Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət rəmzləri üçün mənbəyə bax

'''Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət rəmzləri''' — [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin Dövlət bayrağı, Dövlət gerbi, Dövlət himni və Dövlət möhürü.<ref>{{AXCE|1|169}}</ref>

[[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti|Cümhuriyyət]] elan edildiyi gündən (1918, 28 may) dövlət rəmzlərinin yaradılmasına xüsusi diqqət verildi<ref name="Preslib-12">{{cite web|title=Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti - Bayraq|url=http://axc.preslib.az/az_a5-1.html|website=Preslib|accessdate=10 iyul 2016|language=azərbaycanca|quote=Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurası 1918-ci il noyabrın 9-da Azərbaycanın yeni üçrəngli - mavi, qırmızı, yaşıl zolaqlardan ibarət və üzərində ağ rəngli aypara və səkkizguşəli ulduz təsviri olan milli bayrağının təsdiq edilməsi haqqında qərar qəbul etmişdir.|archive-date=2017-04-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20170429105253/http://axc.preslib.az/az_a5-1.html|url-status=live}}</ref>. Ən mühüm dövlət rəmzlərindən biri kimi Dövlət bayrağının qəbul edilməsi daha tez həyata keçirildi. Daha sonra isə Dövlət gerbi, Dövlət möhürü və Dövlət himni də qəbul edildi.

== Dövlət bayrağı ==
{{Əsas|Azərbaycan bayrağı}}

[[Fayl:Flag of the Democratic Republic of Azerbaijan (1918).svg|thumb|250x250px|Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk dövlət bayrağı, Gəncə.1918, 21 iyun]]

1918-ci il mayın 28-də [[Azərbaycan Milli Şurası|Azərbaycanın Milli Şurası]] Tiflisdə [[Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi]]ni qəbul edərək onun müstəqilliyini bütün dünyaya bəyan etdi.

O zaman Bakı şəhəri bolşevik-daşnak qruplaşmasından ibarət olan [[Bakı Xalq Komissarları Soveti]] adlanan anti-azərbaycan xuntanın əlində olduğu üçün Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk Milli Hökuməti və Milli Şurası 1918-ci il iyunun 16-da Gəncəyə köçdü.

Üçrəngli bayrağın təsdiq edilməsi haqqında qərar Azərbaycanın müstəqilliyi və azadlığı uğrunda çox çətin şəraitdə mübarizəyə başlayan müvəqqəti milli hökumətin fəaliyyətinin Gəncə dövrünün ilk günləri milli dövlətçiliyimiz üçün çox əhəmiyyətli bir sıra qərarların, o cümlədən, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət bayrağının təsdiq edilməsi (21 iyun 1918-ci il) haqqında qərarların qəbul edilməsi ilə tarixi yaddaşımıza daxil olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Bayraq. ''preslib.az'' |url=http://axc.preslib.az/az_a5-1.html |access-date=2018-05-22 |archive-date=2017-04-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170429105253/http://axc.preslib.az/az_a5-1.html |url-status=live }}</ref>

[[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin Rəyasət Heyətinin sədri [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]] 1918-ci ildə [[Azərbaycan parlamenti]]nin yığıncağında demişdi:
{{sitatın əvvəli}} "Bizim qaldırdığımız bayrağın üç rəngi: türk milli mədəniyyətinin, müsəlman sivilizasiyasının və müasir Avropa demokratik əsaslarının simvoludur".<ref name="musavat">{{cite web|title=ÜÇRƏNGLİ BAYRAĞIMIZIN MƏNASI|url=http://musavat.com/news/son-xeber/ucrengli-bayragimizin-menasi_111741.html?welcome=1|website=musavat.com|accessdate=13 November 2015|archive-date=5 May 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180505205206/http://musavat.com/news/son-xeber/ucrengli-bayragimizin-menasi_111741.html?welcome=1|url-status=live}}</ref> {{sitatın sonu}}

[[Azərbaycan himni|Azərbaycan Respublikasının rəsmi dövlət himninin]] müəllifi [[Üzeyir Hacıbəyov]] yazırdı: {{sitatın əvvəli}} "Azərbaycan Respublikası sağlam milli özül üzərində və türk düşüncəsi ilə yaradılıb… Eyni zamanda, Azərbaycan yeni cəmiyyət formalaşdırmağa, Avropa düşüncəsi ilə hərəkət etməyə çalışırdı. Bayrağımızdakı üç rəng bu elementləri özündə əks etdirir".<ref name=region>{{cite web|last1=Mustafayeva|first1=Sabire|title=BİR KƏRƏ YÜKSƏLƏN BAYRAQ…|url=http://www.regionplus.az/az/articles/view/1677|website=www.regionplus.az|accessdate=13 November 2015|archive-date=9 October 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171009083530/http://regionplus.az/az/articles/view/1677|url-status=live}}</ref> {{sitatın sonu}}

