Dağ yəhudiləri üçün mənbəyə bax

{{mənbə azlığı}}
'''Dağ yəhudiləri''', (dağ yəhudilərinin dilində '''Cuhuro''') şərqi Qafqazda, əsasən [[Azərbaycan]] və [[Dağıstan]]da kök salmış yəhudilər. Dağ yəhudilərini, xüsusilə [[İsrail]]də '''Qafqaz yəhudiləri''' də adlandırırlar. "Dağ yəhudiləri" və yaxud "Qafqaz yəhudiləri" adı dəqiq təbir deyildir, çünki bu ifadə Qafqaz dağlarında yaşayan '''Gürcü yəhudilərini''' əhatə etmir.

Dağ yəhudilərinin adı barədə müxtəlif təxminlər vardır. Məsələn, Amiram Barkat İsrailin "Haaretz" qəzetində yazır ki, 19-cu əsrdə Cənubi Qafqazı istila edən ruslar burada at belində və yapıncı geyimli yəhudiləri görəndə çox təəccüblənmiş və onlara "dağ yəhudiləri" "горские евреи" adını vermişlər.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.haaretz.com/hasen/pages/ShArt.jhtml?itemNo=769003 |access-date=2007-03-11 |archive-date=2007-03-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070311030723/http://www.haaretz.com/hasen/pages/ShArt.jhtml?itemNo=769003 |url-status=live }}</ref> "Haaretz" qəzetinə əsasən, "bu təcrid olunmuş yəhudi icması 1 500 ildən çoxdur Cənubi Qafqazda (Azərbaycan və Şimali Qafqazda) yaşayırlar. Qafqaz yəhudiləri üzrə bir sıra elmi əsərin müəllifi, israilli professor Mordexay Altşuler belə fikirdədir ki, dağ yəhudiləri ilə İran və Buxara yəhudiləri arasında bağlar mövcuddur və dağ yəhudiləri 6-cı əsrdə müstəqil etnik icmaya çevrilmişdir. Tarixi mənbələrdə dağ yəhudilərinin öz qonşuları kimi cəsur döyüşçü olduqları qeyd edilir.<ref name="khazaria.com">{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.khazaria.com/mountainjews.html |access-date=2009-05-22 |archive-date=2021-12-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211223203845/http://www.khazaria.com/mountainjews.html |url-status=live }}</ref>

== Etnik kök ==
{{Yəhudilik}}
Dağ yəhudilərinin etnik köklərinə gəldikdə, belə təxmin edilir ki, dağ yəhudiləri və [[tatlar]] çox qədimdən Qafqazda məskunlaşıblar. Onların ulu əcdadları bir zamanlar İranın cənub-qərb bölgələrində yaşayıb və orada orta-fars dilini mənimsəyiblər. Dağ yəhudilərinin əcdadları 5–6-cı əsrlərdə [[Qafqaz Albaniyası]]nda məskunlaşmışdır.

Hələ 1254-cü ildə flamand səyahətçisi B. Rubrukvis (Rubruk) Şərqi Qafqazın hər yerində, hər halda, həm Dağıstanda, həm də Azərbaycanda çoxlu sayda yəhudinin olduğunu qeyd edir.<ref name="eleven.co.il">{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://eleven.co.il/article/11277 |access-date=2020-08-19 |archive-date=2017-12-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171201043509/http://eleven.co.il/article/11277 |url-status=live }}</ref> Tədqiqatçılar arasında dağ yəhudilərini "yəhudi tat"lar adlandıranlar, eyni etnik köklərə malik olmasına baxmayaraq, tatların dini mənsubiyyət baxımından iki qrupa: "Müsəlman tatlar" və "Yəhudi tatlar"a bölündüyünü deyənlər də var. Onların fikrincə, "tatların əcdadları indiki [[İran İslam Respublikası]]nda yaşamış ari tayfaları olmuşdur. Bundan başqa [[talış]]lar, [[lahıc]]lar, dağ yəhudiləri və s. xalqlar da bu qədim xalqın – [[ari]] tayfalarının davamçılarıdır". Statistikaya görə, [[Azərbaycan Respublikası]]nda 10.9 min nəfər, [[Rusiya]] Federasiyasında 2.303 nəfər müsəlman tat yaşayır.

