Yusif Əfəndiyev

Yusif Əfəndiyev
Yusif Bala Əfəndi oğlu Əfəndiyev
Doğum tarixi	1877
Doğum yeri	Poylu, Qazax qəzası, Yelizavetpol quberniyası, Qafqaz canişinliyi, SSRİ
Vəfat tarixi	1934
Vəfat yeri	Bakı, Azərbaycan SSR, ZSFSR, SSRİ

Yusif Əfəndiyev (Yusif Bala Əfəndi oğlu Əfəndiyev) — görkəmli maarif xadimi, pedaqoq.

Həyatı

Yusif Bala Əfəndi oğlu Əfəndiyev Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasının tanınmış məzunlarından biri olmuşdur. Xalq arasında "Molla Yusif" (və ya "Molla Usuf") kimi çağırılan Yusif Əfəndiyevi dostları "Yusif Əfəndi" deyə çağırarmışlar. Yusif Əfəndiyev 1877-ci ildə Qazax qəzasının (indiki Ağstafa rayonunun) Poylu kəndində müəllim ailəsində anadan olmuşdur. Yusif Əfəndiyevin atası Bala Əfəndi dini təhsil almış, ruhani zümrəyə aid edilən, amma bununla yanaşı tərəqqipərvər, öz dövrünün qabaqcıl ziyalılarından biri olmuş, ərəb və fars dillərində mükəmməl bilən, dini təhsil ilə yanaşı tarix, fəlsəfə, məntiq kimi dünyavi biliklərə bələd olmuş şəxsiyyətlərdən idi.

Təhsili

Bir müddət Poylu kəndinin mədrəsəsində və sonralar onun bazasında yaradılmış məktəbdə müəllim işləyən Bala Əfəndi Əfəndiyev XIX-cu əsrin 80-ci illərinin əvvəlləri Şəki şəhərində fəaliyyət göstərən məktəblərin birinə təyinat almışdır. Həmin vaxtlardan Şəki şəhərində məktəbdarlıq etdiyi üçün Bala Əfəndi Əfəndiyev ailəsini də buraya köçürmüşdür. Elə bunun nəticəsidir ki, ilk təhsilini atasından alan Yusif Əfəndiyev təhsilini davam etdirmək üçün Şəki şəhərindəki ibtidai məktəbə qəbul edilmişdir. Həmin məktəbi bitirdikdən sonra atası onu 1894-cü ildə Qori şəhərinə gətirərək Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasının aşağı hazırlıq sinfinə qəbul etdirmişdir. Sonradan əsas sinifdə oxuyaraq 1899-cu ildə seminariyanı müvəffəq qiymətlərlə bitirmiş Yusif Əfəndiyev anadan olduğu Poylu kəndinə qayıtmış və buranın kənd məktəbində müəllim olaraq işləməyə başlamışdır. Qori Seminariyasında təhsil aldığı zaman Yusif Əfəndiyevi yoldaşları arasında fərqləndirən əsas cəhət geniş erudisiyaya, ensiklopedik biliyə malik olması, dilləri öyrənməyə marağı və qabiliyyəti idi.

İlk təhsilini atasından alan Yusif Əfəndiyev ərəb və fars, Şəkidə olarkən isə rus dillərini mükəmməl öyrənməyə və bu bacarıqlarını Qori Seminariyasında təhsil aldığı zaman daha da inkişaf etdirməyə müvəffəq olmuşdur. Beləliklə, 1899-cu ildə Qori Seminariyasını bitirən Yusif Əfəndiyev Poyluya qayıtmış və burada pedaqoji fəaliyyətə başlamışdır.

