Qara xan Ustaclı

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Qara xan Ustaclı
1514 – 1517
ƏvvəlkiXanməhəmməd bəy Ustaclı
Şəxsi məlumatlar
Doğum yeri Ağqoyunlu dövləti
Vəfat tarixi
Vəfat yeri Mardin, Diyarbəkir bəylərbəyliyi, Səfəvilər dövləti
Vəfat səbəbi döyüş
Fəaliyyəti hərbi lider[d]
Atası Mirzə Bəy Ustaclı
Həyat yoldaşı Fatma Sultan bəyim
Uşağı Abdulla xan

Qara xan Mirzə bəy oğlu Ustaclı (?-1517) — qızılbaş sərkərdəsi, Diyarbəkir bəylərbəyi Məhəmməd xan Ustaclının qardaşı.

Onun barədə anonim müəllif tərəfindən qələmə alınan “Tarix-i Qızılbaşan” adlı əsərdə qısa məlumat verilmişdir:

“Xan Məhəmmədin qardaşı Qara xan ondan sonra Diyarbəkr əmir əl-ümərası oldu və 922-ci ildə (5.II.1516—23.I.1517) Mardin (yaxınlığındakı) Qoruqtəpədə «Bığlı Çavuş» adı ilə məşhur olan Mustafa paşa ilə döyüşdə öldürüldü.”[1]

Həyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qara xan Ustaclı Ustaclı boyunun məşhur əmirlərindən olmuşdur. O, Mirzə bəy Ustaclının oğlu, Xan Məhəmməd Ustaclının isə kiçik qardaşı idi. Qara xan ən əvvəldən Şah İsmayılın yanında olan qardaşı Məhəmməd xan Ustaclı ilə Şirvan yürüşündə iştirak etmişdi. Qara xan həmçinin Almaqulağı döyüşündə Şah İsmayıl qoşununun cinahlarından birinə qardaşı ilə birlikdə rəhbərlik edirdi.[2]

Bu barədə “Aləmara-yi Şah İsmayıl” əsərində yazılır:

“Döyüş meydanına yerləşdikdə isə Şah İsmayıl mərkəzdə qərar tutdu. Sağ cinahda Abdal bəy Dədə və Əbdi bəy Şamlu qorçularla birlikdə səf çəkdilər. Sol cinaha isə Məhəmməm xan Ustaclı və qardaşı Qara xan Ustaclı rəhbərlik edirdilər. ”[2]

Cizrənin ələ keçirilməsində iştirakı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şah İsmayıl Mosul, Diyarbəkir və Səncarı tutduqdan sonra Bağdadın şimalındakı Cizrə vilayətini ələ keçirmək üçün ora əsgərlərindən bir dəstə göndərdi. Lakin Cizrə hakimi Əmir Şərəf uzun müddət mübarizə apardı. Cizrə hakimi Əmir Şərəf Əmir Bədrin oğlu idi. Beləliklə mühasirə nəticəsiz qaldı və qızılbaşlar müvəffəqiyyət əldə edə bilmədən geri qayıtdılar. Bunun nəticəsində Məhəmməd xan Ustaclı qardaşı Qara xan Ustaclını Cizrəni tutmaq üçün bura göndərdi. Qara xan sözügedən ərazini ələ keçirib, şəhəri talan etdi. Əmir Şərəfin qardaşı Əli bəy isə Qara xan üzərinə yeriyib onu şəhərdən çıxardı.[3]

“Aləmaray-i Şah İsmayıl” əsərində göstərilir ki, Şah İsmayıl Azərbaycana qayıtdıqdan sonra Əlaüddövlə onunla bağladığı müqaviləni pozdu və 1508-ci ildə onun oğullarının başçılıq etdikləri zülqədər qoşunları iki dəfə Diyarbəkir üzərinə həmlə etsələr də, hər dəfə Məhəmməd xan və onun qardaşı Qaraxan tərəfindən ağır məğlubiyyətə uğradıldılar. Bu yürüşlərdə Əlaüddövlənin oğulları Sarı Qaplan, Ərdüvanə, Məhəmməd (Əhməd) və Kor Şahrux həlak oldular.[4]

Osmanlılarla toqquşmada[redaktə | mənbəni redaktə et]

1507-08-ci illərdə Şərqi Anadoludakı bir sıra ərazilərin Səfəvilər dövlətinə birləşdirilməsi və Şah İsmayılın yeznəsi Qara xanın qardaşı Məhəmməd xan Ustaclunun hakim olduğu Diyarbəkr bəylərbəyiliyinin Osmanlıların Trabzon vilayəti ilə həmsərhəd olması Səlimi narahat etməyə başlamışdı. Sultan Səlim bir neçə dəfə atasından Diyarbəkirə hücum etmək üçün icazə istəsə də, rədd cavabı almışdı.