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti 1918-ci il iyunun 21-də Dövlət bayrağı haqqında qərar qəbul etdi:{{cquote|''Üstündə qırmızı fonda ağ səkkizguşəli ulduz və aypara təsviri olan qumaş Azərbaycanın bayrağı kimi təsdiq edilsin.<ref name=musavat/>''|müəllif=}}Həmin qərara əsasən qırmızı rəngli Dövlət bayrağı üzərində ağ rəngli aypara və səkkizgüşəli ulduz təsvir olunmuşdu. Bu bayraq cüzi fərqlə [[Osmanlı imperiyası]]nın bayrağına bənzəyirdi və [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperatorluğunun]] XVIII əsrin sonundan XIX əsrin 50-ci illərinədək mövcud olmuş üzərində ağ rəngli aypara və səkkizguşəli ulduz təsviri olan qırmızı rəngli dövlət bayrağı idi<ref>{{Cite web |title="Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti" saytı |url=http://axc.preslib.az/az_a5-1.html |access-date=2018-05-22 |archive-date=2017-04-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170429105253/http://axc.preslib.az/az_a5-1.html |url-status=live }}</ref>. Lakin
[[Fayl:Flag_of_Azerbaijan_on_document.JPG|left|thumb|[[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] hökumətinin 9 noyabr 1918-ci il iclasındakı protokoldan bayraq haqqında sənəd]]
Daha sonra Azərbaycan bayrağının dəyişməsi sualı qaldırıldı. Yeni layihə üç ideyanı əks etdirməli idi: [[Türkçülük]], [[İslam]]çılıq və Müasirlik. Qeyd olunmalıdır ki, ideyaların formalaşmasında filosof [[Cəmaləddin Əfqani]]nin təsiri olmuşdu.<ref>Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. I–II cildlər. Bakı, 2005.</ref> Əfqani "Milli birlik fəlsəfəsi və din əsl mahiyyəti" və "İslam birliyi" kitablarında, müsəlman xalqlarının tərəqqisi dini konsolidasiya şəraitində, milli birlik və Avropa hökumətçiliyinin mütərəqqi ənənələrini tədqiq etməsi nəticəsində mümkündür. 1914-cü ildə, Cəmaləddin Əfqani kimi [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]] də islamiyyətin və müsəlmanlığın milliyyət deyil, "ümmətçilik" ifadə etdiyini, milliyyətin isə din üzərində deyil, dil və mədəniyyət birliyi üzərində qurulduğunu və bu milli diriliyin təməlini təşkil edən milli mədəniyyətin ünsürlərini izah edərək milli hərəkatın ictimai fəlsəfəsini qeyd etmişdi.<ref>{{cite web|last1=Alakbarov|first1=Faig|title=Azərbaycan türkçülüyü ideyası - VI|url=http://modern.az/articles/25285/1/|website=modern.az|accessdate=14 November 2015|archive-date=20 November 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151120145147/http://modern.az/articles/25285/1/|url-status=live}}</ref>

