Aleutlar üçün mənbəyə bax

{{Xalq
|adı           = Aleutlar 
|şəkil         = [[Fayl:Aleouty.jpg|250 px]]
|şəklin izahı  =  <center> Aleut adamları </center> 
|ümumi sayı    = 17000-dən 18000-ə
|ərazi1        = {{ABŞ}}<br>. [[Alyaska]] 
|sayı1         = 17000<ref name="en.wikipedia.org">{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://en.wikipedia.org/wiki/Aleut_people |access-date=2011-08-02 |archive-date=2022-07-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220731014624/https://en.wikipedia.org/wiki/Aleut_people |url-status=live }}</ref>
|ref1          = 
|ərazi2        = {{RUS}}<br>· [[Kamçatka]]
|sayı2         = 700<ref name="en.wikipedia.org"/>
|ref2          =
|ərazi3        = 
|sayı3         =
|ref3          =
|ərazi4        = 
|sayı4         =
|ref4          =
|dili          = [[Aleut dili]]<br>[[ingilis dili]]<br>[[rus dili]]
|dini          = [[Animizm]], [[Şamanizm]] və Rus Ortodoksallığı
|qohum xalqlar = [[İnuit xalqı|İnuit]], yupik, sadlermiut
|qeyd          =
}}
'''Aleut xalqı''' və ya '''Unangan xalqı''' (öz dilində olan adı: Unangax̂<small> ''tək''</small>, Unangax<small> ''iki''</small>, Unangan<small> ''cəm/şərqi,'' </small>Unangas<small> ''cəm/qərbi'' </small>) — aborigen xalqlarından olan bu xalq [[Aleut adaları]], [[Komandor adaları]], [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] ([[Alyaska]]), [[Rusiya]] ([[Kamçatka]]) ərazisində yaşayan qədim etnos. İrq və xarici görünüşə görə [[Eskimoslar]]a bənzəsələrdə, bu iki xalqın dili və mədəniyyətləri ayrı-ayrıdır.

==Tarixi==
[[Fayl:Sea otter hunters 1896.jpg|thumb|left|250px|[[Suiti]] ovçuları , Unalaska,[[1896]]-cı il]]
Aleutlar XVIII əsrə kimi Avopalı və ya digər xalqlarla heç bir əlaqə qurmamışlar. [[XVIII əsr]]də avropalılara dünyada belə bir xalqın yaşadığı məlum deyildi. Bu dövrə qədər Aleutlar [[İqlo]] adlı buzdan hazırlanan evlərdə yaşayır və əsasən balıqçılıqla məşğul olurdular. Aleutlar əsas fəaliyyətləri balıqçılıq olduğundan, onlar günü bu gündə mahir balıq ovcuları hesab olunurlar.  
Əsasən [[balina]], [[suiti]] və müxtəlif növ [[balıqlar]] ovlanmışdır. Daha sonralar Aleutlar quruda yaşayan bəzi heyvanları, [[maral]], [[tülkü]] və [[ayı]] ovu ilə vəziyyətlərini xeyli yaxşılaşdırmış və yeni ov etmə üsulları mənimsəmişlər. 1750-ci illərə kimi  yəni [[ruslar]] adaya gələnə qədər, Aleutlar öz sakit həyatlarını yaşayırdılar. Əslində [[ruslar]]la ilk təmaslar çox uğurlu olmuşdur, Aleutlar [[ruslar]]a yeni ov etmək üsullarını öyrətmiş, bunun əvəzində isə ruslar özləri ilə gətirilən bəzi ədviyatları Aleutlara vermişlər: Sea otter hunters. Hətta bəzi [[rus]] kişilərinin Aleut qadınlarala evlənməsi məlumdur. [[Alyaska]]da  birinci rus qəsəbələri Qriqori İvan Şelixov irkutsk taciri tərəfindən salınmışdır. Kütləvi şəkildə ovlanma nəticəsində dəniz heyvanlarının sayı azalmışdır. Bununla ruslar yerli əhalini daha cox inçitməyə başlamış, onları ovlamaq üçün daha əlverişsiz yerlərə göndərmişlər. Xususəndə Şelikov və Galikov şirkətinin yerli xalqa qarşı olan münasibəti nəticəsində Aleutlar, üsyan etmiş və qalib qəlmişdirlər. Ancaq texniki baxımdan daha üstün olan ruslar sonda Aleutlar üzərində qələbə qazanmışlar. Bu qələbənin əldə edilməsində [[Rusiya imperiyası]] [[Rus Amerikası]]na bir başa dəstək göstərmişdir. Aleut xalqı Ruslarla yaratdığıları münasibərlər, kütləvi qrip epidemiyası, qətliyamlar səbəbindən xalqın 80% məhv olmuşdur. Bütün bunların nəticəsində Aleut xalqının sayı 90 min nəfərdən 10 minə kimi azalmışdır.

