Azərbaycan dilinin formalarının siyahısı üçün mənbəyə bax

{{Azərbaycan dilinin dialektləri}}
'''Azərbaycan dilinin formalarının siyahısı''' — tarixi dövrlərinə, digər dillərlə yaranan əlaqəsinə, danışıldığı bölgələrə, dili danışan tayfalara görə Azərbaycan dilinin müxtəlif formalarının siyahısı.

== Dövrlərinə görə dilin inkişaf mərhələləri ==
[[Fayl:Azerbaijani Turkish Ghazal Apardi Konlumu by Hasanoghlu.jpg|220px|thumb|right|Azərbaycandilli klassik əsəbiyyatın ilk nümunəsi olan, [[İzzəddin Həsənoğlu]]nun ''"Apardı könlümü"'' qəzəlinin [[1391]]-ci ildə Seyfi Sarayı tərəfindən tərtib edilmiş "Kitabi-Gülüstan bil-Türki" adlı antologiyaya daxil olan nüsxəsi. ''"Or. 1553"'' kodlu əlyazma hazırda [[Leyden Universiteti]] Kitabxanasında saxlanılır.{{sfn|Flemming|2018|p=73|loc="The Turkish poem bearing the taḫalluṣ Ḥasan oġlï, which according to general consensus belongs to Şayḫ ʿIzzed-dīn Asfarāʾinī, has been preserved in an appendix to Sayf-i Sarāyī’s Turkish translation of Saʿdī’s Gulistān, which was completed in Egypt in 1391 and has survived in a single manuscript written in that country"}}]]
* [[Qədim azərbaycanca]]. Türkoloq və etnoqraf N. A. Baskakov Azərbaycan dilini tarixi mərhələlərə görə böləndə XIV–XVI əsrləri ədəbiyyatda fars dilinin istifadə edildiyi və ərəb və fars sözləri ilə zəngin olan qədim Azərbaycan dilinin inkişaf etdiyi dövr hesab edir.<ref>Баскаков Н. А. Тюркские языки. — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — С. 140.</ref> [[Məmməd Arif]] isə qədim Azərbaycan dilinin inkişafa başlaması dövrünü XIII–XVI əsrlər hesab edir.<ref>The Modern Encyclopedia of East Slavic, Baltic, and Eurasian Literatures (англ.) / Edited by Harry Weber. — Gulf Breeze: Academic International Press, 1978. — Vol. II. — P. 13. — 246 p.</ref> Azərbaycan türkcəsindəki əsərlər xüsusilə Elxani hökmdarı [[Əbu Səid Bahadur xan]]ın dövründə (1316–1335) [[Azərbaycan–monqol mədəni əlaqələri#Ədəbiyyat və musiqi|inkişaf etmişdir]].{{sfn|Togan|1981|p=272 e-g}}
* [[Orta azərbaycanca]]. XV–XVIII əsrlərdə inkişaf etmişdir. Bu dil ilk dəfə XV əsrdə Azərbaycanda, Şərqi Anadoluda və İranda ortaya çıxıb. Dil [[Qaraqoyunlular]] (1374–1468) və [[Ağqoyunlular]] (1378–1503) kimi türk sülalələri dövründə, xüsusən də hakim sülaləsi İran Azərbaycanından olan [[Səfəvilər İmperiyası]] (1501–1736) dövründə daha çox inkişaf etmişdir. Onların dövründə orta Azərbaycan dili [[fars dili]] ilə yanaşı, sarayda və hərbi sahədə istifadə olunurdu və İranın şimalından cənubuna qədər [[linqva franka]] idi.{{sfn|Stein|2014}} XVI əsrdə Səfəvi hökmdarları [[Şah İsmayıl Xətai|I İsmayıl]] və [[I Təhmasib]]in hakimiyyət dövrü inkişafın bu mərhələsində Azərbaycan türk dilinin və ədəbiyyatının tarixində ən parlaq dövr hesab edilir.<ref name="autogenerated1">{{cite news