Fəaliyyəti

Pedaqoji fəaliyyəti

Müvəffəq qiymətlərlə Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan bölməsini bitirmiş Yusif Əfəndiyev 1899-cu ildən etibarən Qazax qəzasının Poylu kəndində müəllim olaraq pedaqoji fəaliyyətə başlayır. Poylu elinin ağsaqqallarının danışdıqlarından məlum olur ki, kənd məktəbində müəllim işləyən Yusif Əfəndiyev bu müddət ərzində Poylu və qonşu kəndlərdən olan yüzlərlə sakinin maariflənməsində böyük işlər görmüşdür. Zəngin maarifçilik ənənəsinə malik olan Poylu kənd məktəbində hələ zamanında Azərbaycanın görkəmli şairi Molla Vəli Vidadi (1709-1809) təhsil almış və sonradan burada müəllim olaraq işləmişdir. Əlamətdardır ki, Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasını bitirdikdən sonra Poyluya qayıdan Yusif Əfəndiyev məhz atası Bala Əfəndi Əfəndiyevin və ana tərəfdən ulu babası olan Molla Vəli Vidadinin təhsil aldıqları və müdərrislik etdikləri kənd məktəbində müəllim olaraq işləməyə başlamışdır.

Pedaqoji fəaliyyətinə Poylu kənd məktəbindən başlayan Yusif Əfəndiyev sonradan bu fəaliyyətini Qazax Müəllimlər Seminariyasında davam etdirmişdir. Belə ki, Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan bölməsinin 1918-ci ildə Qazaxa köçürüldükdən sonra Firudin bəy Köçərli (1863-1920) ilə yaxından dost olmuş Yusif Əfəndiyev görkəmli pedaqoqun dəvəti ilə Qazax Müəllimlər Seminariyasında ədəbiyyat müəllimi vəzifəsində işləməyə başlamışdır. O, Qazax seminariyasında 1926-cı ilədək işləmişdir. Seminariyada onun tələbələri olmuş Səməd Vurğun, professor Mehdixan Vəkilov, Osman Sarıvəlli və bir çox başqaları öz müəllimi barədə yüksək fikirlər söyləmişlər. Pedaqoji fəaliyyətini yüksək qiymətləndirən Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığı 1926-cı ildə Yusif Əfəndiyevi Göyçay Pedaqoji Texnikumu müəllim təyin etmiş və o, 1930-cu ilə kimi burada müəllim işləmişdir. Lakin Göyçayın iqlimi Yusif Əfəndiyevin səhhətində müəyyən problem yaratdığından buranı tərk etmək qərarına gəlmişdir.

1929-cu ildə Yusif Əfəndiyev bu qərarı barədə onun anasının yaxın qohumu, Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri və Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikası Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədrlərindən biri olmuş Səməd ağa Ağamalıoğluna (1867-1930) deyir. Sonuncu da israrla təkid etmişdir ki, Yusif Əfəndiyev ailəsi ilə birlikdə Bakıya köçsün. Beləliklə, 1930-cu ildə Bakıya köçən Yusif Əfəndiyev 1934-cü ilə qədər Bakı Pedaqoji Texnikumda (həmin dövrdə bu təhsil ocağı Azərbaycan Mərkəzi Beynəlmiləl Pedaqoji Texnikumu adlanırmış) ədəbiyyat müəllimi işləmişdir. Yusif Əfəndiyev mədəni inqilabın həyata keçirilməsində (müəllim kadrlarının hazırlanmasında, məktəblərin yenidən təşkilində, rus dilinin öyrənilməsində və rus dilinin təbliğində) böyük fəaliyyət göstərmişdir. Ötən əsrin 30-cu illərinin keşməkeşli və acınacaqlı repressiya günləri Yusif Əfəndiyevə də öz təsirini göstərmişdir. Bir sıra yaxın qohumları və dostları repressiyanın qurbanları olduğuna dözməyərək 1934-cü ildə 57 yaşında Bakı şəhərində vəfat etmişdir.

