Böyük Getsbi

Böyük Getsbi
ing. The Great Gatsby
1925-ci ildə çap edilmiş kitabın orjinal üz qabığı.
Janr	roman
Müəllif	Frensis Skott Fitscerald
Orijinal dili	İngilis dili
Yazılma ili	1925-ci il
Nəşr ili	10 aprel 1925
Elektron versiya
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Böyük Getsbi və ya Möhtəşəm Getsbi (ing. The Great Gatsby) — amerikalı yazıçı Frensis Skott Fitsceraldın romanı. Amerika ədəbiyyatında "Caz dövrünü" tipik əks etdirən bu roman 10 aprel 1925-ci ildə işıq üzü görmüşdür. Roman amerika modernizminin əhəmiyyət kəsb edən əsərlərindən sayılır. Fitscerald romanı Avropaya səfər zamanı Parisdə bitirərək dərc etdirmişdir.

Romanda hadisələr 1920-ci ilin Nyu-Yorkunda, Lonq Aylend adasında cərəyan edir. Birinci dünya müharibəsi hərc-mərcliyindən sonra amerika cəmiyyəti inamlı çiçəklənmə dövrünə qədəm qoyur, ABŞ iqtisadiyyatı sürətlə inkişaf etməyə başlamış olur. Bu dövrdə ABŞ-də tətbiq olunan"Quru qanun" bir çox spirtli içki qaçaqmalçılarını və bununla məşğul olan alverçiləri milyonçi etmiş və mütəşəkkil cinayətkarlığın inkişafına təkan vermişdir. Zənginlərin füsünkarlığına heyran olan müəllif, əsərdə həmin dövrdə cəmiyyətdəki əxlaqsızlığı çılpaqlığı ilə göstərməyə çalışmışdır.

Roman 24 000 tirajla nəşr edildikdən sonra Brodveydə və Hollivudda səhnələşirilsə də müəllifin sağlığında şöhrət qazana bilməmiş, unudulmuşdur. Roman ötən əsrin 50-ci illərində, müəllifin ölümündən sonra gündəmə gələrək populyarlaşmışdır.

Sonrakı illərdə roman bir çox ingilis dilli orta və ali məktəblərdə ədəbiyyat dərsliyinə salınaraq məcburi bədii qirayət materialına çevrilmişdir.

1998-ci ildə roman XX əsrin 100 ən yaxşı ingilis dilli romanları arasında ikinci sırada yer almış olur.

Müəllif əvvəlki iş və gücünü ataraq 1922-ci ildə "Tərəvəz" pyesini bitirdikdən sonra 1923-cü ildə "Böyük Getsbi" romanını yazmağı planlaşdırır. Bu romanı dönə-dönə redaktə edən müəllif əsərin ona şöhrət gətirəcəyinə əmin idi. Sonralar o yazırdı: "Mən özümdə məndə heç vaxt olmayan böyük bir qüvvə hiss edirdim". "Böyük Getsbi" müəllifin sayca üçüncü, həcmcə ən qısa və ən "Böyük" romanıdır. Bu romanın sehri, onun hər il Amerikada yüzminlərlə yeni-yeni oxucu tapmasındadır.

Kitabın üz qabığı

Kitabın üz qabığındakı şəklin qəribə tarixçəsi vardır. Roman hələ bitməmiş müəllif kitabın üz qabığına illüstrasiyanı heç də tanınmamış rəssama — Frensis Kuqata tapşırır. İllüstrasiya bitdikdən sonra əsər hələ hazır olmamış müəllif onu çox bəyənərək, dərhal redaksiyaya sözü gedən kitabın üz qabığı üçün göndərir. Ar-deko stilində olan şəkildə alovlu attraksionlu bir parkın üzərində bir cüt qadın gözü təsvir olunmuşdur. Tabloda gözlərin məxsus olduğu qadın burunsuz, amma hissiyyatlı dodaqları və sol gözündən axan göz yaşı ilə təsvir edilmişdir.

