Məzmuna keç

Yupik dilləri

Vikipediya, azad ensiklopediya
Yupik dilləri
Takson —
Areal —
Təsnifat
Kateqoriya ???
Eskimos-aleut dilləri
Inuit–Yupik[vd]
Yupik dilləri
Tərkib
—
Dil qrupunun kodları
ISO 639-2 ypk
ISO 639-5 ypk

Yupik dilləri — qərbi və cənub-mərkəzi Alyaska və Çukotkada yaşayan Yupik xalqları tərəfindən danışılan dillər ailəsidir. Yupik dilləri bir-birindən kifayət qədər fərqlənir və qarşılıqlı anlaşılan deyil, lakin bir dili bilənlər digər Yupik dillərində aparılan söhbətin ümumi məğzini başa düşə bilərlər. Yupik dilləri Eskaleut dilləri ailəsinə daxildir. Aleut və Proto-Eskimo dilləri təxminən e.ə. 2000-ci ildə bir-birindən ayrılmışdır. Proto-Eskimo təsnifatı daxilində Yupik dilləri bir-birindən və Inuit dillərindən təxminən 1000-ci ildə ayrılmışdır.

Dillərin siyahısı

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Naukan Yupik dili

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Çukotka yarımadasında təxminən 70 Naukan şəxsi tərəfindən danışılan kritik şəkildə təhlükə altında olan bir Eskimo dilidir.[1] Bu dil dörd Yupik dilindən biridir.

Mərkəzi Sibir Yupik dili

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Mərkəzi Sibir Yupik dili Rusiyanın şərqindəki Çukotka sahillərində və Alyaskadakı Lourens adasında yerləşən Savuqa və Qambel kəndlərində yerli Sibir Yupik xalqı tərəfindən danışılan bir Yupik dilidir.[2][3] Bu dil Eskimo-Aleut dili ailəsinə aiddir. Birləşmiş Ştatlarda Alyaska Yerli Dillər Mərkəzi (Alaska Native Language Center) 400-750 Yupik dilində danışanı müəyyən edib, buraya dili başa düşən, lakin ünsiyyət qura bilməyən "passiv danışanlar" da daxildir.[4] Rusiyada 2021-ci ildə 172 nəfər bu dili bildiyini qeyd edib, lakin onlardan yalnız 92 nəfəri gündəlik həyatda istifadə edir.[5] Beləliklə, ümumi danışanların sayı 550-900 nəfəri keçmir.

Alyaska yupikcəsi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Alyaska yupikcəsi Amerika Birləşmiş Ştatlarının qərb və cənub-qərbi Alyaska ştatında Alyaska yupikləri tərəfindən danışılan Eskimos-Aleut dil ailəsinin Yupik dilləri qrupundan bir Eskimos dilidir. Yupiklər 23.000 olan nüfuslarıyla Alyaskanın ən sıxlıq yerli xalqıdır. Lakin, ancaq 14.000 dən bir az çoxu[6] ana dilində danışa bilir. Yenə də Yupikcə Alyaskada ən çox danışılan yerli dildir.

Alyutik dili

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Alyutik dili Qərbi və Cənub-Qərbi Alyaskada danışılan ayrıca bir dil hesab olunur.[7] 3000 nəfərlik Alyutik əhalisinin təxminən 400 nəfəri hələ də Alyutik dilində danışır. Alyutik icmaları hazırda dillərini canlandırmaq prosesindədirlər. 2010-cu ildə Kodiak adasındakı orta məktəb şagirdlərinin tələblərinə cavab olaraq Alyutik dilini tədris etməyə razılaşdılar.

Sirenik dili

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Sirenik dili artıq yox olmuş Eskimos–aleut dillərindən biridir.[8][9] Bu dil Rusiyanın Çukot yarımadasında yerləşən Sireniki kəndində və ətraf ərazilərdə danışılırdı. Dil dəyişikliyi uzun müddət davam edən bir proses olmuş və nəhayət, dilin tamamilə yox olması ilə nəticələnmişdir. 1997-ci ilin yanvar ayında bu dilin sonuncu nümayəndəsi olan Valentina Vye vəfat etmişdir.[10][11] O vaxtdan bəri bu dil tamamilə yox olmuş hesab edilir. Hazırda bütün Sirenik eskimosları ya Sibir yupik dilində, ya da rus dilində danışırlar. Buna baxmayaraq, hətta 2010-cu ilə qədər aparılmış bəzi siyahıyaalmalarda 5 nəfərin hələ də Sirenik dilini ana dili kimi bildiyi qeyd olunmuşdur.

Morfologiya

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Yupik dilləri hər sözün əvvəlində bir əsas kök morfemi ilə müxtəlif qrammatik şəkilçiləri sintez edərək cümləvari mənalara malik uzun sözlər yaradır. Yupik lüğətində leksik köklər və şəkilçilər mövcuddur ki, bunlar birləşərək əksər dillərdə bir neçə sərbəst morfemlə ifadə edilən mənaları tək bir sözdə ifadə edə bilər.

Hər Yupik sözündə yalnız bir kök olur və bu kök sözün əvvəlində sabit mövqedə yerləşir. Lakin onu izləyən şəkilçilərin düzülüşü müxtəlif mənalar yaratmaq üçün dəyişdirilə bilər. Yeganə istisna isimlərdə hal şəkilçiləri və fellərdə şəxs şəkilçiləridir ki, bunlar yalnız sözün sonunda yer ala bilər. Yupik dili erqativ bir dildir.

