Birinci tiryək müharibəsi üçün mənbəyə bax

[[Fayl:Second Opium War-guangzhou.jpg|thumb|right|300px|Quançjou yaxınlığında döyüş]]
'''Birinci tiryək müharibəsi''' — 1840–1842-ci illərdə [[Çin]]də [[Böyük Britaniya]] tərəfindən [[Tsin imperiyası]]na qarşı aparılan [[müharibə]].<ref name="Tsang, Steve 2007 p. 3-13">Tsang, Steve (2007). ''A Modern History of Hong Kong''. I. B. Tauris. pp. 3–13, 29. {{ISBN|1-84511-419-1}}.</ref>

== Müharibənin səbəbləri ==
XVIII əsrin II yarısı-XIX əsrin əvvəllərində [[İngiltərə]]nin Ost-Hind şirkəti [[Hindistan]]da geniş miqyasda tiryək istehsalını artırmağa və satış bazarı kimi [[Çin]] ərazisindən istifadə olunmasına diqqəti artırdı. 1757-ci ildə [[Çin]] imperatoru ölkəyə tiryək gətirilməsini qadağan edən bir sıra fərmanlar vermişdi. İngilis tacirləri bu fərmanlara əhəmiyyət verməyərək, qeyri-qanuni surətdə tiryək [[ticarət]]ini daha da geniş miqyasda davam etdirirdilər. Tiryək [[ticarət]]inin əsas mərkəzi [[Kanton]] şəhəri idi. Mövcud vəziyyətlə barışmayan ingilis tacirləri ingilis mallarının [[Çin]]ə qeyri-məhdud miqdarda idxalı üçün [[Çin]] limanlarının açılmasını tələb edirdilər.

[[İngiltərə]] hökuməti öz tacirlərinə [[Çin]]də geniş [[ticarət]] aparmaq üçün əlverişli şərait yaratmaq məqsədilə 1816-cı ildə [[Çin]]ə yeni nümayəndəlik — Amxerstin səfirliyini göndərdi, lakin səfirliyin [[Çin]]in rəsmi dairələri ilə danışıqları heç bir nəticə vermədi.

XIX əsrin 30-cu illərində [[Çin]]də daxili siyasi vəziyyətin kəskinləşməsindən istifadə edən [[Böyük Britaniya]] [[Çin]]də öz nüfuz dairəsini genişləndirmək üçün öz fəaliyyətini gücləndirdi. 1833-cü ildə [[İngiltərə]] [[parlament]]i tərəfindən Ost-Hind şirkətinin [[ticarət]] inhisarının ləğv edilməsi [[Çin]] bazarında çoxlu yeni [[ticarət]] şirkətlərinin fəaliyyətə başlamalarına təkan verdi. İngilis-[[Çin]] [[ticarət]]inə rəhbərlik və nəzarət etmək üçün [[Çin]] hökumətinin razılığı olmadan, 1834-cü ildə lord Nepir [[İngiltərə]]nin [[Çin]]ə xüsusi baş komissar təyin edildi. Nepirin ingilis [[ticarət]]i üçün [[Pekin]] şəhərinin açıq elan edilməsinə, imtiyazlı [[ticarət]] şəraiti yaradılmasına cəhdləri ingilis-Çin münasibətlərinin xeyli pisləşməsinə, [[ticarət]]in müvəqqəti olaraq dayandırılmasına və sahil istehkamlarının ingilis hərbi gəmiləri tərəfindən bombardman edilməsinə gətirib çıxartdı.

1839-cu ildə imperator tərəfindən verilən yeni fərmana əsasən tiryəklə dolu olan bütün xarici gəmilər [[Çin]] sularından uzaqlaşdırılmalı idi, lakin ingilis və amerikan tacirləri həmin tələbləri yerinə yetirməkdən boyun qaçırırdılar. Xaricilərlə hər cür [[ticarət]]in dayandırılması və xarici faktoriyaların hamısının mühasirəyə alınması britaniyalı və amerikalı tacirləri təslim olmağa məcbur etdi. Onlardan 20,3 min qutu tiryək müsadirə olunaraq yandırıldı.

== Müharibənin başlanması. Hərbi əməliyyatların gedişi ==
[[Çin]]in tiryək [[ticarət]]inə qarşı mübarizəsi [[İngiltərə]] ilə [[Çin]] arasında [[müharibə]]nin başlanmasına səbəb oldu. 1839-cu ilin sentyabrında [[İngiltərə]] hökuməti tərəfindən [[Kanton]] sularına [[hərbi gəmilər]] göndərildi. [[İngiltərə]] hökuməti 1840-cı ilin iyun ayında [[müharibə]] elan etmədən hərbi əməliyyatlara başlamaq haqqında əmr verdi. Beləliklə tarixdə Birinci tiryək müharibəsi adı ilə məlum olan [[müharibə]] başlandı.

Şin ordusundan qat-qat yaxşı silahlanan İngilıs eskadrası 1840-cı ilin iyun ayında [[Kanton]]u blokadaya aldı, sahilboyu şəhərləri ələ keçirdi, Çjuoşan adasına desant çıxartdı. [[ABŞ]] hökuməti [[ingilislər]]in [[Çin]]ə qarşı apardığı [[müharibə]]də onlara fəal yardım göstərirdi. 1840-cı ildə başda Kerni olmaqla [[ABŞ]] eskadrası [[Çin]] sularına daxil oldu. Vəziyyətin ağırlaşdığını görən Tsin hökuməti işğalçılarla Daqu şəhərində danışıqlara başladı. [[Honkonq]]un [[ingilis]]lərə verilməsi, ingilis-Çin ticarətinin yenidən davam etdirilməsi, təhqir olunmuş [[ingilislər]]dən üzr istənilməsi, məhv edilmiş tiryəkin əvəzinin ödənilməsi kimi tələblər irəli sürülmüşdü. 1840-cı ilin noyabrından etibarən tiryək [[ticarət]]inə icazə verildi.