Adlandırılması

Əsərin özü kimi adlandırılması da mücərrəd olmuşdur. Müəllifin tərəddüdü "Zibillər və milyonçular əhatəsində", "Getsbi — Qızıl şlyapa", "Sərsəm sevgili", "Vest Eqq yolunda", "Qərbi Eqqdə Trimalxio" kimi adlardan imtina etməyə vadar edir. Nəşrə bir həftə qamış əsəri "Böyük Getsbi" son anda amerika xəyalını simvolizə edən "Qırmızı, göy və ağ altında" adlandırmağa qərar verir, lakin artıq gec olduğundan, kitab "Böyük Getsbi" kimi işıq üzü görmüş olur.

Romanı "Böyük Getsbi" adlandırmaqda müəllifin məqsədi diqqəti məhəbbətdən kor olmuş qəhrəmanının nə qədər zəngin, görkəmli, yaraşıqlı, bacarıqlı, böyük həyat enerjisinə malik olmasına baxmayaraq aciz, məhrum və korlanmış, ona layiq belə olmayan bir qadın uğrunda mənasız və puç mübarizəsinə cəlb etmək olmuşdur.

Süjeti

Roman Nik Karraueyin dilindən söylənilir. Roman Nik Karraueyin atasının ona vermiş olduğu nəsiyyəti: onun malik olduğu üstünlüyə malik olmayan insanları mühakimə etməməyəyi xatırlaması və buna Getsbi hadisəsindən başqa bütün hallarda əməl etdiyini söyləməsi ilə başlanır. Nik doğma Orta Qərbə dönmək üçün Nyu-Yorku tərk edir. Beləliklə sonrakı hekayə retrospektiv olaraq əsərdə ərz olunur.

Əsərdə Nik İst Eqqdən fərqli olaraq bir o qədər də tanınmamış və varlı olmayan insanların yaşadığı Vest Eqqdə bir evi kirayə götürməsindən söhbət açır. Nik Tom və Dezinin malik olduğu dəbdəbəli malikanəyə baş çəkir. Dezi Nikin əmisi qızıdır. Onun əri Tom bir vaxtlar Yeldə futbolçu olmuş, sonralar indiki var dövlətinin kefini çıxaran bir şəxsdir. Nik tərəfindən Tom irqçi baxışlı, dikbaş, özündən razı həm də möhkəm bədən quruluşlu bir şəxs, Dezi isə həlim, yaraşıqlı, bir üç yaşlı qız anası olan zəkalı evdar qadın kimi təsvir edilir. Məhz bu iqamətgahda Nik Dezinin rəfiqəsi, mükəmməl qolf oyunçusu Cordan Beyker ilə tanış olur. Cordan Nikə Tomun Nyu-Yorkda məşuqəsi olduğunu xəbər verir. Heç nədən xəbərsiz olan avtomobil çilingəri Corcun arvadı Mirtl Vilson ilə xəlbət görüşlər üçün Tom Nyu-Yorkda yaraşıqlı bir ev kirayə edir, və bir gün ora Niki, Mirtlin bacısı Ketrini və dostları Çestr və Lüsil Mak-Kini dəvət edir. Gecə sərxoş və əyyaşlıqla bitir. Bu zaman Tom Dezinin adını çəkdiyinə görə Mirtlin vuraraq burnunu əzir. Bunu görən Nik dərhal oranı Mak-Ki ilə birlikdə tərk edir.

Nik çox varlı, hər şənbə özünün nəhəng dəbdəbəli malikanəsində keçirdiyi, yüzlərlə adamın iştirak etdiyi, gözəl kef məclisləri ilə tanınan Cey Getsbinin ən yaxın qonşusudur. Tezliklə Getsbinin sürücüsü Nikə belə bir kef gecəsində iştirak üçün formal bir dəvətnamə gətirir.