1508-12-ci illər arasında Səlim bir neçə dəfə qızılbaşlarla sərhəd münaqişələrinə girdi. İki ölkənin sərhədində mühüm mövqe olan Ərzincan bölgəsi dinc əhalinin hər iki tərəfdən qarət olunması ilə müşayiət olunan bu hərbi əməliyyatların əsas mərkəzinə çevrildi. Belə ki, Əlaüddövlənin oğullarının məğlubiyyətindən sonra Səlim Osmanlıların Ərzincan hakimi Osman paşaya məktub yazıb, ona Səfəvilərin tabeliyindəki ərazilərə soxulmağı əmr etdi. Lakin Osman paşanın sərhədi keçmiş 12 minlik qoşunu Səfəvi sərkərdəsi Əhməd sultan Qacarın qəfil hücumu ilə məğlubiyyətə uğradılmışdı.

Bu hadisədən sonra Səlim özü şəxsən 30 minlik ordu ilə Ərzincandakı Səfəvi ərazilərinə basqın edib, çoxlu talançılıqlar törədərək geri qayıtdı. Səlimin bu hərəkətlərinə cavab olaraq Məhəmməd xan qardaşı Qara xan Ustaclıya 10-12 minlik qoşun verib “Ərzincanın Sultan Səlimə məxsus nahiyəsinə basqın edib elə bir xərabəlik törətməyi tapşırdı ki, bir də oraları abad etmək mümkün olmasın”. Həmçinin ona tapşırılmışdı ki, Səlimlə birbaşa toqquşmadan yayınsın və əməliyyatı tez bir zamanda həyata keçirib geri qayıtsın.[5] Qara xanın ordusunun sərhədi keçdiyini öyrənən o sərhədin əhalisi dağlardakı qalalara çəkildilər. Osmanlıların Ərzincan paşası güclü mühafizə olunan və ətrafındakı xəndəklər su ilə doldurulmuş qalaya sığındığından qızılbaşlar oranı tuta bilmədilər və Qara xan Əhməd sultan Qacara 6 min döyüşçü verib onu Toqatın kəndlərini qarət etməyə göndərdi. Cəmi 15 gün çəkmiş bu əməliyyat nəticəsində qızılbaşlar çoxlu qənimətlə geri qayıtdılar.[6]

Çaldıran döyüşündə iştirakı[redaktə | mənbəni redaktə et]

İsgəndər bəy Münşinin "Tarix-i aləmara-yi Abbasi" adlı əsərində Səfəvi qoşunlarının döyüş düzülüşü barədə ətraflı məlumatlar öz əksini tapır.[7] Döyüş zamanı Qara xan qardaşı Məhəmməd xan Ustaclı ilə birlikdə Səfəvi qoşunlarının sol cinahına rəhbərlik edirdi. Çaldıran döyüşündə Qara xanın qardaşı Məhəmməd xan Ustaclı öldürüldü. Qara xan isə qoşunlarını mühasirədən çıxarmağa nail oldu.[8]

Diyarbəkir hakimi kimi[redaktə | mənbəni redaktə et]

“Aləmara-yi Şah İsmayıl” və "Tarixi aləmara-yi Abbasi" əsərlərində qeyd olunur ki, Şah İsmayıl öz paytaxtına qayıtdı və dərhal Çaldıran vuruşmasında həlak olmuş Məhəmməd xan Ustaclunun əvəzinə onun qardaşı Qara xan Ustaclunu Diyarbəkr bəylərbəyisi təyin etdi, Məhəmməd xanın dul qalmış arvadını (o, şahın bacısı idi) Qara xana ərə verdi və onu qoşunla həmin bölgəyə yolladı.

