Xudat

Xudat
41°38′02″ şm. e. 48°40′38″ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan
Region	Xaçmaz rayonu
Tarixi və coğrafiyası
Saat qurşağı	UTC+04:00
Əhalisi
Əhalisi	16 900  nəfər
Rəsmi dili	Azərbaycan dili
Xudat Xudat
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Xudat – Azərbaycan Respublikasının şimalında Xaçmaz inzibati rayonunun tərkibində şəhər. 1950-ci ildə rayon tabeli şəhər statusu almışdır. Xudat 1943-cü ildə yaradılmış Xudat inzibati rayonunun mərkəzi olmuşdur. Bu rayon 1959-cu ildə ləğv edillmiş və Xudat daha əvvəllər aid olduğu Xaçmaz rayonunun inzibati idarəsinə verilmişdir. 1963-cü ildə ləğv edilən Xaçmaz rayonunun ərazisi Quba və Qusar rayonlarına verilmiş, Xudat bu dəfə Qusar rayonunun inzibati idarəsinə daxil olmuşdur. 1965-ci ildə bu strukturun da ləğvindən sonra Xudat təkrar bərpa edilmiş Xaçmaz rayonunun inzibati tərkibinə qatılmışdır.

Tarixi

Qədim qala-şəhərlərdən biri olan Xudat ("Xudat" sözünün mənası Allahın neməti deməkdir) Xaçmaz rayonunda yerləşir. Oykonim türk dilindəki -xod/xud (tərəvəz) və -at (yer) komponentlərindən düzəlib, bostan yeri mənasındadır. XVIII əsrin əvvəllərində Quba xanlığının ilk mərkəzi olub. 1735-ci ildə Fətəli xanın iqamətgahı Xudatdan Qubaya köçürüldü və Xudat öz əvvəlki əhəmiyyətini itirdi.

1920-ci ilin 28 aprelində Xudat Bakını işğal etməyə gedən Qızıl ordu tərəfindən tutulmuşdur. Bu stansiyada Bakıya doğru yol alan 4 zirehli qatar ilə bunu Bakıdan qarşılamağa gələn 2 zirehli qatar arasında artilleriya döyüşü olmuşdur.

Coğrafi mövqeyi və sosial infrastrukturu

Xudat Bakıdan 184 km məsafədə yerləşir. Yarandığı gündən iki böyük məhəlləyə bölünüb: yuxarı məhəllə və aşağı məhəllə. Bu iki məhəlləni dəmiryol xətti ayırır. Xudatda poçt şöbəsi, poliklinika, mədəniyyət evi, musiqi məktəbi və şəhər kitabxanası fəaliyyət göstərir. Xudatda beş ümumtəhsil orta məktəbi fəaliyyət göstərir. Müasir standartlara cavab verən Xudat avtovağzalından hər gün Bakı, Xaçmaz, Quba, Qusar, Nabran, Yalama istiqamətlərində avtobuslar fəaliyyət göstərir. XX əsrin əvvəllərində (1900-1903-cu illər) tikilmiş Xudat dəmir yol stansiyası və Su qülləsi indi də texniki cəhətdən işləkdirlər. Yaxın vaxtlarda Xudatdan Şahdağa planlaşdırılmış dəmiryol xəttinin çəkilişinə də başlanılacaqdır.

