Hümam Təbrizi

Hümam Təbrizi
fars. همام الدین تبریزی‎
Hümam Təbrizi və Şiraz şeyxi hamamda. 1573–1574-cü illərə aid "Nigaristan" əlyazmasından folio.
Doğum tarixi	1238
Doğum yeri	Təbriz, Təbriz şəhristanı, Şərqi Azərbaycan ostanı, İran
Vəfat tarixi	1314
Fəaliyyəti	şair
Tanınmış əsərləri	"Divan" "Söhbətnamə" "Kitab-i məsnəviyyat"

Hümam Təbrizi və ya Xacə Hümam Təbrizi (fars. همام الدین تبریزی‎, Hümamüddin Təbrizi, Hümam ibn Məhəmməd Əla; 1238, Təbriz – 1314) — Elxanilər dövlətində yaşamış Azərbaycan və İran sufi şairi. O, şeiri, təlimi, təqvası, təsəvvüfə əsaslanan mənəviyyatına görə dövrünün ən seçilən simalarından biri idi.

Hümam ömrünün çox hissəsini Təbriz şəhərində keçirmiş və burada nüfuzlu şəxsiyyət olmuşdur. O, Cüveynilər ailəsinə yaxın olmuş, onlardan siyasi və mədəni himayə almış və onların dəstəyi ilə Təbrizdə xanəgah qurmuşdur. 1284-cü ildə Hümamın himayədarı Şəmsəddin Cüveyni edam edildikdən sonra o, Rəşidəddin Həmədani kimi digər siyasi xadimlər arasında dəstək tapmağı bacarmışdır. Hümam 78 yaşında vəfat etmiş və Təbrizin Sürxab mahalında dəfn olunmuşdur.

Onun poeziyasının əksəriyyəti qəzəl formasında yazılmış, müasiri Sədi Şirazinin üslub və ahənginə uyğun olmuşdur. O, həmçinin iki məsnəvi – "Söhbətnamə" və "Kitab-i mənəviyyat"ın müəllifi olmuşdur.

Həyatı

Hümamın erkən illəri və təhsili ilə bağlı təfərrüatlar, o cümlədən doğulduğu yer qaranlıq qalmışdır. Hümamın ölümündən dərhal sonra tərtib edilən "Divan"ına görə, o, 78 yaşında vəfat etmişdir. Bu, Hümamın 1238-ci və ya 1239-cu ildə anadan olduğunu, 1314-cü və ya 1315-ci ildə vəfat etdiyini göstərir. Digər, daha az qəbul edilən mənbələrdə onun 116 yaşında vəfat etdiyi və doğum tarixinin də 1198–1200-cü illərə təsadüf etdiyi bildirilmişdir. Hər halda, mənbələrdə Hümamın atasının adının Əla olduğu, onun arabir şeirlər yazdığı qeyd edilmişdir. Atası Hümamın təlim-tərbiyəsi ilə ciddi məşğul olmuş, xüsusilə ərəb, fars dillərini dərindən bilməsi üçün böyük səy göstərmişdir. Hümam ömrünün çox hissəsini Azərbaycanın Təbriz şəhərində yaşamışdır. Bu region 1265–1307-ci illərdə monqol Elxanilər dövlətinin paytaxt bölgəsi olmuşdur. O, vaxtaşırı başqa yerlərə getmiş, o cümlədən Bağdada səfər etmiş və Məkkəyə həcc ziyarətinə getmişdir.

Əksər mənbələr bioqraf Dövlətşah Səmərqəndinin məlumatlarını doğru hesab edirlər. O, Hümamın Nəsirəddin Tusinin tələbəsi olduğunu irəli sürmüşdür. Hümam həmçinin, Qütbəddin Şirazinin tələbəsi idi. O, "Miftəh əl-miftəh" (azərb. Açarın açarı‎) əsərini Hümama həsr etmişdir. Əsər Siracəddin Səkkakinin tərtib etdiyi, ərəb ritorikasına, qrammatikasına və üslubuna diqqət yetirən "Miftəhul-ulum" (azərb. Elmlərin açarı‎) dərsliyinə şərh idi. Hümam cavabında Qütbəddin Şiraziyə hörmət əlaməti kimi panegirik kitab tərtib etmişdir.