 |title        = AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature
 |author       = H. Javadi and K. Burrill
 |newspaper    = iranicaonline.org
 |date         = December 15, 1988
 |url          = http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x
 |accessdate   = 2017-01-10
 |archive-date = 2013-02-01
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20130201033259/http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x
 |url-status   = live
}}</ref>
** Birinci ədəbi dil. Azərbaycan dilinə əsaslanırdı və əsasən [[Azərbaycan aşıq sənəti]]ndə istifadə edilirdi.<ref name="ling1">Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX–XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 26.</ref>
** İkinci ədəbi dil. Azərbaycan dili elementləri ilə ərəb və fars dillərinə əsaslanırdı və hüquq ədəbiyyatında, [[Azərbaycanda elm#Tarixşünaslıq|tarixi əsərlər]]də və s. istifadə edilirdi.<ref name="ling1"/>
** Canlı danışıq dili. XVI–XVII əsrlərdən etibarən [[Məhəmməd Füzuli]], [[Qövsi Təbrizi]] kimi şairlərin əsərlərində Azərbaycan ədəbi dilinin Azərbaycan danışıq dilinə yaxınlaşdığı görülür. Bu, özünü XVIII əsr şairi [[Molla Pənah Vaqif]]in əsərlərində daha açıq şəkildə büruzə verir.<ref name="ling1"/>
* [[Standart azərbaycanca]]. Azərbaycan dilinin standart (ədəbi dil) olaraq istifadə edilən forması. Oktyabr inqilabından sonra standart danışıq dili olmuşdur.<ref>The Modern Encyclopedia of East Slavic, Baltic, and Eurasian Literatures (англ.) / Edited by Harry Weber. — Gulf Breeze: Academic International Press, 1978. — Vol. II. — P. 13. — 246 p.</ref>
** Şimal standartı. Dialektlər arasında Azərbaycan ədəbi dilinə ən çox təsir edən komponentlər Bakı-Şamaxı dialektləri idi.<ref>Ширалиев М. Ш. О диалектной основе азербайджанского национального литературного языка // Вопросы языкознания. — М.: Изд-во АН СССР, 1958. — № 1. — С. 79.</ref>
** Cənub standartı.  İran Azərbaycanında nəşr olunan müxtəlif ədəbiyyatlarda (elmi, bədii, dini) bu bölgənin dialekt elementləri istifadə olunurdu. İranda Azərbaycan dilinin orfoqrafiyasının standartlaşdırılması prosesi 1979-cu ildən "[[Varlıq (jurnal, İran)|Varlıq]]" (وارلیق) kimi Azərbaycan jurnal və qəzetlərinin nəşri ilə başlamışdır.<ref name=":0">Azeri Arabic Turk standard of writing; authored by Javad Heyat; 2001 http://www.azeri.org/Azeri/az_arabic/azturk_standard.pdf {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20230718092251/http://www.azeri.org/Azeri/az_arabic/azturk_standard.pdf |date=2023-07-18 }}</ref>