== Etimologiyası ==
Aleut xalqının adı aleutca ''allíthuh'' sözündəndir. Alyaskanın kəşfindən sonra ruslar Aleut adaları istiqamətində irələməyə başlayırlar. Bu ərazilərə gələn rus kürk tacirləri tərəfindən yerli əhali Aleut ({{Dil-ru|Алеутъ}}) adlandırılır. Bu eyni adlı adalar qrupunun olması ilədə ələqəli olmuşdur.
 
Rus dilində Aleut adının mənşəyi haqqında bir neçə fikir vardır:
* Bu adın Rusiyanın şimalında yaşayan Çukçaların dilindən olan "daimi sahil sakini"<ref>[http://www.uaf.edu/anlc/langs/papers/WhoAreTheAlutiiq.pdf Who are the Alutiiq]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> sözündən yarandığı ehtimal olunur.
* Çukca dilində [[Eskimoslar]]a xitabən işlədilən '''A´lvayê´lilit''' '(yad dildə danışanlar') <ref>{{Cite web |title=Eskimo of Canada |url=http://www.canadiangenealogy.net/indians/eskimo_canada.htm |access-date=2011-08-02 |archive-date=2008-10-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081002233233/http://www.canadiangenealogy.net/indians/eskimo_canada.htm |url-status=live }}</ref> sözü olmuşdur.
* G. Menovşçikov kimi bəzi alimlərin fikirincə Aleut sözü Unanganca '''allíthuh''' (''cəmiyyət'') sözündən yaranmışdır.<ref name="The Aleuts">{{Cite web |title=The Aleuts |url=http://www.eki.ee/books/redbook/aleuts.shtml |access-date=2011-08-02 |archive-date=2011-05-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110514000923/http://www.eki.ee/books/redbook/aleuts.shtml |url-status=live }}</ref>

==Dil==
{{Əsas|Aleut dili}}
'''Aleut dili''' və ya '''Unangan dili''' (öz adı ''Unangam Tunuu''), [[Amerika Birləşmiş Ştatları]]nda [[Alyaska]] ştatının [[Aleut adaları]] ilə [[Pribilof adaları]]nda və [[Rusiya Federasiyası]]nın  [[Kamçatka diyarı]]na bağlı [[Komandor adaları]]nda '''[[Aleut xalqı]]''' (Unangan xalqı) tərəfindən danışılan və [[Eskimos-Aleut dil ailəsi]]nin tək başına iki qolundan birini oluşturan dil.

==Din==
==Əhalisi==
[[Alyaska]]da [[1980]] və [[1992]]-ci illərdə, Eskimo-Aleut dillərində dannışa bilən əhali <ref>[http://ir.minpaku.ac.jp/dspace/bitstream/10502/808/1/SES44_012.pdf Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20121114022624/http://ir.minpaku.ac.jp/dspace/bitstream/10502/808/1/SES44_012.pdf |date=2012-11-14 }},</ref>

{| border="0" cellpadding="5" cellspacing="5" 
|- bgcolor="#cccccc"
|Ayaska
|etnik sayı
|anadilində danışa bilənlərin sayı
|%
|danışa bilənlərin orta yaş həddi

|- bgcolor="#aaaaaa"
|'''1980'''
|.
|.
|.
|.

|- bgcolor="#dddddd"
|'''Sibir Yupikləri''' 
|1.100
|1.050
|95
|Orta nəslin çoxu və uşaqların hamısı

|- bgcolor="#dddddd"
|'''Yupikler'''
|17.000
|14.000
|80
|Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi

|- bgcolor="#dddddd"
|'''İnyupikler''' 
|12.000
|5.000
|40
|Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi

|- bgcolor="#dddddd"
|'''Supikler'''
|3.000
|1.000
|33
|Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi

|- bgcolor="#dddddd"
|'''Aleutlar'''
|2.200
|700
|35
|Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi

|- bgcolor="#aaaaaa"
|'''1992'''
|.
|.
|.
|.

|- bgcolor="#dddddd"
|'''Sibir Yupikləri''' 
|1.100
|1.050
|95
|Orta nəslin hamısı və uşaqların böyük bir qismi

|- bgcolor="#dddddd"
|'''Yupiklər'''
|18.000
|12.000
|67
|Orta nəslin hamısı və uşaqların kiçik bir qismi

|- bgcolor="#dddddd"
|'''İnyupiklər''' 
|13.000
|4.000
|31
|Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi

|- bgcolor="#dddddd"
|'''Supiklər'''
|3.100
|600
|19
|Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi

|- bgcolor="#dddddd"
|'''Aleutlar'''
|2.100
|400
|19
|Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi
|}