[[İngilislər]]in tələblərinin yerinə yetirilməsinə baxmayaraq hərbi əməliyyatlar davam etdirilirdi. 1841-ci ilin avqustundan döyüşlər yenidən qızışdı. Hərbi qüvvələrin qeyri-bərabərliyi üzündən ingilislərin qarşısını almaq mümkün deyildi.

== Sülh müqaviləsi və onun şərtləri ==
{{Əsas|Nankin müqaviləsi}}
[[Fayl:The Signing of the Treaty of Nanking.jpg|thumb|upright=2|Nankində sülh müqaviləsinin bağlanması]]
1842-ci il avqustun 29-da [[Nankin]]də [[Çin]]lə [[İngiltərə]] arasında "Sülh, dostluq, ticarət və zərərin ödənilməsi" barədə sülh müqaviləsi imzalandı. [[Nankin müqaviləsi]] [[Çin]]in xarici ölkələrlə bağladığı ilk qeyri-bərabər hüquqlu müqavilə idi. Müqaviləyə əsasən [[İngiltərə]] [[Çin]]in beş şəhərində, o cümlədən [[Şanxay]]da konsulluqlar açmaq və [[ticarət]] etmək hüququ qazandı. Beləliklə, "açıq qapılar"adlı sistemin əsası qoyuldu. [[Honkonq]] adası [[İngiltərə]]nin sərəncamına verildi.

Müqaviləyə görə [[Çin]] 21 milyon yuan təzminat ödəməli, Çinə gətirilən ingilis mallarından alınan [[gömrük rüsumu]] 5 faizdən artıq olmamalı idi. Çinin "Qunxan" [[ticarət]] şirkəti ləğv edilirdi.<ref>А. М. Бутаков, А. Е. Тизенгаузен, Опиумные войны, М. 2002., стр. 9</ref>.

Bununla kifayətlənməyən [[ingilislər]] 1843-cü ildə [[Çin]]i yeni müqavilə bağlamağa məcbur etdilər. Şərtləri [[Çin]] üçün çox ağır olan bu müqaviləyə görə [[Çin]]də işləyən ingilis vətəndaşlarına eksterritoriallıq hüququ verilirdi. Müqavilədə əcnəbilər üçün açıq elan olunmuş limanlarda [[Çin]] hakimiyyət orqanlarının nəzarəti qadağan edilmiş yaşayış məntəqələrinin salınması məsələsi də vardı.

== Birinci Tiryək müharibəsinin nəticələri ==
[[İngiltərə]]nin ardınca [[ABŞ]], [[Fransa]], [[Rusiya]] və digər dövlətlər də [[Çin]]i qeyri-bərabər hüquqlu müqavilələr bağlamağa məcbur etdilər.

Birinci tiryək müharibəsi [[Çin]]in yarımmüstəmləkə bir ölkəyə çevrilməsinin başlanğıcını qoydu. Müharibə mövcud quruluşun və idarə üsulunun çürüklüyünü, hökumətin acizliyini göstərdi, xarici malların ölkəyə geniş axını üçün qapıları taybatay açdı və [[Çin]]in daxili vəziyyətini pisləşdirdi.

== Xarici keçid ==
* ''Волынец А.'' [http://warspot.ru/4998-nichego-ne-mozhet-byt-prezrennee-kitayskoy-voennoy-sily "Армия цинского Китая накануне Первой опиумной войны"]
* ''Волынец А.'' [http://warspot.ru/5082-pervaya-opiumnaya-voyna-u-istokov "Первая Опиумная война: как борьба с наркоторговлей спровоцировала войну двух империй"]
* ''Волынец А.'' [http://warspot.ru/5167-pervaya-opiumnaya-voyna-ot-dinhaya-do-kantonal "Первая Опиумная война: от Динхая до Кантона"]
* ''Волынец А.'' [http://warspot.ru/5240-pervaya-opiumnaya-voyna-ot-kantona-k-yantszy "Первая Опиумная война: от Кантона к Янцзы"]
* ''Волынец А.'' [http://warspot.ru/5279-pervaya-opiumnaya-voyna-vverh-po-yantszy-k-razvyazke "Первая Опиумная война: вверх по Янцзы — к развязке"]
* [http://sadpanda.cn/archives/6712 Музей опиумной войны в городе Хумэнь провинции Хэбэй]
* [http://militera.lib.ru/h/butakov_tizengauz/index.html Бутаков Александр Михайлович; барон Тизенгаузен Александр Евгеньевич, Опиумные войны. Обзор войн европейцев против Китая в 1840–1842, 1856–1858, 1859 и 1860 годах]
* [http://www.lesechos.fr/info/industrie/300284237.htm Tristan GASTON-BRETON "Lin Zexu : "Guerre à l’opium !"", Les Echos, 04/08/2008] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20081022064742/http://www.lesechos.fr/info/industrie/300284237.htm |date=2008-10-22 }}

== Mənbə ==
* Непомнин О. Е. [http://www.vostlit.ru/KartNotSerial/kart126.htm История Китая: Эпоха Цин. XVII — начало XX века]. — М.:2005. ISBN 5-02-018400-4

== İstinadlar ==
[[Kateqoriya:Çin]]
[[Kateqoriya:Müharibə]]