Hümam, Raşidi xilafətinin dörd xəlifəsini mədh edən şeirindən göründüyü kimi, sünni müsəlman idi. Onun sufi Kübraviyyə təriqətinin iki ustadı Səadətdin Həməviyyə və sonuncunun oğlu Sədrəddin İbrahim Həməviyyə haqqında ərəbcə təriflər söyləməsi, Hümamın, ehtimal ki, təriqətlə əlaqəli olduğunu göstərir. Hafiz Hüseyn ibn Kərbəlayinin yazdığına görə, Hümamın sufi ustadı Həsən Bulqari olmuşdur. Buna baxmayaraq, XVIII əsrə aid "Təzkirə-yi suhuf-i İbrahim" (azərb. İbrahimin kitabəsinin xatirəsi‎) mətnində Hümamın ustadının Səidəddin Fərqani olduğu iddia edilmişdir. Buna baxmaraq, Hümamın yazılarında həmin rəqəmlərin heç birindən bəhs edilməmişdir.

Hümami Təbrizinin hər iki himayədarı olan Təkudar xan və Şəmsəddin Cüveynini təsvir edən miniatür. XV əsr.

Hümam məhz Təbrizdə siyasi və ziyalı fiqurlar arasında özünü fərqləndirə bilmişdir. O, Cüveynilər ailəsinə yaxın olmuş, onlardan siyasi və mədəni himayə almışdır. Hümama Təbrizdə bir xanəgah tikdirməsi üçün Şərəfəddin Harun Cüveyni tərəfindən vəsait ayrılmışdır. O, müəllifi olduğu "Söhbətnamə"ni (azərb. Yoldaşlıq kitabı‎) Şərəfəddin Harun Cüveyniyə həsr etmişdir. Onun atası, Elxanilər dövlətinin sədrəzəmi Şəmsəddin Cüveyni saray xəzinəsindən alınan 1,000 dinar illik gəlirlə xanəgahı təmin edirdi. O, Hümamı "bütün fanilər üçün nümunə, dövrünün ən yaxşısı … öz çağında bənzərsiz bir insan, bütün insan növünün ən mükəmməl insanı" kimi təsvir etmişdir.

Məhz bu xanəgah vasitəsilə Hümam farsdilli siyasi elitanın mənəvi və ədəbi dairəsinə daxil ola bilmişdir. O, Elxanilər dövlətinin hökmdarlarının islamlaşdığı bir dövrdə Təbrizin mədəni və siyasi mühitində mühüm rol oynamışdır. Hümam, xüsusilə Elxani hökmdarı Abaqa xanın (1265–1282-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) hakimiyyəti dövründə mövcud dini sinkretizmi haqqında mütəmadi olaraq qəzəllər yazmışdır. Hümama daha sonra Rum sultanlığının vəziri Müinəddin Pərvanənin müşaviri olaraq Anadoluya təyinat zamanı Şəmsəddin Cüveyni ilə birlikdə olmaq imkanı verilmişdir. Hümam Şəmsəddin Cüveynini dörd yüz çini qabda təqdim olunan ziyafətə dəvət edərək bu lütfün qarşılığını vermişdir.

Şəmsəddin Cüveyni maliyyə mənimsəmə ittihamı ilə 17 oktyabr 1284-cü ildə edam edilmişdir. O, edamından əvvəl vida məktubu yazmış, burada Təbriz din xadimlərinə müraciət edərkən Hümamın adının xüsusiilə qeyd etmişdir. Hümam Cüveynilər ailəsinə yaxın olsa da, Şəmsəddin Cüveyninin edam edilməsi onun karyerasına xələl gətirməmişdi. O, baş vəzir Sədəddin Savəci, sonra isə onun varisi Rəşidəddin Həmədani ilə yaxınlıq qurmağa nail olmuşdur. Hümam əsərlərinin çoxunu Həmədaniyə həsr etmişdir. Humam Elxani sultanları Təkudar (1282–1284-cü illərdə hakimiyyətdə olmuşdur), Qazan (1295–1304-cü illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) və Olcaytu (1304–1316-cı illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) arasında da dəstək tapmışdır.

