Ermənistanda Stalin repressiyaları
Ermənistan Stalin repressiyaları — 1936–1938-ci illərdə Ermənistan SSR-də həyata keçirilən Stalin repressiyalarına verilən ad. Repressiyaların qurbanları arasında erməni ziyalılar, yazıçılar, incəsənət xadimləri, bolşevik və sonralar sovet dövlət xadimləri, hərbi komandirlər və din xadimləri var idi. İosif Stalin tərəfindən təşkil edilən Böyük təmizləmə Sovet İttifaqında "xalq düşmənləri"nə, o cümlədən Kommunist Partiyasının üzvlərinə, kəndlilərə, yazıçılara və ziyalılara və digər əlaqəsi olmayan şəxslərə qarşı siyasi repressiya və təqib kampaniyası idi. NKVD-nin rəhbəri Nikolay Yejovun rəhbərliyi altında ən pis dövr "Yejovşina" ("Yejov dövrü") kimi tanınırdı. Bu dövrdə Sovet Ermənistanında minlərlə insan Stalin repressiyalarının qurbanı olmuşdur.
Repressiyalar[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ermənistanda Böyük təmizləmə prosesi əksər hallarda 9 iyul 1936-cı il tarixinə, Ermənistanın birinci katibi Ağası Xanciyanın Tiflisdə Lavrenti Beriya tərəfindən öldürülməsi ilə bağlıdır. Bu, Beriya ilə Xanciyan arasındakı siyasi mübarizənin nəticəsi idi. Beriya əvvəlcə Xanciyanın ölümünü "intihar" adlandırmış, lakin tezliklə onu "quduz milliyətçi ünsürlərə" dəstək verdiyinə görə qınamışdır.[1] Xanciyanın ölümündən sonra Beriya Ermənistanda ona sadiq adamları – Amatuni Amatuni Ermənistanın birinci katibi, Xaçik Muğdusini isə Ermənistan NKVD-nin rəisi vəzifələrinə təyin etmidir.[2] Beriyanın müttəfiqlərinin komandanlığı altında "düşmənlərə" qarşı kampaniya güclənmişdir. "Milliyətçilik" ifadələri şübhə doğurmuşdu və bir çox aparıcı erməni yazıçıları, rəssamları, alimləri və ziyalıları, o cümlədən Aksel Bakunts, Yeğişe Çarens, Qurgen Mahari, Nersik Stepanyan və başqaları edam və ya həbs edilmişdir. Amatuninin 1937-ci ilin iyununda Stalinə ünvanladığı məktubda yazdığına görə, Xanciyanın ölümündən sonra on ay ərzində 1365 nəfər həbs edillmişdir ki, onların da 900-ü "daşnak–trotskiçi"dir.[1]
1937-ci ilin avqustunda Saak Ter-Qabrielyanın həbsi və ölümü repressiyalarda dönüş nöqtəsi olmuşdur. Muğdusi tərəfindən dindirilərkən Ter-Qabrielyan İrəvanda yerləşən NKVD binasının pəncərəsindən "ya tullanmış, ya da atılmışdır".[3] Muğdusi və Amatuninin hadisə barədə ona məlumat verməməsinə görə Stalin qəzəblənmişdir. Buna cavab olaraq, 1937-ci ilin sentyabrında o, Ermənistan Kommunist Partiyasının təmizlənməsinə nəzarət etmək üçün Georgi Malenkovu, Mixail Litvin və daha sonra Anastas Mikoyanı göndərmişdir. Ermənistana səfəri zamanı Mikoyan Daniel Şahverdiyanı edam etməkdən xilas etməyə çalışmış, lakin buna nail ola bilməmişdi.[2] Mindən çox adam həbs olunmuş, Ermənistan politbürosunun doqquz üzvündən yeddisi vəzifəsindən uzaqlaşdırılmışdı.[4] Moskvadan edilən səfər həm də Beriya tərəfindən təsdiq edilmiş Qriqori Arutinovun Ermənistan Kommunist Partiyasının yeni rəhbərliyinə təyin olunması ilə nəticələnmişdir.[5]
Erməni Həvari kilsəsi də repressiyalardan xilas olmamışdır. 1929-cu ildən Stalinin rəhbərliyi altında kilsəyə qarşı sovet hücumları məlum idi, lakin Sovet İttifaqının erməni diasporu ilə əlaqələrini yaxşılaşdırmaq üçün bir anlıq yumşalmışdı. 1932-ci ildə I Xoren bütün ermənilərin katolikosu olmuş və kilsənin rəhbərliyini öz üzərinə götürmüşdür, lakin 1930-cu illərin sonlarında Muğdusi və onun varisi Viktor Xvorostyanın başçılıq etdiyi Ermənistan NKVD-si kilsəyə qarşı hücumları bərpa etmişdir.[6] Bu hücumlar 1938-ci ildə Xorenin qətli və Üçkilsə katolikatının bağlanması ilə yekunlaşmışdır. Buna görə məsuliyyəti əksər hallarda Beriyanın daşıdığı güman edilir.[7] Bununla belə, Erməni Həvari kilsəsi ləğv edilməmişdo. Stalin İkinci Dünya müharibəsinin sonunda dinə qoyulan məhdudiyyətləri yüngülləşdirəndən sonra kilsə yenidən dirçəlmişdir.[6] Kilsənin repressiyaları ilə yanaşı, 1949-cu ildə minlərlə erməni zorla Altay diyarına sürgün edilmişdir.[8][9] Onların çoxu erməni diasporundan gəlmiş repatriasiya edilmiş ermənilər idi.[10]