1918-ci ilin noyabrın 9-da [[Fətəli xan Xoyski]]nin hesabatı əsasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin haqqında bayrağı qərar qəbul edildi:
[[Fayl:Flag_of_Azerbaijan_1918.svg|thumb|250x250px|[[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]ninüçrəngli dövlət bayrağı. Bakı, 1918, 9 noyabr]]
{{cquote|''Milli bayraq haqqında Azərbaycan hökuməti qərarları dəftərindən 9 noyabr 1918-ci il tarixli çıxarışı: 
Eşidildi: Nazirlər Şurası sədrinin Milli bayraq haqqında məruzəsi. 
Qərara alındı: Yaşıl, qırmızı və mavi rənglərdən, ağ aypara və səkkizbucaq ulduzdan ibarət olan bayraq Milli bayraq hesab edilsin.<ref name=musavat/>''|müəllif=}}
[[Fətəli xan Xoyski]] öz nitqində ulduzun guşələrinin sayının 1918-ci ildə [[Ərəb əlifbası|əski əlifba]] ilə yazılan Azərbaycan sözünə işarə olduğunu bildirib.<ref name="sirr2">{{cite web|title=Bayrağımızın sirri|url=http://www.anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=70653|website=www.anspress.com|accessdate=13 November 2015|archive-date=16 November 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101116165251/http://anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=70653|url-status=dead}}</ref> Bəzi iddialara görə, 8 [[Oğuz türkləri|oğuz]] tayfasının birləşməsi ([[azərbaycanlılar]], [[Anadolu türkləri|osmanlılar]], [[çağatay]]lar, [[tatarlar]], [[qazaxlar]], [[qıpçaqlar]], [[səlcuqilər]] və [[türkmənlər]]) ulduzun 8 guşəsində əks edilib.<ref>Encyclopædia Britannica Online, s. v. "flag of Azerbaijan", accessed April 23, 2016, http://www.britannica.com/topic/flag-of-Azerbaijan {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161011192045/https://www.britannica.com/topic/flag-of-Azerbaijan |date=2016-10-11 }}<nowiki/>.{{oq|en|The star points were said to stand for eight traditional Turkic peoples—the Azerbaijanis (Azeris), Ottomans, Jagatais, Tatars, Kazakhs, Kipchaks, Seljuqs (Seljuks), and Turkmen.}}</ref> Digər fərziyyələr də var.<ref name="sirr2" />
[[Fayl:Stamp_of_ADR1919-20_k.jpg|left|thumb|213x213px|1919-cu ildə [[AXC]] hökumətinin poçt markası.]]
[[Fayl:Ali_bey_Huseynzade.jpg|thumb|268x268px|[[Əli bəy Hüseynzadə]]]]
ABŞ [[Veksillologiya|veksilloloqu]] [[Vitni Smit]]ə görə bayrağın müəllifi [[Əli bəy Hüseynzadə]] idi. 1907-ci ildə iyul ayının 10-da Bakıda Hüseynzadənin nəşr etdiyi "[[Füyuzat (jurnal)|Füyuzat]]" (bolluq, bərəkət mənasındadır) jurnalındakı bir məqaləsində "Türk hissiyyatlı, islam etiqadlı, firəng qafalı" kimi ilk dəfə təqdim etdiyi bu fikri sonradan mütəfəkkir [[Ziya Göyalp]] belə ifadə etmişdi: {{cquote|1=Türk qanlı, islam imanlı, avropa mədəniyyətli.<ref name=musavat/>|müəllif=}}
7 dekabr 1918-ci ildə Şərqdə və Türk-İslam dünyasında ilk demokratik, dünyəvi dövlət olan [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti]]nin açılışı zamanı olmuş, Azərbaycan bayrağı [[AMEA Əlyazmalar İnstitutu|Parlament binası]] üzərində qaldırılmışdır.<ref name=":2" /> Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk Parlamentini açan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə müstəqil Azərbaycanı təmsil edən milli bayrağımızdakı üç rəngi "türk hürriyyəti, islam mədəniyyəti və müasir Avropa iqtidari-əhraranəsini" (demokratiyasını) ifadə etdiyini xüsusi olaraq qeyd edirdi.<ref name=":2" /> O, başqa bir çıxışında isə deyirdi ki, Azərbaycanın Dövlət bayrağındakı bu üç rəng "Türk milli mədəniyyətinin, müasir Avropa demokratiyasının və islam sivilizasiyasının simvoludur".<ref name=":2">(http://files.preslib.az/projects/remz/pdf/remz_bayraq.pdf {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220713122804/https://files.preslib.az/projects/remz/pdf/remz_bayraq.pdf |date=2022-07-13 }}) ''Bayraq''. preslib.az.</ref>

[[Üzeyir Hacıbəyov]] milli bayrağın rənglərin ifadə etdiyi məna və funksiyadan danışaraq yazırdı:{{cquote|'Azərbaycan Respublikası o zaman bütün Şərqdə (və Avropada) ən demokratik parlament modelinə malik idi və sağlam bir milliyyət fikri və türklük şüuru üzərində qurulmuşdu...Eyni zamanda, Azərbaycan çağdaş bir cəmiyyət qurmağa, Avropa zehniyyəti ilə çalışmağa əzm etmişdir. Bayrağımızın üç rəngi bu ümdənin timsalıdır.<ref name=":2"/>|müəllif=}}
[[Üzeyir Hacıbəyov]] [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin bir illiyinə həsr olunmuş ''"Bir yaş"'' adlı məqaləsində milli bayraqdakı rənglərin mənasına toxunaraq deyirdi:{{cquote|Mavi rəngi türklüyə, yaşıl rəngi islamlığa və al rəngi mədəniyyətə işarə olan bayrağımızın mənayi-mənəviyyəsi də budur.<ref name=":2"/>|müəllif=}}
Cümhuriyyətin Dövlət bayrağı [[Aprel işğalı]] nəticəsində ləğv edilsə də, Azərbaycan xalqının istiqlal mübarizəsində böyük rol oynadı.