Hümam 1314 və ya 1315-ci ildə 78 yaşında vəfat etmiş, Təbrizin Sürxab mahalında yerləşən, özünün tikdirdiyi xanəgahda dəfn edilmişdir. Vəfatından az sonra Rəşidəddin Həmədan Hümamıni həm ərəb, həm də fars dillərində yazdığı şeirlərini özündə əks etdirən "Divan"ını tərtib etmişdir. Dövlətşahın məlumatına görə, Hümamın xanəgahı 1487-ci ildə də fəaliyyət göstərirdi.

Yaradıcılığı

Hümamın poeziyasında Sənai, Ənvəri, Sədi Şirazi kimi şairlərin təsiri olmuşdur.

1972-ci ildə tarixçi Rəşid Eyvəzi Hümamın "''Divan''"ının tənqidi nəşrini tərtib etmişdir. Bu nəşr 220 qəzəli və beləliklə, 165-i ərəb dilində olan 3944 məsnəvini əhatə edirdi. "Divan" beş qəzəl ilə başlayır, daha sonra bir qəsidə verilir, islam peyğəmbəri Məhəmmədi vəsf edən bir şeirl ilə davam edir, ardınca Şəmsəddin Cüveyni, Rəşidəddin Həmədani, Sultan Təkudar və Sultan Olcaytu kimi Elxani səltənətinin görkəmli siyasətçiləri və hökmdarları haqqında müxtəlif panegiriklər təqdim edilir. Hümam həmçinin, bir neçə sufi ustadının şərəfinə çoxlu qəsidələr yazmışdır.

Hümamın iki məsnəvi yazdığı məlumdur. Birincisi, 40 yaşının ortalarında tamamladığı, məhəbbət haqqında risalə olan, Nizaminin ''Xosrov və Şirin'' poeması vəznində yazılmış və ''Sirlər xəzinəsi'' poemasının ənənəsinə uyğun olaraq qələmə alınmış "Söhbətnamə" idi. İkincisi ömrünün son illərində tamamladığı, həcm baxımından daha böyük "Kitab-i məsnəviyyət" (azərb. Məsnəvilər kitabı‎) idi. Sonuncu, Sənainin təsirli "Hədiqətül-həqiqət" (azərb. Həqiqət bağı‎) şeiri ilə eyni metrdə yazılmışdır.

Hümam Sədini romantik qəzəl janrının ən böyük yazıçısı hesab etmiş, onun üslubunu, ahəngini təqlid etmişdir. Sədi kimi Hümam da daha çox məhəbbət mövzusunda yazıb-yaratmışdır. O, "məcaz" (insanın romantik sevgisi) və xüsusən də "həqiqi"yə (ilahi eşq) diqqət yetirirdi. Hümam Sədinin qəzəl və qəsidələrinin əksəriyyətinə mənzum cavablar da yazmışdır. Buna görə də Hümam sonralar "Azərbaycan Sədisi" adlandırılmışdır.

Hümamın Azərbaycan dilində məlum yeganə şeiri ''Cümə günü'' adında rədifli bir mürəbbedir. Hümamın bir qəzəli iki dilin qarışığında yazılmışdır. İranşünas Ehsan Yarşaterin fikrinə görə, bu, fars və İran dilləri qrupuna daxil olan azəri dillərinin qarışığı idi.

İrsi və təhlili

ABŞ İranşünası Riçard N. Fray Hümamı Azərbaycanın yetişdirdiyi "ən yaxşı fars yazıçıları və klassik fars şairləri" sırasına daxil etmişdir. Leonard Lyuison onu poeziyası, təlimi, təqvası və sufi mənəviyyatına görə dövrünün ən görkəmli simalarından biri adlandırmışdır. Müasir tarixçi Zəbihullah Səfanın fikrinə görə, "Sədinin qəzəllərindən çox təsirlənməsinə baxmayaraq, Hümamın özünəməxsus orijinal və şirin üslubu var, onun tematik ixtiraçılığı füsunkar və təravətlidir, poetik sənətdə yüksək dərəcəyə malikdir".