Tarixi abidələri

Xudat torpağında çoxlu içməli su ehtiyatları var. 1917-ci ildə istismara verilmiş və hələ də Bakının içməli su ilə təmin edilməsində mühüm rol oynayan məşhur Şollar su kəməri Xudat yaxınlığındakı Şollar kəndindən çıxır. Uzunluğu 175 km olan kəmər tarixi abidələr siyahısına daxildir. “Şahdağ”ın ətəyindəki bu mənbə yeraltı bulaq suyu olduğundan onu kimyəvi vasitələrlə təmizləməyə ehtiyac qalmır. Çünki suda yoluxucu bakteriyalar yoxdur. İndiyədək həmin xətlərdə ciddi təmir və ya yenidənqurma işləri aparılmayıb. Çünki bu kəmərin əsas hissəsi torpağın altı ilə çəkilib. Bərk gildən hazırlanan “Bakı-Şollar” xəttində fəaliyyət göstərdiyi 100 ilə yaxın müddətdə bir dəfə də olsun, hansısa qəza hadisəsi baş verməyib. Kəmərin çəkilməsinin çox maraqlı tarixçəsi var. XIX əsrin ikinci yarısından sürətlə böyüməyə başlayan kapitalist Bakının əhalisi su sarıdan çox əziyyət çəkirdi. Su qıtlığı müxtəlif epidemik xəstəliklər yaradırdı. 1899-cu ildə şəhərdə suya olan tələbin daha da artdığını görən Bakı milyonçusu, xeyriyyəçi – messenat Hacı Zeynalabdin Tağıyev Avropanın bir neçə şəhərinə su kəməri çəkmiş məşhur ingilis mühəndis Vilyam Lindleyi Frankfurt Mayndan gətizdirir və ona çeşmə axtarmağı tapşırır. Lindley bol şirin su mənbələri olan indiki Xaçmaz ərazisinə qədər gəlir. Şollar kəndində quyu qazdırır və Şahdağın qarı və buzlaqları ilə qidalanan keyfiyyətli suyun mənbəyini kəşf edir. Uzun sürən mübahisə və müzakirələrdən sonra 1904-cü ildə tikilməyə başlayan kəmərin inşaatı 1916-cı ildə tamamlanır. Deyilənlərə görə, şəhərə ilk dəfə su verilən gün, Bakı camaatı sevincindən qoyun, dəvə, öküz qurban kəsib, məhəllələrdə ehsan məclisləri verib. Xudatda, geniş meşəlik ərazidə yerləşən “Bakı-Şollar” kəməri xüsusi mühafizə alayı tərəfindən qorunur. Buraya giriş qadağandır.

Xudatda Təpəyatağı adlanan qədim qəbiristanlıq mövcuddur. 1964-cü ildə burada aşkar olunan və Kür-Araz mədəniyyəti tipli qulpları olan böyük təsərrüfat küpü 1977-ci ildə Arxеologiya fonduna daimi mühafizə üçün təhvil vеrilmişdir. Təpəyatağı təsərrüfat küpü еkspozisiyanın ilk tunc dövrü bölməsində nümayiş еtdirilir.

Coğrafiyası və iqlimi

Xudat Samur-Dəvəçi ovalığında yerləşir. İqlimi qışı mülayim keçən yarımsəhra quru-çöl iqlimidir. Amma şirin yeraltı suların səthə yaxın yerləşməsi burada intrazonal düzən meşə-çəmən landşaftını formalaşdırmışdır. Burada yeni yaradılan Samur-Yalama milli parkı məhz bu unikal meşə landşaftını və fauna tərkibini qoruyur. Xudatda yağıntılar başlıca olaraq ilin soyuq dövründə düşür, yay nisbətən quraq keçir. Yağıntıların orta illik miqdarı 350 mm təşkil edir, mümkün buxarlanma isə 730-800 mm arasında dəyişir.

Əhalisi

Xudat şəhəri əhalisinin milli tərkibi

Etnik qrup	Sayı, 1970 sa.	Nisbəti, 1970 sa.
toplam	8 808	100 %
azərbaycanlı	3 970	45.1 %
ləzgi	2 734	31 %
rus və ukraynalı	1 137	12.9 %
kürd	588	6.7 %
erməni	57	0.6 %
yəhudi	40	0.5 %
tatar	20	0.2 %
avar	6	0.1 %
gürcü	6	0.1 %
tat	3	0.1 %
digər	247	2.8%

İl Sayı 1959 7.068 1970 8.808 İl Sayı 1979 9.755 1989 10.894 İl Sayı 2012 15.800

Əhalisinin əsas hissəsi azərbaycanlılardır. Burada həmçinin ləzgilər, tatlar, kürdlər, qrızlar, buduqlular, talışlar, qaraçılar və digər xalqlar da yaşayır.