Yazı sistemləri

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Yupik dilləri 19-cu əsrin əvvəllərində avropalıların gəlişinə qədər yazıya alınmamışdı. Yupik dilində yazı yazmaq üçün ilk cəhdlər missionerlər tərəfindən edilmişdir. Onlar Yupik dili bilən köməkçiləri ilə birlikdə İncil və digər dini mətnləri Yupik dilinə tərcümə etmişdilər. Alyaskalı Müqəddəs İnnokenti, Rahib Con Hinz və Uyaquq kimi şəxslərin bu səyləri dini inancları yazılı formada çatdırmaqla məhdudlaşmışdır.[12]

Amerika Birləşmiş Ştatları Alyaskanı satın aldıqdan sonra, Yupik uşaqları dövlət məktəblərində latın hərfləri ilə ingilis dili yazmağı öyrənirdilər. Bəzilərinə həmçinin Rahib Hinz tərəfindən hazırlanmış Yupik yazı sistemi öyrədilmişdir. Latın hərflərindən istifadə edən bu sistem Yupik yazısında ən geniş yayılmış metod halına gəlmişdir. Rusiyada isə Yupiklər əsasən yalnız rus dilində oxuyub yazmağı öyrənirdilər, lakin bəzi alimlər Yupik dilini kiril əlifbası ilə yazmağa çalışmışdılar.

1960-cı illərdə Alyaska Universiteti Yupik dilini yazmaq üçün Hinz yazı sistemini əvəz edəcək yeni bir əlifba hazırlamaq istədilər. Bu məqsədilə də alimlər və ana dilində danışanlardan ibarət bir qrup yaratdılar. Yeni yazı sisteminin iki əsas məqsədi var idi. Birincisi İngilis klaviaturası ilə diakritik işarələr və əlavə hərflər olmadan yazıla bilməsi, ikincisi dildəki hər fonemi ayrıca bir hərflə dəqiq şəkildə ifadə etməsi idi.

Həmçinin bax

[redaktə | vikimətni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ Jacobson, 2005
  2. ↑ "Documentation for ISO 639 identifier: ess". ISO 639-3 Registration Authority - SIL International. İstifadə tarixi: 2017-07-08. Name: Central Siberian Yupik
  3. ↑ Hammarström, Harald; Forke, Robert; Haspelmath, Martin; Bank, Sebastian, redaktorlar "Central Siberian Yupik". Glottolog 4.3. 2020.
  4. ↑ "Alaska Native Language Preservation & Advisory Council" (ingilis). 31 May 2023 tarixində arxivləşdirilib.
  5. ↑ "Владение языками и использование языков населением" [Language proficiency and language use by the population] (rus). 26 March 2023 tarixində arxivləşdirilib.
  6. ↑ "Yupiugukut". 2019-12-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
  7. ↑ "List of Alutiiq (Sugpiaq) language resources". uaf.edu. 2013-02-17 tarixində arxivləşdirilib.
  8. ↑ OLAC resources in and about the Sirenik Yupik language
  9. ↑ Sireniki Yupik Sea-Ice Dictionary
  10. ↑ Николай Вахтин [Nikolai Vakhtin]. Язык сиреникских эскимосов: Тексты, грамматические и словарные материалы [The Language of the Sirenik Eskimos: Texts, Grammatical and Dictionary materials] (rus). Munchen: Lincom-Europa. 2000. ISBN 9783895869518. 2007-09-10 tarixində arxivləşdirilib.
  11. ↑ "ЭСКИМОСЫ" [Eskimos]. Поддержка прав коренных народов Сибири [Support for Siberian Indigenous Peoples Rights] (rus). 2007-08-30 tarixində arxivləşdirilib.
  12. ↑ For example, Alaskan Orthodox texts in Alutiiq language and Central Alaskan Yup'ik language (cf. The Alaskan Orthodox Texts Project celebrates its 10th anniversary, May 2015)

Biblioqrafiya

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  • Campbell, Lyle. (1997). American Indian languages: The historical linguistics of Native America. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-509427-1.
  • S.A. Jacobson (1984). Yup'ik Eskimo Dictionary Alaska Native Language Center. ISBN 0-933769-21-0
  • S.A. Jacobson (2000). A Practical Grammar of the Central Yup'ik Eskimo Language. Fairbanks: Alaska Native Language Center and Program. ISBN 1-55500-050-9[includes a CD with readings by Anna W. Jacobson].
  • Mithun, Marianne. (1999). The Languages of Native North America. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-23228-7 (hbk); ISBN 0-521-29875-X.
  • Miyaoka, Osahito. (2012). A Grammar of Central Alaskan Yupik (Cay). Berlin: de Gruyter.
  • de Reuse, Willem J. (1994). Siberian Yupik Eskimo: The Language and Its Contacts with Chukchi. Studies in indigenous languages of the Americas. Salt Lake City: University of Utah Press. ISBN 0-87480-397-7.
  • "The Inuktitut Language" in Project Naming, the identification of Inuit portrayed in photographic collections at Library and Archives Canada

Xarici keçidlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Yupik_dilləri&oldid=8056802"