Adi xiyar

Adi xiyar
Elmi təsnifat
Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptofitlər Klad: Ali bitkilər Klad: Çoxsporlu bitkilər Klad: Borulu bitkilər Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Evdikotlar Klad: Bazal evdikotlar Klad: Superrozidlər Klad: Rozidlər Klad: Fabidlər Dəstə: Balqabaqçiçəklilər Fəsilə: Balqabaqkimilər Cins: Xiyar Növ: Adi xiyar
Beynəlxalq elmi adı
Cucumis sativus L., 1753[…]
Şəkil axtarışı ITIS   22364 NCBI   3659 EOL   584402

Adi xiyar (lat. Cucumis sativus) — bitkilər aləminin balqabaqçiçəklilər dəstəsinin balqabaqkimilər fəsiləsinin xiyar cinsinə aid bitki növü.

Xiyar həm açıq torpaqda və həm də istixanalarda yetişdirilir. Xiyarın kal meyvələri 8–12 günlüyündə dərilir. Ondan təzə halda, turşudulmaq, duza və sirkəyə qoymaq üçün istifadə edilir. Xiyarın keyfiyyətində onun iri və ya xırdalığının böyük əhəmiyyəti var. Xırda, toxumları sütül xiyarlar daha keyfiyyətli hesab olunur. Standarta əsasən, duza qoyulacaq xiyarlar xırda (50 mm-ə qədər) və iri (51–70 mm) kornişonlara, xırda (71–90 mm), orta iri (91–120 mm) və iri xiyarlara (121–140 mm) bölünür. 140 mm-dən iri xiyarları duza və sirkəyə qoymaq olmaz.

Xiyarın tərkibində 94–96% su, 1,8–2,5% şəkərlər, 0,6% azotlu maddə, 0,5% sellüloza, 0,2% üzvi turşular, 0,38–0,53% mineral maddələr, 4–10 mq% C vitamini, az miqdarda B1, B2, PP, karotin, biotin və pantoten turşusu vardır. Mineral maddələrdən K, Fe, P, J vardır. Xiyarın mineral maddələri qələvilik xassəsinə 60 malik olduğundan başqa məhzullarla orqanizmə daxil olmuş zərərli turşuların neytrallaşmasına kömək edir. Xiyar toxumlarının tərkibində 30%-ə qədər zülali maddələr və 31,5% yağ olur. Xiyarın kimyəvi tərkibi onun sortundan, becərildiyi torpaq-iqlim şəraitindən, yetişmə dərəcəsindən və saxlanılma müddətindən asılıdır. Xiyarın təsərrüfatbotaniki sortları bir-birindən formasına, ölçüsünə, rənginə və səthinin vəziyyətinə (hamar və ya qabırğalı) görə fərqlənir.

Yetişmə müddətinə görə tezyetişən (44 günə), ortayetişən (45–50 gün) və gecyetişən (50–60 gün) qruplarına bölünür.

Xiyar sortları qara tikanlı və ağ tikanlı qruplarına bölünürlər. Qara tikanlı xiyar sortlarından Vyaznikov, Murom-36, Uspex-290, Ukrayna tezyetişəni, Urojay-86, gecyetişənlərdən Nejin-12, Don-171, Doljik, Ryabçik-254/4 göstərmək olar. Bu sortlar, əsasən duza və sirkəyə qoyulmaq üçün istifadə edilir.