Getsbi sirli bir insandır. Onun hədsiz var dövləti haqqında çoxlu şayiələr dolaşmaqdadır. Heç kimin onun keçmişindən xəbəri yoxdur. Gecədə təsadüfən bir nəfər Niki tanıyaraq onunla Birinci dünya müharibəsində ABŞ ordusunun üçüncü diviziyasında birgə xidmət etdiklərini söyləyir. Nik orduda olduğunu təsdiqləyərək ondan Getsbini haradan tapa biləcəyini soruşur. Məlum olur ki, Nikin həmsöhbəti Getsbinin özüdür. Beləliklə, onlar arasında dostluq münasibətləri yaranmış olur.

Nyu-Yorkun "Plaza" mehmanxanası, 1920-ci il

Getsbinin iqamətgahını müəllif məhz Lonq-Aylenddəkı Oheka qəsri əsasında təsvir etmişdir.

Lonq-Aylenddəkı Oheka qəsri

Bir gün Cey Nikə səbəbini söyləmədən öz keçmişi və sosial mənsubiyyəti haqqında tarixçəni ona söyləyir. Məlum olur ki, Cey Getsbinin əsl adı Ceyms Getsdir. O, adi bir fermer ailəsində dünyaya gəlmiş, on yeddi yaşında ata evini tərk edərək təsadüfən varl neft maqnatı Den Kodi ilə qasırğa zamanı açıq dənizdə tanış olur. Den Kodi onu yaxtasına stüard götürür. Ceyms onu və yaxtasını qasırğanın caynağından qurtara bilir. 5 il müddətində onlar bütün qitələri səyahət edirlər. Sonra Den vəfat edir və ona qoymuş olduğu 25 min dollarlıq vərəsədən məhkəmənin fırıldaqçılığı ucbatından Ceyə heçnə çatmır, lakin 5 il ərzində topladığı həyat təcrübəsi onun sonrakı uğurlarının açarı olur. Hərbi karyerası çox uğurlu olan Ceyms mayor rütbəsi ilə Birinci dünya müharibəsini keçərək geriyə dönür. Qalib ölkə hərbçisi kimi malik olduğu imtiyazdan istifadə edərək Oksfordda pulsuz təhsil alır. Amerikaya döndükdə Meyer Vulfşeyn ilə tanış olur. Onun bacarıqlı olması Vulfşeynin diqqətini çəkir və özünə şərik edir.

Nikin tanışı Cordan Beyker ona anladır ki, Dezi Ceyin keçmiş sevgilisi olmuş, bütün bu təmtəraqlı şənbə gecələrinın səbəbi Dezini nə vaxtsa təkrar görmək məqsədi güdür. Cordan vasitəsilə Getsbi Nikdən Dezi ilə görüş təşkil etməyi rica edir. Nik görüşü təşkil edir. Cey keçmiş eşq ilə dolu o günləri təkrar yaşamaq əzmindədir. Bütün işlər plan üzrə gedir. Eyni zamanda Nik ilə Cordan arasında sevgi romanı başlanmış olur,

lakin çox sürmür ki, gərgin səhnələr yaşanılır. Nyu-Yorkun "Plaza" mehmanxanasında Tom Cey və Dezi arasındakı münasibətdən xəbər tutur. Tom Ceyi spirtli içkilər qaçaqmalçılığında ittiham edərək ona qarşı nifrətini bildirir, onu hədələyir. Bunun müqabilində Cey Dezidən Tomu heç vaxt sevmədiyini, və 5 il əvvəl yarımçıq qalmış Cey ilə münasibətlərini bərpa etmək istədyini söyləməsini təkid edir. Dezi aciz olduğu üçün bunu deməkdən çəkinir. Tom bunu onun qələbəsi kimi anlayır və o, təkid edir ki, gəldikləri kimi Dezi Cey ilə, o isə Nik və Cordan ilə birlikdə maşınla geri qayıtsınlar.

Elə bu vaxt avtomobil çilingəri Corc Vilson arvadını sədaqətsizlikdə günahlandıraraq onu vurur. Qorxu içərisində canını qurtarıb küçəyə qaçan Mirtl Dezinin idarə etdiyi maşının altına düşüb dərhal keçinir. Dezi və Ceyn maşını saxlamadan hadisə yerindən dərhal yox olurlar. Arxadan gələn Cordan, Nik və Tom baş vermiş hadisəni görürlər. Corc Vilson dəlicəsinə küçəyə qaçaraq hadisə törədən maşının sarı rəngdə olduğunu deyir.

