Arxeoloji qazıntı
Arxeoloji qazıntı — arxeoloji qalıqların üzə çıxarılması, işlənməsi və qeydə alınması prosesidir. [1]Tədqiq olan ərazilər qazıntı sahəsi hesab edilir. Bu yerlər tədqiqat zamanı dəyişilə bilər. Arxeoloji qazıntı prosesi bir neçə həftədən bir ilə qədər davam edə bilər. Arxeoloji qazıntı sahədən əldə edilən informasiyanın bərpasını təmin edir. Bu informasiya artefaktları (qədim insanlar tərəfindən hazırlanmış əşyalar), xüsusiyyətləri, ekofaktları (heyvan sümükləri, kömür və s.) və ən əsası arxeoloji konteksti əhatə edir. [2][3][4][5]
Qazıntı prosesi başlamazdan əvvəl, arxeoloji qalıqların mövcudluğu və ya olmaması yerə nüfuz edən radar kimi müdaxilə xarakteri daşımayan uzaqdan məlumat əldə etmə yoluyla müəyyən edilə bilər.[6] Sahənin inkişafı buradan əldə edilən məlumatlarla izlənilə bilər, ancaq bir sahənin daha detallı incələməsi üçün mütləq qazıntı aparılmalıdır.
Qazıntı zamanı arxeoloqlar tez-tez stratiqrafik qazıntıdan istifadə edərək sahənin fazalarını bir qat çıxarırlar. Bu, materialın zaman qrafikinin bir-birinə uyğun olmasını təmin edir.[7] Bu, adətən, artefaktların müəyyən edilə biləcəyi mexaniki vasitələr və mexaniki ələk və ya su flotasiyası kimi üsullarla torpağın işlənməsi ilə edilir. Daha sonra qazıntı prosesini və onun nəticələrini qeyd edən rəqəmsal üsullardan istifadə edilir.
Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
İlk arxeoloji qazıntıya misal olaraq e.ə VI əsrdə Babil kralı Nabonidin 1000 illik məbədinin qazıntılarını göstərmək olar.[8] Antik əşyaları toplayanlar Şimali Amerikada və Şimal-qərbi Avropada kurqanları qazırdılar, bu da artefaktlar, qədimi əşyalar haqqında məlumatların məhvinə gətirirdi. Keçmişdə arxeoloji qazıntılar daha çox təsadüfi xarakterli olurdu. Artefaktların dəqiq yeri qeyd olunmurdu, ölçmələr aparılmırdı. Müasir arxeoloji qazıntılar olduqca inkişaf etmişdir. Artıq artefaktların yeri dəqiq göstərilir və ölçülər dəqiq hesablanır. Metodik arxeoloji qazıntılar XIX` əsrin əvvəllərindən ortalarına qədər antikvar kurqanlarının qazılmasından başlanılmışdır və bu gün də təkmilləşdirilir. [9]
Stratiqrafiya[redaktə | mənbəni redaktə et]
Arxeologiyada, xüsusilə qazıntıda stratiqrafiya təbəqələrin yaranmasını öyrənir. Tədqiqatlar göstərir ki, aşağı təbəqələrdə yuxarı təbəqələrə nisbətən daha qədimi artefaktlar olur. Arxeoloji qazıntı zamanı əldə edilən hər bir tapıntının kontekstinin müəyyən edilməsi, arxeoloqa ərazi, onun təbiəti və tarixi haqqında nəticə çıxarmaq üçün geniş imkanlar verir. Arxeoloqun vəzifəsi hansı kontekstlərin mövcud olduğunu və onların necə yarandığını kəşf etməyə çalışmaqdır. Stratiqrafik əlaqələr zamanla kontekstlər arasında yaradılan xronoloji ardıcıllığı təmsil edən əlaqələrdir.Arxeoloji təbəqələşmə və ya ardıcıllıq vahid stratiqrafiya vahidlərinin və ya kontekstlərin dinamik üst-üstə düşməsidir. Kəşfin konteksti (fiziki yer) böyük əhəmiyyət kəsb edə bilər. Arxeoloji kontekst bir artefaktın və ya obyektin harada tapıldığına, habelə artefaktın və ya obyektin yaxınlığında yerləşdiyi yerə aiddir. Kontekst artefaktın və ya xüsusiyyətin nə qədər müddət əvvəl istifadə edildiyini və onun funksiyasının nə ola biləcəyini müəyyən etmək üçün vacibdir. Keçmişdə bir çuxurun və ya xəndəyin kəsilməsi bir kontekstdir, onu dolduran material isə başqa olacaqdır. Struktur xüsusiyyətləri, təbii yataqlar və inhumasiyalar da kontekstlərdir.