1988-ci ildə [[Azərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatı (1988-1991)|Milli Azadlıq Hərəkatı]] başlandıqda üçrəngli bayraq yenidən qaldırıldı. Bununla da [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]]nin uzaqgörənliklə dediyi '''''"Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz"''''' əlamı özünü doğrultdu. Bu tarixi akt [[Azərbaycan SSR]] rəhbərliyinin də fəaliyyətinə ciddi təsir göstərdi. 1990-cı il noyabrın 17-də [[Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi]]nin [[Heydər Əliyev]]in sədrliyi ilə keçən 1-ci sessiyasında Azərbaycan Cümhuriyyətinin üçrəngli Dövlət bayrağı [[Naxçıvan Muxtar Respublikası]]nın dövlət bayrağı kimi qəbul olundu, 1990-cı il noyabrın 29-da "Azərbaycan SSR-in adının və dövlət bayrağının dəyişdirilməsi haqqında" fərman verildi və 1991-ci il fevralın 5-də qanunvericilik orqanı tərəfindən təsdiq olundu. Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı haqqında əsasnamə hazırlandı. Dövlət bayrağı haqqında məsələ Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında təsbit edilmişdir. Konstitusiyanın 23-cü maddəsinin II bəndində göstərilir ki, '''''"Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı bərabər enli üç üfüqi zolaqdan ibarətdir. Yuxarı zolaq mavi, orta zolaq qırmızı, aşağı zolaq yaşıl rəngdədir və qırmızı zolağın ortasında bayrağın hər iki üzündə ağ rəngli aypara və səkkizguşəli ulduz təsvir edilmişdir. Bayrağın eninin uzunluğuna nisbəti 1:2-dir"'''''<ref>{{AXCE|1|171}}</ref>.

== Dövlət gerbi ==
{{Əsas|Azərbaycan gerbi}}
[[Fayl:Coat of Arms of the Azerbaijan Democratic Republic (cropped).png|left|thumb|225px|Azərbaycan gerbi (İstanbul, "Alaeddin" mətbəəsi)]]
Hər bir gerb müəyyən ölkənin, dövlətin, millətin, şəhərin özünəməxsus milli adət-ənənələrini, dini və mifik görüşlərini, həmçinin tarixi, siyasi-ideoloji və mədəni baxışlarını müxtəlif simvollar vasitəsilə başqalarına – digər xalqlara, millətlərə, dövlətlərə çatdırmağa, bəyan etməyə xidmət edir.

Dövlət gerbinin layihəsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə hazırlansa da, o illərdə onun qanunvericilik səviyyəsində təsdiqi və qəbul edilməsi mümkün olmamışdı<ref>{{cite web |url=https://axc.preslib.az/az |title=Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti |author= |date= |website= |publisher=axc.preslib.az |language=az |access-date=8 iyun 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190529194605/http://axc.preslib.az/az |archive-date=2019-05-29 |url-status=live }}</ref>.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Dövlət bayrağı ilə birlikdə Dövlət gerbi, Dövlət möhürü və Dövlət himninin rəsmi qaydada qəbul edilməsi sahəsində müəyyən tədbirlər görülmüşdü. Dövlət gerbi və Dövlət möhürü haqqında ilk dəfə 1919-cu il martın 23-də müsabiqə elan olunmuşdu<ref>{{AXCE|1|172}}</ref>.

Dövlət gerbinin və möhürünün təsvirinin hazırlanması ilə bağlı müsabiqə elan edilməsi haqqında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurası iki dəfə qərar qəbul etmişdir. Birinci qərara əsasən, 1919-cu ilin martın 23-də "[[Azərbaycan (qəzet)|Azərbaycan]]" qəzetində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət gerbi və möhürü layihələrinin hazırlanması üçün müsabiqə elan edilmişdi. Qərara əsasən, layihələr həmin il aprelin 20-sinə qədər təqdim olunmalı idi. Çox güman ki, müsabiqəyə təqdim olunmuş layihələr bəyənilməmiş və qəbul edilməmişdir. Buna görə də 1920-ci il yanvarın 30-da Hökumət hərbi ordenlər, milli himn, dövlət gerbi və möhürü layihələrinin hazırlanması üçün müsabiqə elan etmək barədə yenidən qərar çıxarmışdı<ref name=":0">{{AXCE|1|335}}</ref>. Ordenlərin layihəsinə baxılması işi hərbi nazirliyə, himn, gerb və möhür layihələrinə baxılması isə xalq maarifi nazirliyinə tapşırılmışdı. Xalq maarifi nazirliyi bu məqsədlə "Azərbaycan" qəzetində dəfələrlə elan verərək bildirmişdi ki, təqdim ediləcək ən yaxşı dövlət himni layihəsinə görə 50 min manat, ən yaxşı gerb və möhür layihələri üçün isə 25 min manat mükafat müəyyən olunmuşdur. Elanda bildirilirdi ki, müsabiqədə iştirak etmək istəyənlər həmin il mayın 1-nə qədər öz layihələrini məxfi zərflərdə xalq maarifi nazirliyinin dəftərxanasına təqdim etməlidirlər. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurası 1920-ci il yanvarın 30-da "Azərbaycan Respublikasının gerbi və möhürünün, milli himninin və hərbi ordenlərinin layihələrinin hazırlanması haqqında" yenidən qərar qəbul etdi. Qərarın birinci bəndində hərbi ordenlərin yaradılması üçün müsabiqə elan edilməsi Hərbi Nazirliyə, ikinci bəndində isə milli himnin, dövlət gerbi və möhürünün layihələrinin hazırlanması ilə bağlı müsabiqə keçirilməsi isə Xalq Maarif Nazirliyinə həvalə edilmişdi. Bu qərarı əsas tutan Xalq Maarif Nazirliyi 1920-ci ilin fevralın 19-da "Azərbaycan" qəzetində (19.02.1920, № 33) dövlət gerbi və möhürünün təsvirinin, eləcə də milli himnin mətninin layihələrinin hazırlanması barədə müsabiqə elan etdi. Müsabiqədə ən yaxşı milli himnin mətni və musiqisi üçün 50 min rubl, gerb və möhürün ən yaxşı təsvirinə görə isə 25 min rubl mükafat təyin edilmişdi. Layihələr Xalq Maarif Nazirliyinə təqdim edilməli, Milli İstiqlalın ikinci ildönümünədək (28.05.1920) təsdiq edilməli idi. Lakin 1920-ci il aprelin 27-də Azərbaycanın Sovet Rusiyası tərəfindən işğalı bu mühüm dövlət tədbirinin başa çatdırılmasına imkan vermədi<ref>{{cite web |url=https://www.azerbaijans.com/content_646_az.html |title=Yaranma tarixi |author= |date= |website= |publisher=azerbaijans.com |language=az |access-date=8 iyun 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220105155015/https://www.azerbaijans.com/content_646_az.html |archive-date=2022-01-05 |url-status=live }}</ref>.