== Dialektlər ==
{{main|Azərbaycan dilinin dialektləri}}
[[Fayl:Le_dialect_et_le_folk-lore_du_Karabagh.jpg|thumb|[[Ceyhun Hacıbəyli|Ceyhun Hacıbəylinin]] Qarabağ dialekti və folklorundan bəhs edən "Le dialect et le folk-lore du Karabagh" kitabı. Paris. 1933-cü il.]]

* [[Azərbaycan dilinin qərb dialekti]]. Hal-hazırda [[Azərbaycan Respublikası]]nın qərb (Gəncəbasar adlanan ərazi) və [[Gürcüstan]]ın cənub-şərq bölgələrində işlənən danışıq dialektidir. 
** Əraziyə görə: [[Qazax dialekti|Qazax]], [[Azərbaycan dilinin Qarabağ dialekti|Qarabağ]] və Gəncə dialektləri.
*** Qarabağ koyne dialekti ((bir dilin bir neçə formasının qarışması nəticəsində əmələ gələn standart dialekt). Azərbaycan ədəbi dilinin normalarının formalaşmasında əsas mənbəyə çevrilmişdir.{{sfn|Məmmədov|2021|с=243}} Beləliklə, artıq XVIII əsrdə Azərbaycan ədəbi dili Qarabağ dialektinə əsaslanırdı.{{sfn|Məmmədli|2019|с=7}}
** Tayfaya görə: [[Ayrımlar|Ayrım]]-[[Qarapapaq dili|Qarapapaq]] dialekti.
* Azərbaycan dilinin cənub dialekti. 
** Əraziyə görə: Naxçıvan, Təbriz, Ordubad, [[Sonqur dialekti|Sonqur]] dialektləri, İrəvan şivəsi.
** Tayfaya görə: [[Aynallu dialekti|Aynalu]], [[Əfşar dili|Əfşar]], [[Qaşqay dili|Qaşqay]] dialekti.
* Azərbaycan dilinin şərq dialekti. Bakı, Dərbənd, [[Quba dialekti|Quba]], Şamaxı dialektləri, Muğan və Lənkəran şivələri daxildir.
* Azərbaycan dilinin şimal dialekti. [[Şəki dialekti]] və Zaqatala-Qax şivəsi daxildir.<ref>Гаджиева Н. З. Азербайджанский язык // Языки народов СССР: в 5 томах. Тюркские языки. — М.: Наука, 1966. — Т. 2. — С. 66—67.</ref><ref>Азербайджанский язык // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.</ref>
* Tiflis dialekti. [[Sayat Nova]]nın azərbaycan dilində yazdığı əsərlərində istifadə edilən XVIII əsr dialektidir.<ref>{{cite news |title=Sayat Novanın Azərbaycanda unudulması barədə |author=Elnurə Hüseynova |url=https://bakuresearchinstitute.org/sayat-novanin-azerbaycanda-unudulmasi-barede/#_ftn4 |publisher= |date= |accessdate=2024-07-13 |language=az |archiveurl=https://web.archive.org/web/20240605041421/https://bakuresearchinstitute.org/sayat-novanin-azerbaycanda-unudulmasi-barede/#_ftn4 |archivedate=2024-06-05 |url-status=live }}</ref>
* Aralıq dialektlər. İki ayrı dialekt qrupunun xüsusiyyətlərini daşıyan aralıq dialektləri Göyçay (şərq və qərb dialektləri), Ağdaş (şimal və şərq dialektləri) və Cəbrayıl dialektidir (qərb və cənub dialektləri).<ref>Ширалиев М. Ш. Диалекты и говоры азербайджанского языка // Диалекты тюркских языков: очерки. — М.: «Восточная литература» РАН, 2010. — С. 37. — ISBN 978-5-02-036421-9.</ref>

=== Yaxın və keçid dillər və ya dialektlər ===
* Gəlucah dili. Azərbaycan linqvistik ərazisinin ən şərq nöqtəsi adlandırılır. Gəlucah dili mərkəzi oğuz qrupuna aiddir və Azərbaycan dilinə çox yaxındır. Ancaq Azərbaycan dili ilə fərqli xüsusiyyətlərə də malikdir.<ref name="iran"/>
* [[Xorasan-türk dili]]. Azərbaycan dili (mərkəzi oğuzca) ilə türkməncə arasında keçid dilidir, ancaq türkmən dilindən daha çox Azərbaycan dilinə yaxındır.<ref name="iran">Michael Knüppel. Turkic languages of Persia: An overview // Encyclopædia Iranica. January 1, 2000.</ref> 
* [[Qaşqay dili|Qaşqay]], [[Aynallu dialekti|Aynallu]] və [[Sonqur dialekti]]. Azərbaycan dilinə yaxın dialektlər hesab edilir. Aynallu və həmçinin [[Sonqur dialekti]] Xorasan türkcəsi ilə Azərbaycan dili arasında keçid dili rolu oynayır.<ref name="iran"/>
* [[Xələc dili]]. Azərbaycan dilinin dialekti olması və ya müstəqil türk dili olması ilə bağlı fikirlər mövcuddur. Xələc dilinin ən yaxın olduğu dil Azərbaycan dilidir.<ref>Щербак А. М. Халаджский язык // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Academia, 1996. — С. 471.</ref><ref>Щербак А. М. Введение в сравнительное изучение тюркских языков. — СПб.: Наука, 1994. с. 31.</ref>
* [[Əfqanıstan qızılbaşları|Əfqanıstan qızılbaşcası]]. Azərbaycan dilinin dialekti adlandırılması mümkündür.<ref>G. Doerfer. AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish // Encyclopædia Iranica. — 1988. — Т. III. — С. 245—248.</ref> Bu qızılbaşlar öz dillərini türk və ya azəri dili adlandırır.<ref>Louis Ligeti. Sur la langue des Afchars d’Afghanistan (фр.) // Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. — 1957. — Vol. 7, no 2/3. — P. 109—156.</ref><ref>Дебец Г. Ф. Антропологические исследования в Афганистане // Советская этнография. — М.: Наука, 1967. — № 4. — С. 87.</ref><ref>Брук С. И. Население мира. Этнодемографический справочник. — М.: Наука, 1981. — С. 381—382.</ref>

