Against Older Persons. Massachusetts Institute of Technology, 2002
  7. Shelley Ettinger. "The Bottom Rung" (PDF). FPS: A Magazine of Young People's Liberation. Ann Arbor, MI: Youth Liberation Press (54 (Growing Up Gay)). September 1976: 8. 16 August 2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 16 January 2022.
  8. Techera, Philip. "NURS 3325 Module 1 Discussion Ageism". NursingPaperSlayers (ingilis). 13 January 2022. 29 September 2022 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 September 2022.
  9. "Discrimination Against Youth Voice". freechild.org. 7 January 2016. 26 June 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 May 2018.
  10. Hasbrouck, Edward. "Youth Liberation and Military Conscription". Peace Chronicle. Peace & Justice Studies Assoc. Summer 2021. 16 August 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 January 2022.
  11. "Youthful Indiscretions" Arxiv surəti 27 yanvar 2016 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 27 yanvar 2016 at the Wayback Machine. kingsreview.co.uk. Retrieved on 11 September 2015.
  12. Friend, Tad. "Why Ageism Never Gets Old". The New Yorker. 13 November 2017. ISSN 0028-792X. 22 March 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 November 2017.
  13. Lauter And Howe (1971) Conspiracy of the Young. Meridian Press.
  14. De Martelaer, K.; De Knop, P.; Theeboom, M.; Van Heddegem, L. "The UN Convention as a Basis for Elaborating Rights of Children in Sport". Journal of Leisurability. 27 (2). 2000: 3–10.
  15. (n.d.) Youth Liberation Arxiv surəti 13 fevral 2007 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 13 fevral 2007 at the Wayback Machine Z magazine.
  16. Lyon, P.; Pollard, D. "Perceptions of the older employee: is anything really changing?". Personnel Review. 26 (4). 1997: 245–257 [249]. doi:10.1108/00483489710172051.
  17. Fletcher, A. (2006) Washington Youth Voice Handbook. CommonAction.
  18. Iversen, T.N.; Larsen, L.; Solem, P.E. "A conceptual analysis of ageism". Nordic Psychology. 61 (3). 2009: 4–22. doi:10.1027/1901-2276.61.3.4.
  19. Branch, L., Harris, D. & Palmore, E.B. (2005) Encyclopaedia of Ageism. Haworth Press. ISBN 0-7890-1890-X
  20. Levy, B. R. "Eradication of Ageism requires addressing the enemy within". The Gerontologist. 41 (5). 2001: 578–579. doi:10.1093/geront/41.5.578. PMID 11574700.
  21. Nelson, T.D., redaktorAgeism: Stereotyping and Prejudice against Older Persons. MIT Press. 2002. ISBN 978-0-262-64057-2.
  22. Yueh-Ting Lee; Lee J. Jussim; Clark R. McCauley, redaktorlar Stereotype Accuracy: Toward Appreciating Group Differences. American Psychological Association. September 1995. ISBN 978-1-55798-307-7.
  23. roscigno, vincent j. "ageism in the american workplace". Contexts. 9 (1). 2010: 16–21. doi:10.1525/ctx.2010.9.1.16. ISSN 1536-5042. JSTOR 41960075 – JSTOR vasitəsilə.
  24. Posthuma, R. A.; Campion, M. A. "Age stereotyping in the workplace: Common stereotypes, moderators, and future research directions". Journal of Management. 35. 2009: 158–188. doi:10.1177/0149206308318617.
  25. Berger, Kathleen Stassen. Invitation to the Life Span, Second Edition. New York: Worth Publishers. 2014.
  26. Hess, Thomas M.; Auman, Corinne; Colcombe, Stanley J.; Rahhal, Tamara A. "The Impact of Stereotype Threat on Age Differences in Memory Performance". The Journals of Gerontology Series B: Psychological Sciences and Social Sciences. 58 (1). 2003: 3–11. doi:10.1093/geronb/58.1.P3. PMID 12496296.
  27. Ganley, Colleen M; Mingle, Leigh A; Ryan, Allison M; Ryan, Katherine; Vasilyeva, Marina; Perry, Michelle. "An examination of stereotype threat effects on girls' mathematics performance". Developmental Psychology. 49 (10). 2013: 1886–97. doi:10.1037/a0031412. PMID 23356523.