Azərbaycan müstəqilliyini bərpa edəndən (1991, 18 oktyabr) sonra dövlət gerbi haqqında yeni müsabiqə elan olundu. Müsabiqə komissiyasına daxil olan eskizlər Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisində geniş müzakirə edildi, lakin onlar qənaətbəxş hesab olunmadı. Buna görə də yuxarıda bəhs olunan gerb layihəsini bərpa etmək qərara alındı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə hazırlanmış gerb layihəsi rəssam Rafiq Məmmədov tərəfindən təkmilləşdirildi. 1993-cü il 19 yanvar tarixli konstitusiya qanunu ilə dövlət gerbinin rəngli və ağ-qara təsviri təsdiq edildi<ref name=":0" />.

== Dövlət himni ==
{{Əsas|Azərbaycan himni}}
[[Fayl:Azərbaycan_Xalq_Cümhuriyyətinin_himni.jpg|right|thumb|250x250px|Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti himninin sözləri]]

[[Himn]]in dövlətçilik və istiqlal simvolu kimi mənşəyi türk xalqları, o cümlədən Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində qədimdir. Türk mifoloji düşüncəsinə, dövlətçilik ənənəsinə görə, bayraq və təbil ("əsgəri musiqi" anlamında) dövlət və istiqlalın ən müqəddəs rəmzlərindən sayılırdı. Bugünkü anlamda himni əvəz edən tarixi təbil ("əsgəri musiqi") müəyyən günlərdə və yerlərdə yalnız hökmdarın icazəsi, qərarı ilə çalınırdı. Türk dünyasının ən uzunömürlü dövləti olmuş [[Osmanlı imperatorluğu]]nda dövlətin əsgəri musiqisi əvvəllər ''"mehtərxaneyi-humayun"'' ("imperatorluğun, hökmdarın əsgəri musiqisi"), sonralar isə həmin imperatorluğun axırınadək (1923-cü ilədək) ''"musiqiyi-humayun"'' ("dövlət musiqisi") adlanırdı. Çox maraqlıdır ki, dövlət musiqisi – təbil çalınarkən hökmdar istisna olmaqla hamının onu ayaq üstə dinləməsi bir qanun idi. Bu ənənə Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində də mövcud olmuşdur. Təkcə bunu demək kifayət edər ki, Azərbaycan Ağqoyunlu hökmdarı [[Uzun Həsən]]in sarayında dövlət musiqisini icra edən təbilçilər dəstəsinin 98 nəfər ən məşhur musiqiçidən təşkil edildiyini tarixi qaynaqlar da təsdiqləməkdədir.