== Hibrid dillər ==

* Hibrid türk-ərəb dili. Rus-isveçli zabit İvan Gerber Muğanda qış aylarında məskunlaşan köçəri ərəblərin "qarışıq türk-ərəb dilində" danışdığını qeyd etmişdir.<ref>Richard Tapper. Frontier Nomads of Iran: A Political History of the Shahsevan. Cambridge University Press, 1997; p. 103</ref><ref>[[Abbasqulu ağa Bakıxanov]]. 
[http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Bakihanov/framevved.htm Gülüstani İrəm] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120208152018/http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Bakihanov/framevved.htm |date=2012-02-08 }}. [[Ziya Bünyadov]]un tərcüməsində. Bakı: 1991, s. 21</ref>
* Tabasaran dili. Alman dilçisi Adolf Dirr tabasaran dilini türk-tatar{{ref+|Tatar deyildikdə azərbaycanlılar nəzərdə tutulur.<ref>Русская энциклопедия. — С.-Петербург, 1911. — Т. 1. — С. 102.</ref>|ş}} dillərinə aid etmiş, Azərbaycan dilinin tabasaran dilinin leksika və qrammatikasına təsir etdiyini bildirmişdir.<ref>Гасанов М. Р. Очерки истории Табасарана. — Махачкала: Дагучпедгиз, 1994. — С. 28, 34-35</ref>
* Azərbaycan-Osmanlı hibrid dili. XVIII əsrdə gürcü yazısı ilə yazılmış [[İncil]] əlyazmaları bu qarışıq dildə yazılmışdır.<ref name="qruz123">É. Á. Csató, B. Isaksson, C Jahani. Linguistic Convergence and Areal Diffusion: Case Studies from Iranian, Semitic and Turkic, Routledge, 2004, p. 228, ISBN 0-415-30804-6.</ref>
* [[Azərbaycan–Çağatay ədəbi əlaqələri|Azərbaycan-Çağatay hibrid dili]]. Azərbaycan şairləri Osmanlı və Çağatay ədəbiyyatlarının inkişaf etdikləri ərazilərin ortasında yerləşdiyi üçün həm öz dillərini, həm bu dilləri istifadə etmiş, hətta onlarda iki yazı dilini (Qərbi türkçə (Azərbaycanca) və Çağatayca) təbii və təsadüfi bir şəkildə birləşdirən qarışıq dil müşahidə edilmişdir. [[İmadəddin Nəsimi|Nəsimi]], [[Kişvəri]], [[Şah İsmayıl Xətai|Xətai]] və [[Məhəmməd Əmani|Əmani]] kimi şairlərin əsərlərində çağatay-qıpçaq elementləri görülür.{{sfn|Demirci|1998|p=3-4}}

== Dilin inkişaf xronologiyası ==
[[Fayl:Azərbaycan dilinin inkişafı.jpg|700px|thumb|center|Azərbaycan dilinin inkişafı]]

== Şərhlər ==
{{İstinad siyahısı|group=ş}}

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|3}}

== Ədəbiyyat ==
* Demirci, J. (1998). NEVAVİ'NİN AZERBAVCAN SAHASINA ETKİSİ . Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi , 38 (1–2) , 1–12 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/dtcfdergisi/issue/66761/1043985
* Flemming, Barbara. Essays on Turkish Literature and History. Brill. 2018. ISBN 9789004355767.
* Məmmədli M.. Azərbaycan dialektologiyası / Elmi redaktor: Məmmədəli Qıpçaq. — Б.: Zərdabi Nəşr, 2019. — 352 с.
* Məmmədov M. Azərbaycan dilinin Qarabağ dialektində arxaik sözlər // Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi. — Турция, 2021. — C. V, no 2. — S. 241-250.
* Stein, Heidi (2014). "Ajem-Turkic". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopaedia of Islam, THREE. Brill Online. ISSN 1873–9830.
* Togan, Zeki Velidi. Ümumi türk tarihine giriş (cilt I). İstanbul: Enderun Kitabevi. 1981. səh. 538.

[[Kateqoriya:Azərbaycan dili]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan dilləri]]
[[Kateqoriya:İran dilləri]]