Böyük sürgün üçün mənbəyə bax

'''Böyük sürgün''' – [[I Şah Abbas]]ın əmri ilə 1604–1605-ci illərdə [[Ağrı dağı|Ağrı]] vadisi, [[Çuxursəəd bəylərbəyliyi|Çuxursəəd]], Naxçıvan<ref name="AME">[http://ensiklopediya.gov.az/az/terms/5113/cild/16 Böyük sürgün] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20230704081842/http://ensiklopediya.gov.az/az/terms/5113/cild/16 |date=2023-07-04 }}, Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, XVI cild</ref>əhalisinin (müsəlmanlar, ermənilər və yəhudilərin) [[Persiya|İran]] ərazisinə köçürülməsi hadisəsidir.<ref>Cosroe Chaquèri. The Armenians of Iran: the paradoxical role of a minority in a dominant culture; articles and documents, 2008, p. 38.<blockquote>In pursuit of these objectives, in 1604 Shah Abbas ordered the move of Armenians and other populations from the valley of Ararat to Persia. According to Davrizhetsi "all the inhabitants of Armenia be they Christian, Jewish, or Muslim" were ordered to move out of their homes and to adapt themselves to new homeland in Persia proper.</blockquote></ref> Köçürülən əhali arasında [[ermənilər]] üstünlük təşkil edirdilər.<ref> Б. А. Рыбаков, М. Т. Белявский. История СССР с древнейших времен до конца XVIII в. — 1983. — С. 274. "''В 1604 г. на Армению обрушилось очередное несчастье: отступая в Иран, Аббас I угнал около 350 тыс. населения, главным образом армянского. ''"</ref> Müxtəlif mənbələrdə 250.000<ref name="Bournoutian Hovannisian"/><ref name=autogenerated1>William Charles Brice. An Historical atlas of Islam, 275:"After his successful campaigns against the Ottoman Turks, Shah 'Abbas I resolved to depopulate '''eastern Armenia''' and to create an empty tract between himself and his enemy."</ref><ref name=autogenerated2>James Stuart Olson, Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas. [http://books.google.com/books?id=CquTz6ps5YgC&pg=PA45&dq=Eastern+Armenia&lr=&as_brr=3&cd=17#v=onepage&q=Eastern%20Armenia&f=false An Ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140617231926/http://books.google.com/books?id=CquTz6ps5YgC&pg=PA45&dq=Eastern+Armenia&lr=&as_brr=3&cd=17#v=onepage&q=Eastern%20Armenia&f=false |date=2014-06-17 }}, p.44:"Armenians were uprooted during these wars, and, in 1604, some '''250,000 Armenians''' were forcibly transferred by Shah Abbas to Iran. By the seventeenth century, the Armenians had become a minority '''in parts of their historic lands'''"</ref> – 300.000<ref name="AME1">Massoume Price. Iran’s diverse peoples: a reference sourcebook, p. 71:''"Primary sources estimate that between 1604 and 1605 some 250 to 300,000 Armenians were removed from Armenia for settlement in Iran."''</ref> arası əhalinin<ref name="AME"/> ərazidən İranın mərkəzlərinə köçürülməsi haqqında məlumatlar vardır.

== Ərəfə ==
[[Fayl:Shah Abbas I engraving by Dominicus Custos.jpg|180px|thumb|left|<center>[[I Şah Abbas]]ın flamand rəssamı Dominik Kustos tərəfindən çəkilmiş qravür təsviri.</center>]]
1555-ci ildə [[Osmanlı]] və [[Səfəvi]] dövlətləri arasında imzalanmış [[Amasya sülh müqaviləsi|Amasiya müqaviləsinə]] əsasən [[Qərbi Gürcüstan]] vilayətləri ([[İmereti]], [[Sameqrelo|Meqreli]] və [[Quriya]]), [[Bağdad]] və [[Ərmənniyə]] ərazisi [[Osmanlı dövləti]]nin, [[Şərqi Gürcüstan]] vilayətləri ([[Mesxetiya]], [[Kartli]] və [[Kaxeti]]) isə Səfəvilər dövlətinin hakimiyyətinə düşdü. Lakin, 1579-cu ildə [[Osmanlı ordusu]]nun [[Krım xanlığı|Krım xanının]] 100.000-lik ordusu ilə [[Səfəvi]]lərin nəzarətində olan ərazilərə hücum etməsi ilə [[Amasya sülh müqaviləsi|Amasya müqaviləsi]]nin şərtləri pozulur. Türk-tatar ordusunun [[Cənubi Qafqaz]]a talançı yürüşləri 1589-cu ilə kimi davam edir. Həmin dövrdə hücuma məruz qalan ərazidə yaşayan əhalinin böyük bir hissəsi öz yurdunu tərk etməyə məcbur olmuş, qul kimi əsir edilmişdi; təkcə [[İrəvan]] şəhərindən 60.000 insan qul edilmişdi.<ref>Т. Х. Акопян. Очерк истории Еревана. — Изд-во Ереванского университета, 1977. — С. 77.</ref> XVI əsr erməni tarixçisi Hovannisik Çaretsi bu hadisələrlə bağlı yazır: ''Lala adlı bir sərkərdə çoxlu sayda döyüşçülərlə hücuma keçərək Ararat əyalətinə kimi irəlilədi, 60 mindən çox erməni və müsəlmanı qul edərək rumluların ölkəsinə sürdü.''<ref>Аракел Даврижеци. [http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Davrizeci/frametext10.htm Книга историй] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140328192318/http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Davrizeci/frametext10.htm |date=2014-03-28 }}. — М., 1973. — С. 465.</ref>