Bu nümunələr göstərir ki, dövlətçiliyimizdə dövlət himninin – milli marşın – milli himnin mənşəyi və tarixi təkamülünün əsasını təşkil edən qədim və zəngin dövlətçilik ənənələrimiz olub və XX əsrin əvvəllərindən etibarən müasir anlamda, Avropa tipli himnin formalaşması prosesi məhz həmin ənənələr və ümumbəşəri dəyərlər əsasında baş verib. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasından xeyli əvvəl, yəni 1917-ci il dekabrın 17-də "[[Açıq söz (qəzet)|Açıq söz]]" qəzetində [[Yusif Vəzir Çəmənzəminli]]nin çap etdirdiyi "Zəruri məsələlər" adlı yazısında Azərbaycan xalqını milli birliyə, Vətənin və millətin taleyi üçün mübarizəyə, qəhrəmanlığa səsləyən milli marşların yaradılması vəzifəsinin şairlərin, ilk növbədə bəstəkar [[Üzeyir Hacıbəyov]]un üzərinə düşdüyünü xüsusi vurğulayırdı<ref name=":1">{{Cite web |title=Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Himn. preslib.az |url=http://axc.preslib.az/az_a5-3.html |access-date=2018-05-22 |archive-date=2018-05-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180512134516/http://axc.preslib.az/az_a5-3.html |url-status=live }}</ref>.

Üzeyir Hacıbəyov 1917-ci ilin sonlarında sözlərini və musiqisini yazdığı "Milli marş" həmin il dekabrın 23-də orkestr tərəfindən ifa edilmişdi. "Milli marş" 1920-ci il 27 aprel çevrilişindən sonra bir daha səslənməmiş və not materialları itirilmişdi. {{sitatın əvvəli}}{{center|''' Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti himninin sözləri'''}}

Vurulur meydanda sənc, dəf,
Düzülür əsgərlər səfbəsəf!

Yürüyün şövqlə düşmənə tərəf,
Biliniz Cəngizdir bizə sələf!

Giriniz meydana sanki şir,
Əlinizdə şəmşir ilə şir,
Dilinizdə olsun bu zikir,
Ya Allah, Ya Allah, Ya Allah, Hüvə-Kəbir!<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin himn. &#91;&#91;Youtube&#93;&#93; saytında |url=https://www.youtube.com/watch?v=jSgp8fiFE-4 |access-date=2018-05-22 |archive-date=2021-06-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210610082703/http://www.youtube.com/watch?v=jSgp8fiFE-4 |url-status=live }}</ref> {{sitatın sonu}}
[[Fayl:Üzeyir_Hacıbəyov6.gif|thumb|273x273px|[[Üzeyir Hacıbəyov]]]]
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti tərəfindən digər dövlətçilik atributları ilə yanaşı, Dövlət himnimizin yaradılması sahəsində də müəyyən addımlar atılmış, qərarlar qəbul edilmişdi. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının dövlət himninin layihəsi 1919–1920-ci illərdə hazırlanmışsa da, o dövrün tarixi-siyasi hadisələri onun qanunvericilik səviyyəsində qəbuluna imkan verməmişdir. Belə ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurası Maarif Nazirliyinin təklifinə baxaraq 1920-ci il yanvarın 30-da Azərbaycan Respublikasının milli himni, dövlət gerbi və möhürü, hərbi ordenlərinin layihələrinin hazırlanması haqqında qərar qəbul etmişdi. Bu məqsədlə müsabiqə elan edilməsi Xalq Maarif Nazirliyinə həvalə edilmişdi. Həmçinin hökumət qərarı ilə milli himnin yaradılması məqsədilə müsabiqə qalibinə 50 min rubl vəsait ayrılması nəzərdə tutulmuşdu. Bu qərarı əsas tutaraq 1920-ci il fevralın 19-da Xalq Maarif Nazirliyi "Azərbaycan" (rusca) qəzetində (19 fevral 1920-ci il, № 33) milli himn, dövlət gerbi və möhürünün hazırlanması üçün müsabiqə elan etmişdir. Bu atributların Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasının ikinci ildönümünədək – yəni 28 may 1920-ci ilədək qanunvericilik səviyyəsində qəbul edilməsi nəzərdə tutulurdu. Lakin təəssüf ki, 1920-ci ilin 27 aprel rus-bolşevik istilası nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin devrilməsi bu böyük milli ideyaların həyata keçirilməsinə imkan vermədi<ref name=":1" />.