Übeyd Zəkaninin "Üşşəqnamə" (azərb. Aşiqlər kitabı‎) məsnəvisində Hümam ən böyük ustadlardan biri adlandırılır. Hafiz Şirazi və Kamal Xocəndi kimi digər şairlər də Hümamı misralarına istinad edərək tərifləmiş, Məhəmməd Şirin Məğribi Təbrizi isə yeddi qəzəlində onun üslubunu təqlid etmişdir. Əmir Xosrov Hümamı Sədi ilə bərabər "fars qəzəli janrının yeganə iki kamil ustadı" hesab etmişdir.

Mənbə

Ədəbiyyat

• Yarshater, E., redaktor Jovayni, Ṣāḥeb Divān [Sahib Divan Cüveyni] // Encyclopædia Iranica (ingilis). Volume XV/1: Joči–Judeopersian communities of Iran V. Qajar period (1786-1925). London and New York: Routledge & Kegan Paul. 2009. 71–74. ISBN 978-1-934283-14-1.
• Frye, R. N., redaktor Iran v. Peoples of Iran (1) A General Survey [İran v. İran xalqları (1) Ümumi sorğu] // Encyclopædia Iranica (ingilis). Volume XIII/3: Iran II. Iranian history–Iran V. Peoples of Iran. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 2004. 71–74. ISBN 978-0-933273-89-4.
• Hanaway, William; Lewisohn, Leonard, redaktorlar Homām-al-Din [Hümaməddin] // Encyclopædia Iranica (ingilis). Volume XII/4: Historiography III–Homosexuality III. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 2004. 434–435. ISBN 978-0-933273-78-8.
• Ingenito, Domenico. 'Tabrizis in Shiraz are Worth Less than a Dog:' Sa'dī and Humām, a Lyrical Encounter // Pfeiffer, Judith (redaktor ). Politics, Patronage and the Transmission of Knowledge in 13th - 15th Century Tabriz [13-15-ci əsrlər Təbrizində siyasət, himayədarlıq və biliyin ötürülməsi]. Brill. 2013. 77–129. doi:10.1163/9789004262577_005. ISBN 978-9004255395.
• Lane, George. Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran: A Persian Renaissance [XIII əsr İranda erkən monqol hökmranlığı: Fars intibahı]. Routledge. 2003. doi:10.4324/9780203417874. ISBN 978-0415297509.
• Lewisohn, Leonard. Humām al-Dīn al-Tabrīzī [Hümaməddin əl-Təbrizi] // Bearman, P. J.; Bianquis, Th.; Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W. P. (redaktorlar ). Encyclopedia of Islam (ingilis). THREE. Leiden: E. J. Brill. 2016. doi:10.1163/1573-3912_ei3_COM_30552. ISBN 978-90-04-11211-7.
• Minorsky, Vladimir; Sheila, Blair. Tabrīz [Təbriz] // Bearman, P. J.; Bianquis, Th.; Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W. P. (redaktorlar ). Encyclopedia of Islam (ingilis). Volume X: T–U. Leiden: E. J. Brill. 2000. 41–50. doi:10.1163/1573-3912_islam_COM_1137. ISBN 978-90-04-11211-7 https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/tabriz-COM_1137.
• Woods, John E.; Tucker, Ernest. History and Historiography of Post-Mongol Central Asia and the Middle East: Studies in Honor of John E. Woods [Postmonqol Mərkəzi Asiya və Orta Şərqin tarixi və tarixşünaslığı: Con E. Vudsun şərəfinə tədqiqatlar]. Otto Harrassowitz Verlag. 2006. ISBN 978-9004255395.
• Yarshater, E., redaktor Azerbaijan vii. The Iranian Language of Azerbaijan [Azərbaycan vii. Azərbaycanın İran dili] // Encyclopædia Iranica (ingilis). Volume III/3: Azerbaijan IV–Bačča(-ye) Saqqā. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 1988. 238–245. ISBN 978-0-71009-115-4.
• Fərəcov, Savalan. "Aşiqi-sadiq olanın tərki-dünyadır işi..." Mədəniyyət (az.). 23 may 2014.
• Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu. ""Alimlərin başçısı" Xacə Hümam Təbrizi". Azadlıq (az.). 22 noyabr 2012.
• Babayev, Yaqub. "Azərbaycan şeirinin sədisi Xacə Hümam Təbrizi". Azərbaycan Yazıçılar Birliyi (az.). 10 fevral 2016.