== Dağ yəhudiləri və xəzərlər ==
Dağ yəhudiləri ilə VII əsrdə qurulan və X əsrin ikinci yarısında dağılan türk [[Xəzər xaqanlığı]]nın əsas əhalisi olan [[xəzərlər]] arasında etnik bağların olub-olmaması məsələsi alimlər arasında uzun zamandır mübahisə və müzakirə mövzusudur. Belə ki, dağ yəhudilərinin xəzərlərin övladları olduğunu və əksinə dağ yəhudiləri ilə xəzərlər arasında etnik bağların heç olmadığını iddia edənlərin əsərlərinə ABŞ, Rusiya, İsraildə rast gəlmək olar.<ref name="khazaria.com"/> Məlumdur ki, Xəzər xaqanlığında [[iudaizm]] (yəhudi dini) dövlət dini elan edilmiş, əhalinin bir qismi və hakim sülalə yəhudi dinini qəbul etmişdir. Bəzi mənbələrdə isə dağ yəhudilərinin deyil, [[Şərqi Avropa]] yəhudilərinin ([[aşkenazi yəhudiləri]]) xəzərlərin davamçıları olduğuna dair fərziyyələr irəli sürürlər. Bu iddiaya qarşı çıxanlar, türk tayfalarından ibarət xəzərlərdən fərqli olaraq dağ yəhudilərinin fars dilinin bir şivəsində, Şərqi Avropa yəhudilərinin isə alman dilinin bir şivəsi olan "idiş" dilində danışdıqlarını qeyd edərək bu iki yəhudi qrupunun birbaşa xəzərlərin davamçıları olduğuna dair fərziyyələri təkzib edirlər. İnqa Saffron "The Philadelphia İnquirer" qəzetində "Qubanın dağ yəhudiləri" adlı yazısında dağ yəhudilərinin haradan gəldiyinə dair irəli sürülən bütün iddiaların ancaq fərziyyə olduğunu qeyd edir. Onun sözlərinə görə, bir çox dağ yəhudisi özlərini İsrailin qeyb olmuş tayfalarının övladları olduqlarını bildirir və Miladdan əvvəl 722-ci ildə Yerusəlimdə Beyt-ül-Müqəddəs (Süleyman məbədi) ilk dəfə dağıdılan zaman didərgin düşdüklərini, köç edə-edə nəhayət Şərqi Qafqazda məskunlaşdığını iddia edirlər.<ref name="khazaria.com"/>

== Tarixi qeydlər ==
18-ci əsrin ikinci rübündə [[Rusiya]], [[İran]], [[Türkiyə]] və bir sıra yerli hökmdarlar arasında Dağıstanın dağ yəhudilərinin yaşadıqları əraziləri ələ keçirmək uğrunda gedən mübarizə üzündən dağ yəhudilərinin vəziyyəti son dərəcə pisləşdi. 1730-cu illərdə Türk sərkərdəsi [[Nadir şah|Nadir]] xan [[Dağıstan]]ın bəzi rayonlarını ələ keçirə bildi. Döyüşlər nəticəsində dağ yəhudilərinin bir neçə yaşayış məskəni yerlə-yeksan edildi.<ref name="eleven.co.il"/> Qırğından xilas olan dağ yəhudilərinə [[Quba]]da, Quba xanı [[Hüseyn xan]]ın qəyyumluğunda sığınacaq verildi. 1797-ci ildə Surxay xan Dağıstanın əsasən dağ yəhudilərinin məskunlaşdığı Aba-Sava vadisinə hücum etdi və şiddətli döyüşlərdən sonra əsir aldığı kişiləri edam etdirdi, qadın və uşaqları isə qənimət olaraq özü ilə apardı. Kəndin müdafiəçiləri arasında 160 nəfər ağır döyüşlərdə həlak olmuşdur. Qırğından qaça bilən dağ yəhudiləri (Quba şəhərinədək ərazinin hökmdarı olan) [[Fətəli xan]]ın qəyyumluğunda Dərbənddə sığınacaq tapdılar. [[İkinci dünya müharibəsi]] illərində alman qoşunları Şimali Qafqazın dağ yəhudilərinin yaşadığı bəzi rayonlarını işğal etdi. Dağ yəhudiləri ilə Avropa yəhudilərinin qarışıq yaşadıqları [[Kislovodsk]] və [[Pyatiqorsk]]da bütün yəhudilər məhv edildi.<ref name="eleven.co.il"/> Almanlar işğal etdikləri Krasnodar diyarının, habelə [[Krım]]ın dağ yəhudilərinin bəzi kolxozlarının əhalisini də kütləvi qırğına məruz qoydular. Dağıstanda yəhudi-tat dilində tədris və nəşriyyat fəaliyyəti 1948–1953-cü illərdə rəsmən dayandırıldı, dağ yəhudilərinin məktəbləri rusdilli məktəblərə çevrildi. 1956-cı ildə dövlətin himayəsi altında Dağıstanda dağ yəhudilərinin məcburi "tatlaşdırılması" siyasəti çərçivəsində yerli sovet elitası dağ yəhudilərinin yəhudilərlə əlaqəsini inkar edərək, rəsmi statistikada dağ yəhudilərini tat kimi qeyd etməyə bağladı.<ref name="eleven.co.il"/>

