Çu çayı
| Çu çayı | |
|---|---|
| qırğ. Чүй, qaz. Шу | |
 | |
| Ölkələr | |
| Mənbəyi | |
| • Yüksəkliyi | 1700 m |
| Uzunluğu | 1069 km |
| Su sərfi | 130 m³/s |
| Hövzəsinin sahəsi | 67500 km² |
|
İli çayı Asiyanın fiziki xəritəsində:
 44°59′00″ şm. e. 67°43′00″ ş. u. |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Çu çayı[1] (qırğ. Чүй), Şu[2] (Qazaxıstan ərazisində (qaz. Шу)) — Ters Ala-Too buzlaqlarından başlanğıcını götürür. Coonarık və Koçkor çayları birləşdikdən sonra axır.
Etimalogiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]
Belə ehtimal vardır ki, bu çin və ya tibet sözü olub mənası «su, çay» anlamında işlədilir. Е. Koyçubayev bu adın qədim türk etnislarından birinin adı olması fikirini irəli sürür. Çu, Çue, Şu və ya Şue adlarından törədiyini ehtimal efirdi[3]
Coğrafiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çu Qırğızıstan ərazisindən axaraq Qazaxıstan ərazisinə irəliləyir. Uzunluğu 1067 km təşkil edir. Çayın hövzəsinin sahəsi 67 500 km²-dir[4]. Əsas qolları (sağdan) Çon Kemin, Irqaytı, Kakpatas, (soldan) Alamedin, Aksu, Kuraqatı.
Çu çayı İsıkgöl gölü yaxınlığından keçir. Göldən cəmi 5–6 km aralıdan keçir. Çay orta axarda Qazaxıstan və Qırğızıstan sərhəddindən keçir. Aşağı axarlarda çay Qazaxıstan ərazisindən axır. Burada onun dərəsi 3–5 km artır. Muyunqum səhrasında qumlar arasında süzülərək yoxa çıxır. O səhranın cənub sərhədini təşkil edir. Ançaq gur sulu dövrdə suyununduzlu Akjaykın gölünə çatfıra bilir[5] Orta illik sərfiyyat 130 m³/s təşkil edir. 1958-ci ildə Qırğızıstan ərazisində Böyük Çuykoy kanalı inşa edilir. Bundan sonra Çuyky vilayəti yaşıllığa bürünsədə (əkinə cəlb edilməsi) çayın səviyəsi enmişdir.
Suanbarları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çay üzərində bir sıra suanbarları vardır: Orto-Tokoy (Qırğızıstan) və Tasotkel (Qazaxıstan). Çaydan çoxlu sayda kanallar çəkilmişdir. Tasotkel suanbarının üzərində 16 may 2013-ci ildə güçü 9,2 MVt olan SES quraşdırılır. SES il ərzində 45,6 milyon kVt⋅s[6] enerji verir.
Yaşayış məntəqələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Koçkor, Kemin, Tokmak (Qırğızıstan) və Korday, Şu, Tolebi (Qazaxıstan).
Разное[redaktə | mənbəni redaktə et]
2000-ci ildə Qırğızıstanda paftinq məşhurlaşmışdır. Bu məqsədlə hətta turistik maşrutlar belə təşkil edilir[7].
Çaydan çəkilən kanallardan birinin üzərində kaskad SES-ları tikilmişdir (Alamedin və Bıstrov)
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Dünya Atlası. «Qırğızıstan» xəritəsi (maştab 1:2 850 000). — Raskatorqrafiya, 2010. — С. 114. — ISBN 978-5-85120-295-7
- ↑ Dünya Atlası. «Qazaxıstan» xəritəsi (maştab 1:6 700 000). — Raskatorqrafiya, 2010. — С. 110—111. — ISBN 978-5-85120-295-7
- ↑ "Географические названия мира: Топонимический словарь. — М: АСТ. Поспелов Е. М. 2001". 2018-03-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-09.
- ↑ "Чу. Словарь современных географических названий. — Екатеринбург: У-Фактория. Под общей редакцией акад. В. М. Котлякова. 2006". 2018-03-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-09.
- ↑ Qazaxıstan. Ümumi coğrafi xəritə (maştab 1:3 000 000). — Raskatorqrafiya, 2011
- ↑ "ГЭС мощностью 9,2 МВт запустили в Жамбылской области — Forbes Kazakhstan". 2016-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-09.
- ↑ "Киргизия Организация экскурсий Оформление документов Продажа туров Рафтинг Рафтинг сплавы по рекам водный туризм Трансферы Туры и тур.услуги — Рафтинг". 2016-02-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-09.
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Чу. Словарь современных географических названий. — Екатеринбург: У-Фактория. Под общей редакцией акад. В. М. Котлякова. 2006
- Рукавишников Б. И. «Озеро Иссык-Куль и хребет Терскей-Алатау», 1970.
- Универсальная энциклопедия «Чуйская область». Главная редакция Кыргызской Энциклопедии. Бишкек. 1994.