Ağ tikanlı sortlar, əsasən təzə halda istifadə edilir. Bu xiyarların qabığı duz məhlulunu pis keçirir, ona görə də duza və sirkəyə qoyulmaq üçün az yararlıdır. Zəif qabırğalı sortlardan tezyetişən Altay, Izyaşnıy, iriqabırğalılardan Həştərxan- 136, Margilan-88, yerli Muxran və s. Istixanalarda yetişdirmək üçün Klin, Daşkənt-86, Uspex-221 və s. əlverişlidir. Azərbaycanda becərilən xiyarlardan Biryuçekutski-193, Siqnal-235, Yerli Gəncə, Don-175, Nejin-12, Uspex-221, Kotyak, Rulan-95 və Yerli Klin sortunu göstərmək olar. Xiyar keyfiyyət əlamətlərinə görə təzə, sağlam, bütöv, əsasən yaşıl olmaqla, müxtəlif çalarlı yaşıl rəngdə, forması düzgün, üstü təmiz, ətliyi bərk, toxumları yetişməmiş və sulu olmalıdır. Xiyar saplaqsız və ya 1 sm uzunluqda saplaqlı ola bilər.

Açıq torpaqda becərilən xiyarlarda 10%, istixanalarda becərilən xiyarlarda isə 3% çirkli, azca sürtülmüş, azca batıq (lakin əzilməmiş), qabığı cızılmış, günəş yandırmış və azacıq saralmış xiyarların olmasına icazə verilir. Tezyetişən yaşıl xiyarların ölçüsü 9 sm-ə qədər, qalanlarda 12 sm-ə qədər olmalıdır. Istixanalarda 61 yetişdirilən və uzun meyvəli sortlar üçün xiyarın ölçüsü normalaşdırılmır. 5% miqdarında başqa ölçülü xiyarların olmasına icazə verilir. Eybəcər formalı xiyarlar satışa verilmir və tədarük rayonlarında qeyri-standart xiyarlar kim duza qoyulur.

Sinonimləri

• Cucumis esculentus Salisb.
• Cucumis hardwickii Royle
• Cucumis muricatus Willd.
• Cucumis rumphii Hassk.
  • Cucumis sativus subsp. agrestis Gabaev
• Cucumis sativus f. albus (Ser.) Pangalo
  • Cucumis sativus var. albus Ser.
  • Cucumis sativus var. anatolicus Gabaev
  • Cucumis sativus var. anglicus L.H.Bailey
  • Cucumis sativus var. arakis Forssk.
• Cucumis sativus f. australis Kitam.
  • Cucumis sativus var. battich-djebbal Forssk.
• Cucumis sativus f. borealis Kitam.
  • Cucumis sativus var. brullos Forssk.
• Cucumis sativus f. brunnescens Gabaev
  • Cucumis sativus var. chatte Forssk.
  • Cucumis sativus var. chiar Forssk.
  • Cucumis sativus var. cilicicus Gabaev
  • Cucumis sativus var. ennemis Forssk.
  • Cucumis sativus var. europaeus Gabaev
  • Cucumis sativus var. fakus Forssk.
  • Cucumis sativus var. falcatus Gabaev
  • Cucumis sativus var. fastigiatus Ser.
  • Cucumis sativus var. flavus Ser.
  • Cucumis sativus subsp. gracilior Gabaev
  • Cucumis sativus var. grossularioides Tkatsch.
  • Cucumis sativus var. hardwickii (Royle) Gabaev
• Cucumis sativus f. hardwickii (Royle) W.J.de Wilde & Duyfjes
  • Cucumis sativus var. indoeuropeus Gabaev
  • Cucumis sativus var. iranoturanicus Gabaev
  • Cucumis sativus var. izmir Gabaev
• Cucumis sativus f. pallescens Gabaev
  • Cucumis sativus var. pallidus Gabaev
  • Cucumis sativus subsp. rigidus Gabaev
  • Cucumis sativus var. sativus sativus
  • Cucumis sativus var. schemmam Forssk.
  • Cucumis sativus var. squamosus Gabaev
  • Cucumis sativus var. testudaceus Gabaev
  • Cucumis sativus var. tuberculatus Gabaev
• Cucumis sativus f. tuberculatus Hiroë
  • Cucumis sativus var. variegatus Ser.
• Cucumis sativus f. viridis (Ser.) Gabaev
  • Cucumis sativus var. viridis Ser.
• Cucumis setosus Cogn.
• Cucumis sphaerocarpus Gabaev
• Cucumis vilmorinii Spreng.