İsmayıl Qaspıralı

Vikipediya, azad ensiklopediya
(İsmayıl bəy Qaspıralı səhifəsindən istiqamətləndirilmişdir)
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
İsmayıl Qaspıralı
krımtat. İsmail Mustafa oğlu Gaspıralı
Doğum tarixi 8 (20) mart 1851
Doğum yeri
Vəfat tarixi 11 (24) sentyabr 1914[1] (63 yaşında)
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Uşaqları
Elm sahəsi mədəniyyət
Təhsili
Mükafatları "Məcidiyyə" ordeni "Şiri-Xurşid" ordeni 3-cü dərəcəli "Şiri-Xurşid" ordeni 4-cü dərəcəli "Şiri-Xurşid" ordeni 4-cü dərəcəli "Məcidiyyə" ordeni
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İsmayıl Qaspıralı (Qasprinski; 8 (20) mart 1851, Avcikoy[d]11 (24) sentyabr 1914[1], Bağçasaray, Tavriya quberniyası[d]) — əslən Krım tatarı olan pedaqoq, naşir və siyasətçi. Qaspıralı Rus İmperiyasında türk və islam cəmiyyətlərinin təhsil, mədəniyyət islahatı və müasirləşməyə ehtiyacı olduğunun fərqinə varan ilk müsəlman ziyalılarındandır. Soyadı Krımdakı Qaspra şəhərinin adındandır.

Həyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

İsmayıl Qaspıralı, Həsən bəy ZərdabiƏlimərdan bəy Topçubaşov. Bakı, 1894

Qaspıralı düşüncələrini 1883-cü ildə qurduğu[2] və 1918-ci ilə qədər varlığını davam etdirən "Tərcüman" adlı qəzeti ilə yaymışdır. Nəşrlərində türk xalqlarını birlik və həmrəyliyə çağırırdı. O, indi də öz aktuallığını qoruyub saxlayan "Dildə, fikirdə, işdə birlik!" şüarı ilə türk xalqları arasındakı birliyin əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirmişdir.

Qaspıralı müasirləşmənin Avropalılaşma olduğunu müdafiə edirdi. Müasirləşmənin tək yolunun təhsil olduğuna inanırdı. O, İslam məktəblərindəki əsasən dinə əsaslanan təhsil sistemini tənqid edərək, uşaqların ana dillərini daha yaxşı mənimsəmələrini təmin edəcək yeni bir təhsil sistemi təklif etdi. Buna uyğun olaraq yeni tədris planını təqdim etdi. 1881-ci il tarixli bir yazısında: "Geri qalmışlığımızın tək səbəbi cəhalətimizdir. Avropada nəyin icad edildiyinə və ya nələr olduğuna dair heç bir fikrimiz yoxdur. Bu izolyasiyadan xilas olmaq üçün bunları oxuya bilməyimiz lazımdır; Avropa fikirlərini Avropa qaynaqlarından öyrənməliyik. İlk və orta məktəblərimizin tədris planlarına bu dərsləri qoymalıyıq ki, göz bəbəklərimiz, yəni şagirdlərimiz bu fikirlərə çata bilsin" deyərək düşüncələrini ortaya qoymuşdur.

İsmayıl bəy Qaspıralının cənazəsi evindən çıxarılarkən (Bağçasaray, 1914)

Qaspıralı qadınlar üçün Aləmi Nisvan (Dünya Qadınları) adlı bir jurnal çıxarmış və bu jurnalı qızı Şəfiqə nəşrə hazırlamışdır. Uşaqlar üçün də Aləmi Subyan (Dünya Uşaqları) adlı bir nəşr çıxarmışdır. Qaspıralı, İslam Birliyinin (İttifaqi Müsəlmanlar) qurucularından biridir; 1907-də qurulan birlik Rus İmperiyasındakı müsəlman türk intellektualları birləşdirmişdir. Ayrıca ilk rus-müsəlman konqresinin təşkilatçılarından biri idi və Rusiyadakı müsəlmanlar üçün ictimai və dini islahatları ön plana çıxarmağı məqsəd qoymuşdu.

İlk müsəlman qadın hərəkatının lideri Şəfiqə Qasprinskayanın atasıdır.

Əsərləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qəzetlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Tərcüməçi (Baxçasaray, 1883–1918)
  • Aləmi Nisvan (Baxçasaray, 1906–1910)
  • Aləmi Subyan (Baxçasaray, 1906–1912?)
  • Al-Nahdah/The Renaissance (Qahirə, 1908)
  • Kha! Kha! Kha! (Baxçasaray, 1906-?)

Kitablar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Russkoe Musulmanstvo (Urıs İslam) Simferopol, 1881
  • Salname-i Türkü (Baxçasaray, 1882)
  • Mirat-ı Cədid (Baxçasaray, 1882)
  • Müəllim-i Subyan (Baxçasaray, 1884; 3. bas. 1892; 7. bas. 1898)
  • Avropa mədəniyyətinə bir nəzəri müvazinət (Baxçasaray, 1885)
  • Müsəlmanlara dair Nizamlar və İmtiyazlar (Baxçasaray, 1885)
  • Rusiya coğrafiyası (Baxçasaray, 1885)
  • İki Bahadır (Baxçasaray, 1886)
  • Qiraət-i Türkü (Baxçasaray, 1886; 2. bas. 1894)
  • Maişet müharibəsi (Baxçasaray, 1886)
  • Xolera vəbası və onun dərman və darısı (Baxçasaray, 1887)
  • Bəxtiyar Nəzm (Baxçasaray, 1889)
  • Atlaslı Dünyanamə (Baxçasaray, 1889)
  • Mədəniyyət-i Islamiye (Baxçasaray, 1889)
  • Garaib-i Adat-i Akvam (Baxçasaray, 1890)
  • Aslan Qız (Baxçasaray, 1894)
  • Məktəb və Üsul-i Cedid Nədir? (Baxçasaray, 1894)
  • Risalə-i Tərkib (Baxçasaray, 1894)
  • Russko-vostochnoe Soglashenie (Baxçasaray, 1896)
  • Hesab. Muhtasar Ilm-i Hesab və Mesail-i Hesabıya (Baxçasaray, 1897)
  • Hər gün Gərək Zakonlar (Baxçasaray, 1897)
  • Rəhbər-i İslamiyə (Baxçasaray, 1898)
  • Şarait al/götür-Islam (Baxçasaray, 1897)
  • Rəhbər-i Müəllimin (Müəllimlərə Yoldaş) (Baxçasaray, 1898)
  • Türkistan Üləması (Baxçasaray, 1900)
  • Mevlud-i Cənab-ı Həzrət-i Əli (Baxçasaray, 1900)
  • Bədən-i İnsan (Baxçasaray, 1901)
  • Iran. Şəkilli Məcmuə (Baxçasaray, 1901)
  • Mebadi-yi Temeddün-i Islamiyan-i Rus
  • Məşhur Payitahtlar (Baxçasaray, 1901)
  • Üsul-i Ədəb (Şərq və Qərb Qaidələri) (Baxçasaray, 1901)
  • Zorakı Təbib (Baxçasaray, 1901)
  • Məlumat-i Nafia (Baxçasaray, 1901)
  • Təshih-i Akaidden (Baxçasaray, 1901)
  • Temsilat-i Krilof (Baxçasaray, 1901)
  • Asiyada Qonşularımız (Baxçasaray, 1903)
  • Darı-l Rahat Müsəlmanları (Baxçasaray, 1906)
  • Müsəlman Konqressi (Baxçasaray, 1909)

Məqalələr[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • "Türk yurduçularına" (Türk Yurdu 1: 190–95, 1328 1912)
  • "Hind yolundan" (Türk Yurdu 1: 307–10, 1328, 1912)
  • "Hindistandan dönərkən" (Türk Yurdu 1: 369–71, 1328, 1912)
  • "Mühacirət müntəzəmə" (Türk Yurdu 1: 706–13, 1328, 1913)

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. 1,0 1,1 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  2. Hüseyn Əhmədov. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2014. — səh. 173.

Haqqında kitablar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • "İsmayılbəy Qasprinski". Yusif Talıbov, Fərahim Sadıqov, Sərdar Quliyev. Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Ünsiyyət, 2000. — səh. 243–246.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]