Üzeyir Hacıbəyov və şair [[Əhməd Cavad]] tərəfindən tərtib edilmiş "Azərbaycan marşı"nın sözləri ilk dəfə 1919-cu ildə "Vətən marşı" adı ilə hökumət mətbəəsində "Milli nəğmələr" kitabında çap olunmuş, musiqisi isə ondan sonra bəstələnmişdir<ref>{{cite web |url=https://www.azerbaijans.com/content_975_az.html |title=Azərbaycan Respublikası Dövlət himninin yaranma tarixi |author= |date= |website= |publisher=azerbaijans.com |language=az |access-date=8 iyun 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220331133853/https://www.azerbaijans.com/content_975_az.html |archive-date=2022-03-31 |url-status=live }}</ref>. Himin sözlərinin [[Cəmo bəy Cəbrayılbəyli|Cəmo Cəbrayılbəyliyə]] aid olduğu da bildirilir.<ref> {{AXCE|1|303|CƏBRAYILBƏYLİ Cəmo Adil oğlu}} </ref><ref name=":12">{{Cite web |last=Məmmədli |first=Nərmin |title=Himn qalmaqalı |url=https://modern.az/aktual/24635/himn-qalmaqali/ |access-date=2024-06-02 |website=[[modern.az]] |language=az-AZ |archive-date=2024-06-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240602180604/https://modern.az/aktual/24635/himn-qalmaqali/ |url-status=live }}</ref><ref name=":02">{{Cite web |last=Nigar İxtiyarqızı |date=2018-11-06 |title=Heydər Əliyev himn söhbətinə bu cür nöqtə qoymuşdu |url=https://axar.az/news/gundem/321940.html |access-date=2024-06-02 |website=Axar.Az |language=az |archive-date=2024-06-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240602153657/https://axar.az/news/gundem/321940.html |url-status=live }}</ref>

"Azərbaycan marşı" 1989-cu ildə tanınmış bəstəkar [[Aydın Əzimov]] tərəfindən böyük xor və simfonik orkestr üçün aranjeman edilərək lentə yazılmış, həmin ilin payızında 70 illik fasilədən sonra ilk dəfə olaraq Azərbaycan xalqı qarşısında, eləcə də dövlət televiziyası və radiosunda səsləndirilmişdir.

1991-ci ildə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi yenidən bərpa olunduqdan sonra Üzeyir bəy Hacıbəylinin Xalq Cümhuriyyəti illərində yazdığı "Azərbaycan marşı" Azərbaycan Respublikasının 1992-ci il 27 may tarixli qanunu ilə dövlət himni kimi təsdiq olunmuşdur<ref name=":0" />.

== Dövlət möhürü ==
{{Əsas|Dövlət möhürü (AXC)}}

Cümhuriyyət Hökuməti 1919 il martın 23-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət möhürünün layihəsini hazırlamaq üçün müsabiqə elan olunması barədə qərar qəbul etdi. Qərara əsasən, layihələr həmin il aprelin 20-nə qədər Poçt və Teleqraf nazirliyinə təqdim edilməli idi<ref name=":0" />.

Lakin həmin müsabiqənin nəticələri barədə hələlik məlumat aşkar edilməmişdir. İkinci dəfə isə Cümhuriyyət Hökuməti 1920-ci il yanvarın 30-da Dövlət himni və gerbi ilə yanaşı, Dövlət möhürünün də layihəsini hazırlamaq barədə qərar qəbul etdi. Qərara əsasən, bu məsələ ilə bağlı müsabiqə elan olunması xalq maarifi nazirinə həvalə olundu. Xalq maarifi nazirliyi müsabiqə barədə qəzetlərdə verdiyi elanlarda Dövlət himni, gerbi və möhürü üçün müsabiqəyə təqdim olunacaq layihələrin həmin il mayın 1-nə qədər məxfi zərflərdə xalq maarifi nazirliyinin dəftərxanasına göndərilməsini xahiş edirdi. Müsabiqənin nəticələri Azərbaycan İstiqlalının ikinci ildönümünə, yəni 1920 il mayın 28-nə qədər elan olunmalı idi. 1920-ci il aprelin 27-də Azərbaycanın Sovet Rusiyası tərəfindən [[Aprel işğalı|işğalı]] müsabiqənin başa çatmasına imkan vermədi.<ref>{{cite web |url=https://ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |title=Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası |author= |date= |website= |publisher=ebooks.az |language=az |access-date=8 iyun 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328033920/https://ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |archive-date=2022-03-28 |url-status=live }}</ref>

== Kağız pullar ==
Hökumət 1919-cu ilin əvvəllərindən dövlətin ən mühüm sayılan kağız pullar buraxmağa başladı. 1919-cu il ərzində 25, 50, 100, 250 manatlıq kağız pullar buraxıldı. 1920-ci ilin əvvəllərində dövriyyəyə daxil olmuş ən iri nominalın – 500 manatlıq əsginasın üzərində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin və nominalın adı Azərbaycan, rus və fransız dillərində verilmişdi. 1919–1920-ci illərdə buraxılmış pul vahidlərinin adları Azərbaycan dilində manatla, rus dilində isə rublla göstərilirdi. Bundan əsas məqsəd uzun illər boyu Rusiya kağız pullarına öyrəşmiş əhalidə yeni milli pula tədricən inam yaratmaq idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bu sahədə siyasətinin mahiyyəti milli valyutanı – manatı beynəlxalq miqyasda tanıtmaqla bağlı idi. 500 manatlıq əsginasın üzərində Cümhuriyyətin və nominalın adlarının fransızca verilməsi də bununla əlaqədar olmuşdur.