Tom Vilson Ceynə bildirir ki, Nyu-York yolundan keçən sarı rəngli maşının sahibi Cey Qetsbidir. Vilson ona fikir verməyib, hesab edir ki, Mirtli vuran məhz onun xəlvəti görüşdüyü adamdır.

Nik Getsbiyə bir müddət çıxıb getməyi məsləhət görür. Onun Getsbiyə dediyi son söz belə olur: "Yaramaz yaramaz içində, budur onlar. Siz tək onların hamısına dəyərsiniz".

Vilson Getsbinin iqamətgahına gələrək əlindəki silahla hovuzun içində əvvəl onu, sonra da özünü atəş açaraq öldürür. Nik Getsbinin tanışlarını onun dəfninə çağırsa da, gələn olmur. Nik Getsbinin atasını taparaq, onun daha bir qulluqçusu ilə mərhumu dəfn edir. Cordan Beyker ilə münasibətlərini pozaraq, Tomla kiçik bir iğtişaşdan sonra Nyu-Yorku tərk edərək keçmişi qaytarmaq ümidi ilə Orta Qərbə gedir.

Əsərin qəhrəmanları

• Nik Karrauey — Əsas qəhrəman, birinci şəxsin adından hekayəni nəql edən. 1922-ci ildə Nyu-Yorka köçmüş, kiçik bir firmada kredit əməliyyatları ilə məşğul olan bir şəxs.
• Cey Qetsbi (Ceyms Qets) — Nikin müəmmalı qonşusu. Əsli-nəcabəti bilinməyən bir zəngin.
• Dezi Byukennen — Nikin qohumu, üçüncü dərəcəli kuzeni.
• Toms "Tom" Byukennen — Dezinin əri. Əsilli-nəcabətli ailədən olub əvvələr tanınmış reqbi oyunçusu olmuşdur.
• Cordan Beyker — Dezinin rəfiqəsi, Luisvilldə uşaqlıqları bir yerdə keçmişdir. Qolf oyunçusu, Nikin dediyinə görə "həddsiz riyakar və vicdansız".
• Corc Vilson — Avtomobil çilingəri və emalatxana sahibi.
• Mirtl Vilson — Corc Vilsonun arvadı və Tom Byukennenin məşuqəsi.
• Meyer Vulfşeyn — Cey Getsbinin şəriki.

Ekranlaşdırılma

Böyük Getsbi bir neçə dəfə ekranlaşdırılmışdır:

• 1926 — Böyük Getsbi / The Great Gatsby, Herbert Brenon tərəfindən səssiz film (nüsxəsi qalmamışdır).
• 1949 — Böyük Getsbi / The Great Gatsby, Elliott Nugent tərəfindən.
• 1974 — Böyük Getsbi / The Great Gatsby, Cek Clayton tərəfindən (əsas rollarda Robert Redford və Mia Farrov).
• 2000 — Böyük Getsbi / The Great Gatsby, Robert Markovits tərəfindən televiziya filmi.
• 2002 — G / G, Kristofer Skott tərəfindən.
• 2013 — Böyük Getsbi, Baz Lurman tərəfindən (əsas rollarda Leonardo Di Kaprio, Keri Mulliqan, Tobi Maquayr və Amitabh Baççan).

Həmçinin bax

• XX əsrin 100 kitabı (Le Monde)

Mənbə

• F. Scott Fitzgerald, Der große Gatsby, Diogenes Verlag AG Zürich, ISBN 978-3-257-23692-7  (alm.)

Xarici keçidlər

• Rayner Morits: İyirminci illərin parıltısı və xəyalları  (alm.)
• Frans Vayk: Getsbi — romantik realist Arxivləşdirilib 2013-07-15 at the Wayback Machine  (alm.)