Amida (Mesopotamiya)
| Qədim şəhər | |
| Amida | |
|---|---|
| 37°58′55″ şm. e. 40°12′38″ ş. u. | |
| Ölkə | |
|
|
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
.svg)
Amida (yun. Ἄμιδα, süry. ܐܡܝܕ, kürd. Amed)[1][2][3] — Mesopotamiyada, hazırda Türkiyənin Diyarbəkir şəhərinin yerləşdiyi yerdə yerləşən qədim şəhər.
Şəhər Dəclə çayının sağ sahilində yerləşirdi. Divarları uca və əhəmiyyətli idi, köhnə tikililərin təkrar emal edilmiş daşlarından tikilmişdir.
Adı[redaktə | mənbəni redaktə et]
"Amida" adının mənşəyi naməlumdur. Buna baxmayaraq, güman edilir ki, bu ad daha qədim aysorca "Amedi" adından gəlir.[4] Ərəbcə "Amid" adından da istifadə edilir.[5] Şəhər kürdcə "Amed"[6] və süryanicə "ܐܡܝܕ" (Amid) adlanır.[7]
Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Amida ərazisində Daş dövründən məskunlaşma mövcud olmuşdur. Regionda qurulan ilk böyük sivilizasiya Mitanni hurri padşahlığı idi. Daha sonra aramilər, assuriyalılar, urartulular, ermənilər, Əhəmənilər, midiyalılar, Selevkilər və Parfiya da daxil olmaqla Yuxarı Mesopotamiyaya nəzarət edən demək olar ki, hər bir dövlətin ardıcıllığı tərəfindən idarə olundu. Roma Respublikası e.ə. 66-cı ildə şəhərə nəzarəti ələ keçirmişdir. Şəhər II Konstansinin hakimiyyəti dövründə genişləndirilmiş və gücləndirilmişdir, lakin 359-cu ildə İran şahı II Şapur 73 günlük mühasirədən sonra Amidanı ələ keçirmişdi.[8][9] Roma əsgərləri və şəhər əhalisinin böyük bir hissəsi farslar tərəfindən qətlə yetirilmişdi. Şəhərin müdafiəsində iştirak edən tarixçi Ammian Marsellin mühasirə haqqında məlumat vermişdir.[10]
Amida payız və qış (502–503) boyunca Anastasiya müharibəsi zamanı Sasani kralı I Qubad tərəfindən mühasirəyə alınmışdır. Şəhərin mühasirəsi Qubadın gözlədiyindən qat-qat çətin olmuşdu. Müdafiəçilər qoşunlar tərəfindən dəstəklənməmişdi, lakin Sasanilərin hücumlarının üç ay ərzində dəf edilməsinə baxmayaraq, şəhər nəhayət süqut etmişdir.[11][12] Amida məhbuslarının bir hissəsi I Qubad tərəfindən yenidən qurulan Arracan şəhərinə sürgün edilmişdir. Bu şəhər daha sonra "Veh-az-Amid-Qubad" (hərf. "Amidadan daha yaxşı, Kavad bunu tikib") adlandırılmışdır. Eyni müharibə zamanı Roma sərkərdələri Patrisi və Hipatinin başçılıq etdiyi qüvvələr Amidanı mühasirəyə almağa cəhd etmişdilər, lakin nəticədə uğursuz olmuşdular.[13] 504-cü ildə isə bizanslılar şəhəri yenidən ələ keçirmişdi. I Yustinian onun divarlarını və istehkamlarını təmir etmişdir.[14] Sasanilər 602-ci ildə şəhəri üçüncü dəfə ələ keçirmiş və iyirmi ildən artıq bir müddət saxlamışdılar. 628-ci ildə imperator İrakli Amida üzərində nəzarəti bərpa etmişdir.[15][16]
Amida 639-cu ildə müsəlman ərəb orduları tərəfindən tutulmuşdur.– Şəhər X–XI əsrlərdə mövcud olmuş kürdmənşəli Mərvanilər sülaləsinə qədər ərəblərin nəzarəti altında qalmışdır.[17]
1085-ci ildə Səlcuq türkləri regionu Mərvanilərdən almış və çoxlu türkmanları regiona yerləşdirmişdir. Bununla belə, Əyyubilər şəhəri 1232-ci ildə öz vassal dövləti Artuqlulardan almış və 1259-cu ildə monqol Elxanilər şəhəri tutana qədər Amida onların hakimiyyəti altında qalmışdı.[18] Daha sonra Həsənkef sülaləsi şəhəri geri almış və 1394-cü ildə Teymurilər imperiyası tərəfindən işğal edilənə qədər Amidanı idarə etmişdilər. Osmanlı sultanı Yavuz Sultan Səlim şəhəri 1515-ci ildə Səfəvilərdən almışdır.[19][20]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Gunter, Michael M. Historical Dictionary of the Kurds. Scarecrow Press. 2010. səh. 86.