Müasir arxeologiyada bir sahənin başa düşülməsi tək kontekstlərin əlaqələrinə görə getdikcə daha böyük qruplarda qruplaşdırılması prosesidir. Bu daha böyük qrupların terminologiyası praktikantdan asılı olaraq dəyişir, lakin interfeys, alt qrup, qrup və torpaqdan istifadə terminləri ümumidir. Alt qrupa misal olaraq dəfni təşkil edən üç kontekst ola bilər: qəbir kəsimi, cəsəd və bədənin üstündəki arxa ilə doldurulmuş torpaq. Öz növbəsində, alt qruplar stratiqrafik əlaqəsinə görə digər alt qruplarla birlikdə qruplaşdırıla və qruplar meydana gətirə bilər ki, bu da öz növbəsində "fazalar" təşkil edir. Bir alt qrup dəfni digər alt qrup dəfnləri ilə birləşərək qəbiristanlıq və ya dəfn qrupu meydana gətirə bilər ki, bu da öz növbəsində "faza" yaratmaq üçün kilsə kimi bir bina ilə birləşdirilə bilər. Bir və ya bir neçə kontekstin daha az dəqiq müəyyən edilmiş birləşməsinə bəzən xüsusiyyət deyilir.
Metodlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qazıntıda əvvəlcə hər hansı üst qatın götürülməsi nəzərdə tutulur. Kontekstlərin və xüsusiyyətlərin nümunə götürülməsi strategiyası da tətbiq edilmişdir ki, bu da hər bir xüsusiyyətin və ya yalnız hissələrin ümumi qazıntısını əhatə edə bilər.
Stratiqrafik qazıntı[redaktə | mənbəni redaktə et]
Stratiqrafik qazıntıda məqsəd bəzi və ya daha yaxşı olar ki, bütün arxeoloji çöküntüləri və xüsusiyyətləri yaratdıqları tərs ardıcıllıqla çıxarmaq və xronoloji qeyd və ya sahənin "ardıcıllığı" kimi Harris matrisini qurmaqdır. [10]
Bu Harris matrisi şərh etmək və kontekstləri daha böyük anlama vahidlərinə birləşdirmək üçün istifadə olunur. Sahənin bu stratiqrafik ardıcıllıqla çıxarılması baş verən hadisələrin xronologiyasını başa düşmək üçün çox vacibdir.
Stratiqrafik qazıntı sahənin səthinin təmizlənməsi və ya "geri mala ilə silinməsi" və kontekstlərin və kənarların təcrid edilməsi prosesini əhatə edir:
Ətraf səthdən tamamilə ayrılaraq və buna görə də ətrafdan stratiqrafik olaraq gec əmələ gələn diskret, nəzərə çarpan "kənarlar"
Diskret, nəzərə çarpan "kənarları" (1.-də olduğu kimi) və qazıntının həddi ilə diktə edilmiş sərhədləri var[11]
Kontekstin müəyyənləşdirilməsi üçün bu ilkin prosesdən sonra o qeyd edilir və silinir. Çox vaxt praktiki mülahizələrə və ya səhvlərə görə kontekstlərin kənarlarının müəyyən edilməsi prosesinə əməl edilmir və kontekstlər ardıcıllıqla və qeyri-stratiqrafik olaraq çıxarılır. Buna "fazadan kənar qazma" deyilir. Bu yaxşı təcrübə deyil. Kontekst çıxarıldıqdan sonra və ya praktiki vəziyyət kimi bir sıra kontekstlər, məsələn, xüsusiyyətlər üçün olarsa, "təcrid və qazma" proseduru saytda heç bir insan istehsalı qalıq qalmayana və sahə təbii vəziyyətə gətirilənə qədər təkrarlanır.
Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ "What Is Excavation?". Archaeological Excavations in Greece (ingilis). 2012-04-13. 2020-07-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-09.
- ↑ Emery, Katy Meyers. "Archaeology 101: Artifact versus Feature". MSU Campus Archaeology Program (ingilis). 2011-10-04. 2023-06-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-21.
- ↑ Ashmore, Wendy; Sharer, Robert. Discovering our past : a brief introduction to archaeology (6th). New York: McGraw-Hill. 2013. ISBN 978-0-07-803491-6. OCLC 821067667. 2020-07-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-16.
- ↑ Kelly&Thomas (2011). Archaeology: down to earth (4th ed.). Belmont, Calif.: Wadsworth, Cengage Learning.
- ↑ Sharer, Robert J. Archaeology: Discovering our past (3rd). Boston: McGraw-Hill Higher Education. 2003. 61–63. ISBN 0-7674-2727-0. OCLC 50802481.
- ↑ Reeves, D.M., "Aerial photography and archaeology", American Antiquity, 2 (2), 1936: 102–07, doi:10.2307/275881, JSTOR 275881
- ↑ Bahn, Paul. Archaeology: A Very Short Introduction. Oxford University Press. 2012-08-01. 18. doi:10.1093/actrade/9780199657438.001.0001. ISBN 978-0-19-965743-8. 2021-03-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-16.
- ↑ Bahn, Paul. Archaeology: A Very Short Introduction. Oxford University Press. 2012-08-01. 8–12. doi:10.1093/actrade/9780199657438.001.0001. ISBN 978-0-19-965743-8. 2021-03-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-16.
- ↑ "Archaeology". Encyclopedia Britannica (ingilis). 2021-07-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-13.
- ↑ Ashmore, Wendy. Discovering our past : a brief introduction to archaeology. Sharer, Robert J. (Sixth). New York. 4 March 2013. ISBN 978-0-07-803491-6. OCLC 821067667.
- ↑ "Stratigraphic Excavation". Archaeology Skills Passport (ingilis). 14 June 2014. İstifadə tarixi: 2020-07-31.