Amid şəhərinin (qalasının) əhalisi dərhal Şah İsmayıla qarşı cəbhə tutmadı. Şəhər əhalisi öz nümayəndələrini Şah İsmayılın yanına göndərdi ki, Səfəvi dövlətinə sədaqətlərini saxlamaqdadırlar. Amma Şah İsmayıldan xahiş olundu ki, Qara xanın yerinə Diyarbəkirə başqa bir adam hakim təyin edilsin.[9] Çünki Diyarbəkir əhalisi Qara xanla silahlı qarşıdurmada olmuşdu və onun Diyarbəkir əhalisinə qarşı sərt tədbirlər həyata keçirəcəyindən ehtiyat edirdilər. Şah İsmayılın bu xahişə necə cavab verməsi barədə mənbələrdə və tarixi ədəbiyyatda hər hansı bir məlumata rast gəlmək mümkün deyil. Çox tezliklə Qaraxanla Osmanlı qoşunları arasında döyüş başlamasından belə ehtimal etmək olar ki, ya bu xahiş Şah İsmayıla geç çatdı, ya da Şah İsmayıl təklifi qəbul etmədi və Qara xanın yerinə başqa birisini Diyarbəkir hakimi təyin etmədi. Bu da onunla izah olunur ki, Qara xan Səfəvi şahına kifayət qədər yaxın bir adam idi.[10]

Ailəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qara xan Şeyx Heydər Səfəvinin qızı Fatma Sultan bəyim ilə evlənmişdi. Abdulla xan adlı oğlu vardı.[11][12]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Məhəmmədi, 1993. səh. 15
  2. ↑ 1 2 Musalı, 2011. səh. 145
  3. ↑ Cavanşir, 2007. səh. 453
  4. ↑ Musalı, 2011. səh. 170
  5. ↑ Musalı, 2011. səh. 251
  6. ↑ Musalı, 2011. səh. 252
  7. ↑ Münşi, 2009. səh. 95
  8. ↑ Süleymanov, 2018. səh. 488
  9. ↑ Süleymanov, 2018. səh. 491
  10. ↑ Süleymanov, 2018. səh. 492
  11. ↑ Bayramlı, 2015. səh. 237
  12. ↑ Şirazi, 1996. səh. 42

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Rumlu, Həsən bəy. Əhsənüt-təvarix (az.). Bakı: Uzanlar. 2017. ISBN 978-605-030-641-5.
  • Bayramlı, Zabil Həsrət oğlu. AZƏRBAYCAN SƏFƏVİ DÖVLƏTİNİN QURULUŞU VƏ İDARƏ OLUNMASINDA TÜRK QIZILBAŞ ƏYANLARININ ROLU (az.). Bakı: «AVROPA» nəşriyyatı. 2015.
  • Münşi, İsgəndər bəy. Tarix-i Aləmara-yi Abbasi (Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi) (PDF) (az.). I. Bakı: «Təhsil» nəşriyyatı. 2009.
  • Cavanşir, Babək. İRAN’DAKİ TÜRK BOYLARI ve BOY MENSUBU KİŞİLER (SAFEVÎ DÖNEMİ – I. ŞAH TAHMASB HÂKİMİYETİNİN SONUNA KADAR / 1576) (türk). İstanbul: T.C. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Programı. 2007.
  • Məhəmmədi, M.Ə. Tarix-i Qızılbaşan (türk). Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı. 1993.
  • Musalı, Namiq. I ŞAH İSMAYILIN HAKİMİYYƏTİ (“TARİX-İ ALƏMARA-Yİ ŞAH İSMAYIL” ƏSƏRİ ƏSASINDA) (az.). Bakı: Nurlan. 2011.
  • Süleymanov, Mehman. Səfəvilər. Şah Təhmasib (az.). V. Bakı: Maarif. 2020. ISBN 978-9952-37-141-8.
  • Şirazi, Xacə Zeynalabidin Əli Əbdi bəy. TƏKMİLƏTÜL-ƏXBAR (PDF) (az.). Bakı: Elm. 1996. ISBN 5-8066-0436-5.

Əlavə ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • .Ənvər Çingizoğlu. Qarşı yatan Qaradağ. Bakı, "Ozan", 1998.– 192 səh.
  • Ənvər Çingizoğlu,Qaradağlılar. Bakı, "Şuşa" nəşriyatı, 2008. – 160 səh.
  • Ənvər Çingizoğlu, Qaradağ xanlığı, Bakı, "Mütərcim", 2011. – 212 səh.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Qara_xan_Ustaclı&oldid=7633291"