== İstiqrazlar ==
1919-cu il avqustun 20-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin icazəsi ilə Bakı bələdiyyə idarəsi tərəfindən hər biri 500 manat olmaqla, 100 min ədəd nəzərdə tutulan faizsiz və hərəsi 50 bilet olmaqla, 2 min seriyaya bölünmüş 550 milyon manatlıq uduşlu istiqrazlar da buraxıldı.

== Müsabiqə ==
[[Fayl:Mexmandarov 1.jpg|thumb|242x242px|[[Səməd bəy Mehmandarov]]]]

Cümhuriyyətin hərbi naziri, tam artilleriya generalı [[Səməd bəy Mehmandarov]]<nowiki/>un əmri ilə Cümhuriyyətin ilk ordeninin – "[["İstiqlal" ordeni|İstiqlal]]" ordeninin layihəsi ilə əlaqədar müsabiqə elan edilmişdi. Müsabiqənin şərtlərinə əsasən, ordenin layihəsini iki variantda – hərbi xidmətə və mülki xidmətə görə hazırlamaq nəzərdə tutulmuşdu. Müsabiqəyə 100-ə yaxın layihə təqdim olunmuşdu. Həmin layihənlərdən bir neçəsi [[Fətəli xan Xoyski]]<nowiki/>nin arxivindən tapılmışdır. Görünür, onlar müsabiqəyə təqdim olunduqdan sonra seçilib saxlanmışdılar.

== Poçt markaları ==
[[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] Hökuməti müstəqil poçt markaları da buraxmışdır. Poçt və teleqraf nazirliyi Hökumətin tapşırığı ilə 1919-cu ilin iyununda ilki poçt markalarının hazırlanmasına başlamışdı. Markaların layihələrini hazırlamaq poçt və teleqraf nazirliyinin xüsusi tapşırıqlar üzrə məmuru, rəssam Zeynal Əlizadəyə həvalə olunmuşdu. 1919-cu il oktyabrın 20-də milli poçt markaları buraxıldı. Şərq naxışları və müxtəlif rəmzlərlə (əlində Azərbaycan bayrağı tutmuş əsgər, oraq tutmuş kəndli, [[Atəşgah|Suraxanı Atəşgahı]], [[İçərişəhər]]<nowiki/>dən görünüş, Şirvanşahlar Saray Kompleksi və s.) bəzədilmiş 10, 20, 40, 60 qəpiklik, 1, 2, 5, 10, 25, hətta 50 manatlıq markalar buraxılmışdı. Bütün markaların üzərində [[Azərbaycan]] və fransız dillərində "Azərbaycan Cümhuriyyəti" sözləri yazılmışdı. Markaların hazırlanmasında və buraxılmasında poçt və teleqraf naziri [[Camo bəy Hacınski]]<nowiki/>nin mühüm əməyi olmuşdur. Milli markaların dövriyyəyə buraxılması ilə əlaqədar "Azərbaycan" qəzetinin 1919-cu il 11, 12 və 13 oktyabr tarixli saylarında hökumət məlumatları dərc olunmuşdu.

== Ədəbiyyat ==
* [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası]]. İki cilddə. I cild. Bakı, "Lider nəşriyyat", 2004. 440 səh.
* Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, B., 2002;
* Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, Bakı, 2001;
* Azərbaycanda dövlətçilik və onun rəmzləri (tərtibçisi və mətnin müəllifı Nailə Vəlixanlı), Bakı, 2000;
* Əliyev İ., Məhərrəmov E., Azərbaycan Respublikasının Dövlət rəmzləri, Bakı, 2000;
* Mərdanov Misir, Quliyev Əsgər, Azərbaycan Respublikasının dövlət rəmzləri, Bakı, 2001;
* Rəsulzadə M.Ə., Azərbaycan Cümhuriyyəti, Bakı, 1990;
* Азербайджанская Демократическая Республика (1918–1920). Законодательные акты (сборник документов), Баку, 1998.

== Həmçinin bax ==
* [[Azərbaycan rəmzləri]]
* [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]

== İstinadlar ==
{{İstinad stili}}
<div style="height:30em; overflow:auto; border: 2px solid #088">
{{İstinad siyahısı|3}}
</div>

== Xarici keçidlər ==
{{Portal qutusu|Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti}}
* [http://axc.preslib.az/ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ''preslib.az'' saytında]
* [http://aztehsil.com/ubr/477-azrbaycan-xalq-cmhuriyytinin-bayrahaqqnda-n-bilirik-.html "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bayrağı"haqqında nə bilirik? ''aztehsil.az'' saytında]

{{Azərbaycan rəmzləri}}

{{Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti}}

[[Kateqoriya:Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət rəmzləri]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanın milli simvolları]]