21 mart 1590-cı ildə imzalanmış [[İstanbul sülh müqaviləsi (1590)|İstanbul müqaviləsinin]] şərtlərinə görə [[Osmanlı dövləti]], [[Təbriz bəylərbəyliyi|Təbriz]], [[Qarabağ bəylərbəyliyi|Qarabağ]], [[Şirvan bəylərbəyliyi|Şirvan]], [[Dağıstan]] və Şərqi Gürcüstan ərazilərini də ələ keçirdi. [[I Şah Abbas]] hakimiyyətə gəldikdən sonra, İstanbul müqaviləsinin şərtlərini qəbul etməyərək ordu quruculuğu ilə məşğul olur və [[Osmanlı dövləti]]nə qarşı yeni müharibəyə başlayır. 1605-ci ildə baş vermiş [[Sufiyan döyüşü]]ndə qalib gələn [[Səfəvilər]] [[Naxçıvan]], [[Culfa]] və [[İrəvan]] ərazilərini ələ keçirdi. 1603–1607-ci illərdə isə bütünlüklə [[Çuxursəəd bəylərbəyliyi|Çuxursəəd ərazisi]] [[Osmanlılar]]dan azad edilir. Bundan sonra [[Osmanlı imperiyası]] ilə sərhəddə yerləşən ərazilərdə [[I Şah Abbas]]ın əmri ilə ''"yandırılmış torpaq siyasəti"'' adlandırılan əməliyyat tətbiq edilmişdir. Bu siyasət nəticəsində həmin ərazilərin əhalisi güclə İranın daxili əyalətlərinə köçürülmüş, ərazilər isə yandırılaraq yaşayış üçün yararsız hala gətirilmişdir.

== Deportasiya ==
[[Fayl:Arakel Davrizhetsi.jpg|thumb|250px|right|<center>Arakel Təbrizli ''"Tarix kitabı"'' əsərinin ilk və müəllifin sağlığında edilmiş nəşrinin üz qabığı, 1669, [[Amsterdam]]; əsərdə Böyük sürgünlə bağlı hadisələr geniş şəkildə təsvir edilmişdir.</center>]]
XVII əsrdə yaşamış və baş vermiş hadisələrin müasiri və şahidi olmuş tarixçi [[Arakel Təbrizli]] yazır:

{{cquote|''Hökmdardan dağıdıcı və məhvedici əmr alan sərkərdələrin hər biri rəhbərlik etdikləri döyüşçü dəstəsi ilə birgə erməni ölkəsinin getmələri əmr edilən havarına gəldilər; və qamşlığa düşmüş azğın yanğın kimi irəliləyərək, onlar,  sakinləri böyük keçi dəstəsi kimi qabaqlarına salaraq, Ararat havarına çatana kimi qovmağa başladılar. Həmin ərazi, Gərni dağından [[Araz çayı]] çayına kimi, bir günlük yol ölçüsündədir. 

İndicə erməni təqviminin 1054-cü ilinə qədəm qoymuşuq və ilk erməni ayı navasardda ölkənin sakini sürgün edildi. Əhalini köçürmək üçün göndərilmiş fars hərbçiləri insanları evlərindən qovaraq evləri sonuncu yaşayış yerinə kimi yandıraraq məhv etməyə başladılar. Həmçinin taxıl zirzəmiləri, toplanmış buğda, düyü və arpa da yandırılaraq məhv edildi.  

Farsların bu şəkildə ölkəni talan və məhv etmələrinin səbəbi, osmanlıların əlinə keçəcəyi halda bu torpaqların yararsız olması və onları qida tapmasının qarşısını almaq idi. Həmçinin torpaqların bu cür yandırılmasında məqsəd qovulan insanlarda qorxu yaradaraq onların yenidən öz evlərinə qayıtmalarının qarşısını almaq idi. 