Xeyriyyəçilik fəaliyyəti

Həyatda elə insanlar olmuşdur ki, onlar barədə yazılı və sənədləşdirilmiş məlumat elə çox olmamışdır. Lakin, onların həyatda gördüyü xeyirxah işlər onu daim bu xeyirxah əməllərinə görə yaşatmış və yaşadır. Məhz Yusif Bala Əfəndi oğlu Əfəndiyev belə insanlardan biridir. Belə ki, savadlı, öz dövrünün tanınmış, əsilli-nəcabətli bir ziyalı ailəsində tərbiyə almış Yusif Əfəndiyev, müəllim fəaliyyətinə başladığı vaxtdan isə xeyirxah işlərlə məşğul olmuşdur.

1930-cu illərdə Ağstafadan Xılxına, Düzqışlaq kəndlərinə gedən yolla "Poylu arxı" adlanan iri bir çay üzərindən qırmızı kərpicdən xeyirxahlıq naminə öz hesabına diqqətəlayiq bir körpü inşa etdirmişdir ki, bu günədək həmin körpü onun adı ilə "Molla Yusif" körpüsü adlanır. Elin yaşlı insanlarının danışdıqlarından məlum olur ki, mənsub olduğu nəsillərin ənənələrinə sadiq qalan Yusif Əfəndiyev ehtiyacı olanlara əl tutmuş, mümkün yardımlar etmiş. təhsil almaq niyyətində olan şəxslərə maddi dəstək göstərmişdir. Onun xeyirxahlığı bu gün də ehtiramla xatırlanır.

Ailəsi

Yusif Əfəndiyev Molla Vəli Vidadinin övladlarının son beşiyi olan qızı Hürü xanım və onun həyat yoldaşı Mirzə Məhəmməd ağa Qayıbzadənin nəticəsidir. Belə ki, Yusif Əfəndiyevin anası Səadət xanım Əfəndiyevanın (Hacıqasımovanın) anası Fatimə xanım Mirzə Məhəmməd ağa Qayıbzadənin və Hürü xanımın qızı, həm də Rusiya İmperiyası ordusunun general-leytenantı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Hərbi nazirinin müavini, Sovet hərb xadimi və artilleriya generalı Əliağa Şixlinskinin (1963-1943) anası Şəhyəmən xanımın bacısı idi. Səadət xanım Əfəndiyeva (Hacıqasımova) Poylunun tanınmış nəsillərindən olan Hacıqasımovlardan (Hacıqasımzadələrdən) idi. Yusif Əfəndiyevin atası Bala Əfəndi dünyasını dəyişdikdən sonra anası Səadət xanım özünün yaxın qohumuMahmud Ağa Hacıqasımovla ailə qurur və onun birinci nikahdan olan uşaqlarına, o cümlədən Azərbaycan SSR Əməkdar Həkimi, Azərbaycan SSR Əməkdar Elm Xadimi, Bakıda doğum evinin yaradıcılarından biri, birinci-dördüncü çağırış Azərbaycan Ali Sovetinin deputatı, Azərbaycanın baş mama-ginekoloqu, professor Mustafa Hacıqasımova (1883-1969) və XX-ci əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ilk hüquqşünaslarında olan Yusif Hacıqasımova (1892-1960) analıq etmişdir.