[[Rusiya Federasiyası]]nda Komandor adalarında yaşayan, yerli aleut əhalisinin sayı:<ref name="The Aleuts"/>

*1901 -	'''502''' nəfər
*1902 -	'''523''' nəfər
*1903 -	'''509''' nəfər
*1904 -	'''512''' nəfər
*1905 -	'''514''' nəfər
*1906 -	'''499''' nəfər
*1913 -	'''516''' nəfər
*1917 -	'''449''' nəfər
*1921 -	'''377''' nəfər
*1922 -	'''381''' nəfər
*1923 -	'''364''' nəfər
*1927 -	'''345''' nəfər
*1935 -	'''367''' nəfər

==Təhsil==
Aleutları yaşadığı ərazi [[Amerika Birləşmiş Ştatları]]ı hesab olunur. Ona görədə Aleutlar [[ABŞ]] təhsil sistemi üzrə təhsil alırlar.Hal-hazırda Alyaskada 4 Aleut yarım məktəbi fəaliyyət göstərir. Şagirdlərə həm ana dilləri olan Unanganca həm də dövlət dilləri olan [[ingilis dili]] tədris olunur.

* ''Aleut Region məkətbi''
* ''Pribilof məktəbi''
* ''Aleut adları Şərqi-Şəhərcik məktəbi''
* ''UnAlyaska şəhər məktəbi''

[[1987]]-[[1988]]-ci illərdə [[Alyaska]]da məktəblərdə dərs alan Aleutlu uşaqlar:<ref>{{Cite web |title=Bilingual/Bicultural Education Programs |url=http://www.alaskool.org/language/central_yupik/yupik_refs.html |access-date=2011-08-02 |archive-date=2016-03-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160315112310/http://www.alaskool.org/LANGUAGE/central_yupik/YUPIK_Refs.html |url-status=live }}</ref>

{| border="0" cellpadding="5" cellspacing="5" 
|- bgcolor="#aaaaaa"
| Yarım məktəb 
|Anadilində danışa bilən uşaqlar
|Danışa bilməyən uşaqlar
|Cəmi şagird sayı

|- bgcolor="#dddddd"
|Aleut ərazisi
|2
|16
|18

|- bgcolor="#dddddd"
|Ankoric
|1
|29
|30

|- bgcolor="#dddddd"
|Bristol körfəzi
|.
|1
|1

|- bgcolor="#dddddd"
|Kenai
|.
|1
|1

|- bgcolor="#dddddd"
|Pribilof adası
|.
|70
|70

|- bgcolor="#dddddd"
|Tanana
|.
|18
|18

|- bgcolor="#dddddd"
|Cəmi
|3
|135
|139
|}

==Mədəniyyət==

==Müasir durum==

== Qalereya ==
<center>
<gallery caption= perrow="5" widths="150px" heights="115px">
Fayl:Tikhanov - Aleut in Festival Dress in Alaska (1818).png|Aleutlu balıq ovçusu
Fayl:AleuWinterHouse.jpg|Aleut evi
Fayl:Parka (Kamleika) Aleutian Islands.JPG|Aleut milli balıqçı forması
Fayl:Iqyax by sergie sovoroff.jpg|Aleut avarçəkənlər
Fayl:FMIB 49179 Aleuts in Two-Hatch bidarkas at Unalaska.jpg|Aleut avarçəkənlər
Fayl:Aleut avarçəkən.jpg|Aleut avarçəkən
Fayl:Aleut.jpg|Kişi və qadın, [[1820]]
Fayl:A Woman of Oonalashka Unalaska.jpg|Aleut adamı
Fayl:Culture of Aleuts 02.JPG|Aleut adamı
Fayl:Choris, Saint Paul.jpg|Aleut qayıqçısı
</gallery>
</center>

== İstinadlar ==
 {{İstinad siyahısı}}

== Həmçinin bax ==
{{Hindular}}

== Həmçinin bax ==
* [[İnuit xalqı]]
* [[İqlo]]
* [[Eskimoslar]]
* [[Alyaska]]
* [[Aborigen]]

[[Kateqoriya:Aleut xalqı]]
[[Kateqoriya:Etnik qruplar]]
[[Kateqoriya:Qədim mədəniyyətlər]]
[[Kateqoriya:Alyaskada yaşayan xalqlar]]
[[Kateqoriya:Rusiyada yaşayan etnik qruplar]]