...Şah Abbas [[Ağcaqala (Səlim)|Ağcaqalada]] idi, osmanlı sərdarı Ciqal oğlu isədöyüşçüləri ilə [[Qars]]a çatmışdı. Onun çoxsaylı döyüşçülərindən qorxan Şah Abbas ordu üçün İrana geri qayıtdı. 

Osmanlı ordusu da fars ordusunu izləməyə başladı. Və böyük və saysız üç ordu meydana gəldi: birincisi – xalq ordusu, ikincisi – fars ordusu, üçüncüsü – osmanlı ordusu. Vəziyyət belə gətirdi ki, xalq ordusunun çəkilməsi ilə onların yerini Şah Abbasın ordusu tutdu, həmin ordunun çəkilməsindən sonra isə əraziləri Ciqal oğlunun ordusu tutdu. Fars və xalq ordusunun [[Culfa]] adlı yerə toplanmasına, osmanlı ordusunun Naxçıvana çatmasına kimi, onlar bu cür bir-birini izlədilər. Bu zaman, farslar xalqa bir saat dincəlməyə vaxt da vermədən, qovmağa, öldürücü zərbələr vurmağa başladılar, insanların burun və qulaqlarını kəsirdilər, bəzilərinin isə (məsələn, katolikos Arakelin qardaşı Ohancan kimi) başlarını kəsərək nizəyə keçirdilər. [Ohancan] və başqalarının başını Araz çayı sahilində kəsərək nizəyə taxdılar. [Farslar] insanları bu və başqa cəzalarla qorxudaraq çayı tez keçmələrinə nail olmaq istəyirdilər. Onları izləyən osmanlıları qorxusu altında, məkrli xalq olan farslar yerli xalqa belə zülm etdilər. Farslar xalqın ordusuna baxdı və öz ordularına baxdı, xalqın ordusu böyük idi. Belə çoxlu əhalini çaydan keçirmə üçün çoxlu günlər sərf etmək lazım idi. Farslar qorxdular ki, osmanlılar bu günlərdə onlara çataraq gizli zərbə endirməklə məğlub edə və ya, xalqı öz evlərinə geri qaytara bilərlər ki, bu da farsların məkrli planına mane olardı. Buna görə də, onlar xalqı, çayı keçməyə məcbur edirdilər. Xalq çox idi, çayı keçmək üçün vasitələr isə çatışmırdı. Baxmayaraq ki, hardansa sallar gətirilmiş və yerindəcə qayıqlar inşa edilmişdi, xalq və fars ordusunun sayı bir yerdə çox böyük olduğuna görə, vasitələrin sayı çatışmaz olaraq qalırdı. Xalqı ötürən fars ordusu isə, insanları saxlayaraq onların qaçmasına mane olur, dəyənəklə vuraraq sürətlə irəliləmələrini tələb edirdilər. Beləcə xalq üzərinə təhlükə və kədər yağırdı. 

Bədbəxt xalq isə qarşısında dəniz kimi geniş və batıran çay, arxasında isə farsların doğrayan qılınclarını görür və çıxış yolu tapa bilmirdi; insanların göz yaşlarından Araz çayına oxşar ikinci çay yaranmışdı; ağlamaq və fəryad səsləri bir-birinə qarışmış, xilas və rəhm isə görünmürdü.''}}