Yusif Əfəndiyevin özündən başqa üç qardaşı (Abdulvahid Ağa, Mahmud Əfəndi, Həsənəfəndi) da olmuşdur. Onlardan biri Tiflis Gimnaziyasını məzunu olmuş Abdulvahid Ağa Bala Əfəndi oğlu Əfəndiyev təhsilini başa vurduqdan sonra doğulduğu Poylu kəndinə qayıtmış və ilkin vaxtlarda həmin, sonralar isə bir neçə qonşu kəndin ümumi koxası olmuşdur. Kəndin maarif və mədəni işlərində xeyli xidmətlər göstərmiş Abdulvahid Ağa Əfəndiyevi Ağstafa rayonunun yaşlı əhalisi bu gün də xoş sözlə xatırlayırlar. Abdulvahid Ağa əslən Qazax qəzasının Ağköynək kəndindən olmuş və 1906-cı ilədək Poylu kənd məktəbində müəllim işləmiş Ağalar bəy Qiyasbəylinin bacısı Şölə xanım Qiyasbəyli ilə ailə həyatı qurmuş və ömrünün sonunadək Poylu kəndində yaşamışdır. Yeri gəlmişkən, tanınmış folklorşünas, şair, publisist, filologiya elmləri doktoru, professor Rüstəm Rüstəmzadə Abdulvahid Ağa Əfəndiyevin dayısı nəvəsi, yəni Ağalar bəy Qiyasbəlinin qızı Afayət xanımın oğludur. Tanınmış ictimai xadim Azər Kərim oğlu Allahverənov Abdulvahid Ağa Əfəndiyevin nəticəsidir. Yusif Əfəndiyev ikinci qardaşı Mahmud Əfəndi, böyüklərin söylədiklərinə görə, XX-ci əsrin əvvəlləri Gürcüstanın Qori şəhərində fəaliyyət göstərən Gimnaziyada təhsil almış və Kiyev Universitetinə təyinat almışdır. Lakin faetonla uzun səfərə yola çıxan gənc Mahmud Əfəndi yolda xəstələnir və Kiyev şəhərinə çatmadan elə Gürcüstanın ərazisində olarkən sətəlcəmdən dünyasını dəyişir.

Yusif Əfəndiyevin üçüncü qardaşı Həsənəfəndi Əfəndiyev XX-ci əsrin əvvəlləri Tiflis şəhərində fəaliyyət göstərən təhsil müəssisələrinin birində qabaqcıl təhsil almış və Azərbaycana qayıtmış və ailə qurmuşdur. Neft və qaz yataqlarının kəşfiyyatı sahəsində misilsiz xidmətləri olmuş və həyatının çox hissəsini qaz yataqlarının kəşfiyyatına həsr etmiş Əlipaşa Əfəndiyev Həsənəfəndi Əfəndiyevin oğludur.

Yusif Əfəndiyevin iki dəfə ailə qurmuşdur. Birinci həyat yoldaşının adı Qəmərruh xanım olmuşdur ki, bu nikahdan Xeyransa xanım, Nəzifə xanım və Asya xanım adlı qızları dünyaya gəlmişdir. Yusif Əfəndiyevin ikinci həyat yoldaşı Şahnabat xanım Vəkilovlar nəslinin parlaq nümayəndələrindən olan Nəsib Ağa Vəkilovun bacısı idi. İkinci nikahdan Yusif Əfəndiyevin beş qızı və iki oğlu olmuşdur. Belə ki, bu nikahdan Şahzadə xanım, Məhbubə xanım, Ziba xanım, Zərifə xanım, Lətifə xanım adlı qızları, Məmməd və Vahid adlı oğlanları olmuşdur. Məlumdur ki, Yusif Əfəndiyev uşaqlarının hamısına dərs demiş və oxutdurmuşdur. Qızlardan biri – Xeyransa xanım Əfəndiyeva Qazax qəzasının Xanlıqlar kəndindən olan Paşa bəy Dilbaziyə ərə getmişdir. Azərbaycanın tanınmış baletmeysteri, Azərbaycanın xalq artisti Əminə Paşa qızı Dilbazi həmin ailənin yetirməsidir. Yusif Əfəndiyevin digər qızı Asya xanım Qıraq Kəsəmən kəndindən olan İsrafil Ağa Kərbəlayevin oğlu Həmzə bəyin həyat yoldaşı idi.

Mənbə

• Allahverənov, A. Kərimli, K. Azərbaycan rəqs sənətinin şah əsəri – Əminə Dilbazi!/A.Allahverənov, K.Kərimli. – Bakı: Elm və Təhsil. – 2010. – səh.58-64
• Seyidov, F. Qori Seminariyası və onun məzunları/F.Seyidov. – Bakı: Maarif. - 1988. - səh.155-156
• Əhmədli, S. Rüstəmzadə, H. Şərəfli ömür yolu/S.Əhmədli, H.Rüstəmzadə. – Bakı:MBM nəşriyyatı. - 2011. - səh.25-26.