Stalinin ölümündən sonra Anastas Mikoyan 11 mart 1954-cü ildə İrəvanda etdiyi çıxışda Çarentsin reabilitasiyasına çağırış etmişdir. Bundan sonra Ermənistanda destalinizasiya və yumşalma siyasəti başlamışdır.[2]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ 1 2 Barseghyan, Artak R. "Кто убил Агаси Ханджяна?" [Who killed Aghasi Khanjian?]. armradio.am (rus). Public Radio of Armenia. July 9, 2021. 2021-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 December 2021.
- ↑ 1 2 3 Shakarian, Pietro A. "Yerevan 1954: Anastas Mikoyan and Nationality Reform in the Thaw, 1954–1964". Peripheral Histories. 12 November 2021. 4 June 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 December 2021.
- ↑ Melkonian, Eduard. "Repressions in 1930s Soviet Armenia" (PDF). Caucasus Analytical Digest. 1 December 2010. səh. 8. 12 December 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 12 December 2021.
- ↑ Tucker, Robert. Stalin in Power: The Revolution from Above, 1928-1941. New York: W.W. Norton & Company. 1992. 488–489. ISBN 0-393-30869-3.
- ↑ Mirzoyan, Gamlet. "Советские правители Армении: ЭСКИЗ седьмой - Арутюнян (Арутинов) Г.А." [Soviet Leaders of Armenia: Excerpt Seven - Arutyunyan (Arutinov) G. A.]. noev-kovcheg.ru (rus). March 2009. 2014-11-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 December 2021.
- ↑ 1 2 Matossian, Mary Kilbourne. The Impact of Soviet Policies in Armenia. Leiden: E.J. Brill. 1962. 150, 194.
- ↑ Hayrapetyan, Kanakara. "Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Խորէն Ա. Մուրադբեկյանի մահվան առեղծվածի վերլուծությունը պատմագիտության մեջ [Historiographical analysis of the mysterious death of Khoren I Muradbekyan, Catholicos of All Armenians]". Etchmiadzin (erməni). 75 (7). 2018: 145. 2020-02-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-02.
- ↑ Yalanuzyan, Mikael. "Exile to Siberia". EVN Report. 31 August 2021. 13 December 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 December 2021.
- ↑ Polian, Pavel Markovich. Against Their Will: The History and Geography of Forced Migrations in the USSR. Anna Yastrzhembska tərəfindən tərcümə olunub. Budapest: Central European University Press. 2004. 333. ISBN 9789639241688.
- ↑ Jo Laycock. "Survivor or Soviet Stories? Repatriate Narratives in Armenian Histories, Memories and Identities" (PDF). History and Memory. 28 (2). 2016: 123–151. doi:10.2979/histmemo.28.2.0123. ISSN 0935-560X. JSTOR 10.2979/histmemo.28.2.0123. 2020-09-24 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-05-02.
Əlavə ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Adalian, Rouben Paul. Historical Dictionary of Armenia. Lanham, Maryland: Scarecrow Press. 2010. ISBN 978-0-8108-7450-3.
- Manoukian, A.S. "Հայաստանի հասարակական-քաղաքական գործիչները ստալինյան բռնությունների տարիներին [Armenian public-political figures in the years of Stalin repressions]". Lraber Hasarakakan Gitutyunneri (erməni). № 1 (1). 18 September 2000: 27–41.
- Walker, Christopher J. Armenia: The Survival of a Nation (revised second). New York: St. Martin's Press. 1990. ISBN 978-0-312-04230-1.