== Təsiri ==
{{Həmçinin bax|Cuğa|Yeni Culfa}}
Bu köçürülmə zamanı xüsusilə ərazidəki ən qədim yaşayış məskənlərindən biri olan [[Cuğa]] şəhəri (xarabalıqları [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]]-nın [[Culfa rayonu]] ərazisindədir) dağıdılmış<ref name="Richard"/>, sakinləri isə (bəzi mənbələrdə 12.000 ailə<ref>M. Jacob Seth. Armenians in India: from the earliest times to the present day : work of original research, Asian Educational Services, 1992, p. 148:''A large Armenian colony of 12000 families from Julfa on the Araxes, in Armenia settled there in 1605, during the glorious reign of Shah Abbas the Great''</ref> , bəzilərində 20.000<ref name="Richard"/> nəfər kimi qeyd edilir) [[İsfahan]] ərazisinə köçürülmüş və burada onlar üçün ayrılmış ərazidə [[Yeni Culfa]] şəhərciyinin əsasını qoymuşlar.<ref name="Massoume Price">Massoume Price. [https://books.google.ru/books?id=gzpdq679oJwC&dq=Iran%27s+diverse+peoples:+a+reference+sourcebook&source=gbs_navlinks_s&hl=en Iran's diverse peoples: a reference sourcebook] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20230704081847/https://books.google.ru/books?id=gzpdq679oJwC&dq=Iran%27s+diverse+peoples:+a+reference+sourcebook&source=gbs_navlinks_s&hl=en |date=2023-07-04 }}. — ABC-CLIO, 2005. — С. 71. — 376 с. — ISBN 1576079937, 9781576079935.</ref><ref name="Richard">Richard G. Hovannisian. [http://books.google.com/books?id=s2ByErk19DAC&pg=PA25&dq=armenian+Abbas+Julfa&lr=&as_brr=3&hl=ru&cd=5#v=onepage&q=armenian%20Abbas%20Julfa&f=false  The Armenian People from Ancient to Modern Times: Foreign dominion to statehood : the fifteenth century to the twentieth century] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160927220320/https://books.google.com/books?id=s2ByErk19DAC&pg=PA25&dq=armenian+Abbas+Julfa&lr=&as_brr=3&hl=ru&cd=5#v=onepage&q=armenian%20Abbas%20Julfa&f=false |date=2016-09-27 }}, p. 25:''"Julfa became more important in the second half of the sixteenth century, only to be destroyed at the end of the century by Shah Abbas […] Arakel of Tabriz says, however, that in 1604–1605, 20,000 Armenians from Julfa were deported to Persia — with one-fifth surviving in New Julfa (Tavrizhetsi, 1896, pp. 52ff.)."''</ref><ref>Fernand Braudel. [http://books.google.com/books?id=WPDbSXQsvGIC&pg=PA159&dq=armenian+Abbas+Julfa&lr=&as_brr=3&hl=ru&cd=35#v=onepage&q=armenian%20Abbas%20Julfa&f=false Civilization and Capitalism, 15th-18th Century: The wheels of commerce] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220407160715/https://books.google.com/books?id=WPDbSXQsvGIC&pg=PA159&dq=armenian+Abbas+Julfa&lr=&as_brr=3&hl=ru&cd=35#v=onepage&q=armenian%20Abbas%20Julfa&f=false |date=2022-04-07 }}, p. 159:''"The new Julfa, to which Abbas the Great deported the Armenians between 1603 and 1605, became the centre of Armenian activity throughout the world"''</ref><ref>[http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000029/st022.shtml Всемирная история, М., 1958 т. IV, стр. 563] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120506033844/http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000029/st022.shtml |date=2012-05-06 }}<blockquote>Чтобы избавиться от соперничества армянского купечества, шах разорил центр армянской торговой деятельности в Закавказье — город Джугу и переселил армянское население в Исфахан, в пригород, названный Новой Джугой</blockquote></ref> Bu dövrdə [[ermənilər]]in cənub-şərqi [[Asiya]] ölkələrinə, xüsusilə [[Hindistan]] və [[Birma]]ya köçü baş vermişdir.<ref>Из истории армянской общины в Бирме. (по материалам XIX в.) // Народы Азии и Африки, № 3. 1961 [http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Suedostasien/XIX/1860-1880/Armenier_Birma/text.phtml?id=3010] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111128102216/http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Suedostasien/XIX/1860-1880/Armenier_Birma/text.phtml?id=3010 |date=2011-11-28 }}</ref>

Hadisələr zamanı İranın içlərinə köçürülmüş əhalinin sayı 250.000<ref name="Bournoutian Hovannisian">Бурнутян, Джордж. Раздел "Eastern Armenia from the Seventeenth Century to Russian Annexation" в книге "The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century". Под редакцией Р. Ованнисяна. Стр. 96: {{oq|en|By the end of the eighteenth century, the Armenian population of the territory had shrunk considerably. Centuries of warfare and invasions combined with the tyranny of local khans had forced the emigration of the Armenians. It is probable the '''until the seventeenth century, the Armenians still maintained a majority in Eastern Armenia''', but the forced relocation of some 250,000 Armenians by Shah Abbas and the numerous exoduses described in this chapter had reduced the Armenian population considerably.}}</ref><ref name=autogenerated1 /><ref name=autogenerated2 /> (bəzi mənbələrdə 300.000) nəfər olaraq qiymətləndirilir. XIX əsrin əvvəllərində İranın cənubi və mərkəzi əyalətlərində köçürülmüş ermənilərin xələfləri olan 600.000-dən çox erməni yaşayırdı. Köçürülmüş ermənilərin bir çoxu yerli müsəlman hakimlərin təzyiqi ilə sonradan [[İslam]]ı qəbul etmiş assimilyasiya olunmuşdur.

== İncəsənətdə ==
Erməni şairi Hovanes Tumanyan (1869–1923) ''"Şah və satıcı"'' adlı şeirində Böyük sürgünlə bağlı hadisələrdən bəhs etmişdir.

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|2}}

[[Kateqoriya:Ermənistan tarixi]]
[[Kateqoriya:Poqromlar]]
[[Kateqoriya:İran tarixi]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan tarixi]]
[[Kateqoriya:Etnik təmizləmə]]
[[Kateqoriya:Səfəvi–Osmanlı müharibələri]]