  28. Chan, Wayne; McCrae, Robert R; De Fruyt, Filip; Jussim, Lee; Löckenhoff, Corinna E; De Bolle, Marleen; Costa, Paul T; Sutin, Angelina R; Realo, Anu; Allik, Jüri; Nakazato, Katsuharu; Shimonaka, Yoshiko; Hřebíčková, Martina; Graf, Sylvie; Yik, Michelle; Brunner-Sciarra, Marina; De Figueroa, Nora Leibovich; Schmidt, Vanina; Ahn, Chang-kyu; Ahn, Hyun-nie; Aguilar-Vafaie, Maria E; Siuta, Jerzy; Szmigielska, Barbara; Cain, Thomas R; Crawford, Jarret T; Mastor, Khairul Anwar; Rolland, Jean-Pierre; Nansubuga, Florence; Miramontez, Daniel R; və b. "Stereotypes of age differences in personality traits: Universal and accurate?". Journal of Personality and Social Psychology. 103 (6). 2012: 1050–1066. doi:10.1037/a0029712. PMC 3514646. PMID 23088227.
  29. Karlsson, Carl-Johan. "What Sweden's Covid failure tells us about ageism". Knowable Magazine. 7 July 2021. doi:10.1146/knowable-070621-1. 25 January 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 December 2021.
  30. Apt, Carol; Farley Hurlbert, David. "The sexual attitudes, behavior, and relationships of women with histrionic personality disorder". Journal of Sex & Marital Therapy. 20 (2). 1994: 125–134. doi:10.1080/00926239408403423. PMID 8035469.
  31. Loretto, W.; Duncan, C.; White, P.J. "Ageism and employment: Controversies, ambiguities, and younger people's perceptions" (PDF). Ageing & Society. 20 (3). 2000: 279–302. doi:10.1017/s0144686x00007741. hdl:20.500.11820/739c5d63-cf2c-4a79-a0c6-ed1664b4689f. 16 August 2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 18 August 2019.
  32. Posthuma, Richard A.; Wagstaff, María Fernanda; Campion, Michael A. Age Stereotypes and Workplace Age Discrimination: A Framework for Future Research // Borman, Walter C.; Hedge, Jerry W. (redaktorlar ). The Oxford Handbook of Work and Aging. 2012. 298–312. doi:10.1093/oxfordhb/9780195385052.001.0001. ISBN 978-0-19-538505-2. 16 August 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 November 2017.
  • Macnicol, John. Age Discrimination: An Historical and Contemporary Analysis. Cambridge, England: Cambridge University. 2006. ISBN 978-0-521-84777-3. OCLC 61176543.
  • Nelson, Todd D. Ageism: Stereotyping and Prejudice Against Older Persons. Cambridge, MA: MIT Press. 2002. ISBN 978-0-262-14077-5. OCLC 47863229.
  • Nelson, T. D. "Ageism: Prejudice against our feared future self". Journal of Social Issues. 61 (2). 2005: 207–221. doi:10.1111/j.1540-4560.2005.00402.x.
  • Nelson, T. D. (2015). Ageism. In T. D. Nelson (Ed.), Handbook of Prejudice, Stereotyping, and Discrimination (2nd Ed.). New York: Psychology Press.
  • Palmore, Erdman; Laurence Branch; Diana Harris, redaktorlar Encyclopedia of Ageism. Binghamton, NY: Haworth Pastoral Press: Haworth Reference Press. 2005. ISBN 978-0-7890-1889-2. OCLC 55801014.
  • Prokurat S., Fabisiak J., Age Management as a Tool for the Demographic Decline in the 21st Century: An Overview of its Characteristics, Journal of Entrepreneurship, Management and Innovation, 8/2012, pp. 83–96.
  • Thompson, Neil. Anti-Discriminatory Practice (4th). Basingstoke, England; New York, NY: Palgrave Macmillan. 2006. ISBN 978-1-4039-2160-4. OCLC 62302620.

Xarici keçidlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]