Diyarbakir is often called the unofficial capital of Turkish Kurdistan. Its Kurdish name is Amed.
- ↑ King, Diane E. Kurdistan on the Global Stage: Kinship, Land, and Community in Iraq. Rutgers University Press. 2013. səh. 233.
Diyarbakir's Kurdish name is “Amed.”
- ↑ Akyol, Mustafa. "Pro-Kurdish DTP sweeps Diyarbakir". Hürriyet. 2007. 2009-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-14.
Amed is the ancient name given to Diyarbakir in the Kurdish language.
- ↑ Comfort, Anthony; Marciak, Michał. How did the Persian King of Kings Get His Wine? The upper Tigris in antiquity (c.700 BCE to 636 CE) (ingilis). Archaeopress Publishing Ltd. 2018. 123–124. ISBN 978-1-78491-957-3. 2023-10-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-14.
- ↑ Sinclair, T. A. Eastern Turkey: An Architectural & Archaeological Survey, Volume III (ingilis). Pindar Press. 1989. səh. 161. ISBN 978-0-907132-34-9. 2024-05-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-14.
- ↑ Adem Avcıkıran. Kürtçe Anamnez Anamneza bi Kurmancî (türk və kürd). 2009. səh. 55.
- ↑ Smith, J. Payne. "ܐܡܝܕ". Oxford: The Clarendon Press, 1903. 2023-10-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-14.
- ↑ The Eye of Command, Kimberly Kagan, p. 23
- ↑ Ahmady, Kameel 2009: Another Look at East and Southeast Turkey. GABB Publication, Diyarbakır. p 200 (ingilis).
- ↑ Ammianus Marcellinus, xix. 1, seq.
- ↑ Greatrex-Lieu (2002), 63
- ↑ Procopius, Bellum Persicum i. 7, seq.
- ↑ Greatrex-Lieu (2002), 69-71
- ↑ Procopius, De aedificcis, ii. 3. 27.
- ↑ Nicholson, Oliver. Nicholson, Oliver (redaktor). "Mesopotamia, Roman". The Oxford Dictionary of Late Antiquity (ingilis) (online). Oxford University Press. 2018. doi:10.1093/acref/9780198662778.001.0001. ISBN 978-0-19-866277-8. 2020-12-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-11-28.
- ↑ Keser-Kayaalp, Elif. Nicholson, Oliver (redaktor). "Amida". The Oxford Dictionary of Late Antiquity (ingilis) (online). Oxford University Press. 2018. doi:10.1093/acref/9780198662778.001.0001. ISBN 978-0-19-866277-8. 2020-11-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-11-28.
- ↑ Sicker, Martin. The Islamic World in Ascendancy: From the Arab Conquests to the Siege of Vienna (ingilis). Bloomsbury Publishing USA. 30 June 2000. səh. 111. ISBN 978-0-313-00111-6. 17 March 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 May 2024.
- ↑ Sicker, Martin. The Islamic World in Ascendancy: From the Arab Conquests to the Siege of Vienna (ingilis). Bloomsbury Publishing USA. 30 June 2000. səh. 111. ISBN 978-0-313-00111-6. 17 March 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 May 2024.
- ↑ Özoğlu, Hakan. Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries (ingilis). SUNY Press. 2004-02-12. 47–49. ISBN 978-0-7914-5993-5.
- ↑ "Battle of Chaldiran | Summary | Britannica". www.britannica.com (ingilis). 2023-08-16. 2023-06-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-06.
Əlavə ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- George Long, "Amida", in William Smith, Dictionary of Greek and Roman Geography, Volume 1, Walton & Maberly, 1854, p. 122.
- Greatrex, Geoffrey; Lieu, Samuel N. C. Justinian's First Persian War and the Eternal Peace // The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars. Routledge. 2002. 82–97. ISBN 0-415-14687-9.
- Matthew Bennett, "Amida", The Hutchinson dictionary of ancient & medieval warfare, Taylor & Francis, 1998, ISBN 1-57958-116-1, p. 13.