== Azərbaycanda dağ yəhudiləri ==
[http://www.azerbaijan.az/portal/index_e.html?lang=en|"Azərbaycan.az" portalının] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160307080659/http://www.azerbaijan.az/portal/index_e.html?lang=en%7C |date=2016-03-07 }} məlumatına görə, yəhudilik Azərbaycanda tarixən dağ yəhudiləri ilə təmsil olunmuşdur. [[Moisey Kalankatlı|Movses Kalankatvasi]] dağ yəhudilərinin Qafqaza gəlişini e.ə. I əsrə aid edir. Tədqiqatçıların bu barədə fikirləri fərqlidir. Bir fikrə görə, ən qədim yəhudi icmalarından olan dağ yəhudiləri mənşəcə bir vaxtlar Assuriya və Babil şahları tərəfindən [[Fələstin]]dən çıxarılmış və [[Midiya]]da məskunlaşdırılmış İsrail oğulları nəslindəndirlər. Onların əcdadları yəhudiliyə ilk iman gətirmiş insanlar olmuşlar. Elə Midiyada ikən onlar tatlarla qaynayıb qarışmışlar. Bunun təsiri altında dağ yəhudiləri fars dilinin qədim arami və yəhudi sözləri ilə qatışıq bir ləhcəsi olan [[tat dili]]ndə danışırlar. Başqa tədqiqatçıların fikrincə, dağ yəhudiləri Şərqi Qafqaza Sasani hökmdarı [[Xosrov I Ənuşirəvan]] (531–579) tərəfindən köçürülmüşlər. Hökmdar Qafqazda qalalar tikdirir, şəhərlər saldırır, bu şəhərlərdə [[Mesopatamiya]]dan köçürtdüyü farsları və yəhudiləri yerləşdirirdi. Digər mənbələrə əsasən, Azərbaycan yəhudilərinin (dağ yəhudilərinin) kökləri Qafqaz Albaniyasına qədər gedir. 1990-cı ildə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı Bakı civarında və Qubanın 25 kilometrliyində 7-ci əsrə aid yəhudi yaşayış məntəqəsinin qalıqları tapılmışdır. Ümumi rəyə görə, dağ yəhudilərinin əcdadları İrandan və yaxud [[Bizans imperiyası]]ndan köç edərək [[Qafqaz Albaniyası]]nda, [[Kür çayı]]nın sol sahilində məskən salmışlar. Dağ yəhudilərinin danışdıqları tat dili də həmin dövrdən miras qalmışdır. "Azərbaycan.az" portalına əsasən, dağ yəhudiləri Azərbaycana [[sasanilər]]in siyasəti ilə bağlı olaraq 15 əsr bundan qabaq gəlmiş, imperiyanın təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə sərhəd məntəqələrində yerləşdirilmiş, yerli əhali ilə sıx təmasda olsalar da, dinlərini, adət-ənənələrini, həyat və düşüncə tərzlərini qoruyub saxlamışlar.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijan.az/portal/index_e.html?lang=en |access-date=2009-05-21 |archive-date=2009-07-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090729014214/http://www.azerbaijan.az/portal/index_e.html?lang=en |url-status=dead }}</ref>

== Subetnik qruplar ==
Dağ yəhudiləri 5 yerli qrupa bölünür:

* '''qaytağlılar''' (qaytoği) – [[Dağıstan]]ın [[Qaytaq rayonu]], sonralar Şimali Qafqazın digər yerləri ([[Xasavyurt]], [[Buynaksk]], [[Qroznı]], [[Nalçik]])
* '''dərbəndlilər''' (dərbəndi) — [[Dağıstan]]ın əsasən [[Dərbənd rayonu|Dərbənd]], həmçinin [[Məhərrəmkənd rayonu|Məhərrəmkənd]] və [[Tabasaran rayonu|Tabasaran]] rayonları
* '''qubalılar''' (quboyi) — [[Azərbaycan]]ın [[Quba rayonu]], əsasən [[Qırmızı Qəsəbə]]
* '''şirvanlılar''' (şirvoni) — [[Azərbaycan]]ın [[İsmayıllı rayonu]]nun [[Mücü]] və [[Mücühəftəran]] kəndləri, habelə [[Bakı]]
* '''vartaşenlilər''' (vartaşeni) — [[Oğuz]], [[Gəncə]], [[İsmayıllı]], [[Şamaxı]], sonralar [[Tiflis]]

== Sayı və yaşadıqları ölkələr ==
Dağ yəhudilərinin ümumi sayı:

2004: 150 000{{mənbəsiz}} – 270 000{{mənbəsiz}} (rəqəmlər təxminidir)

Dağ yəhudilərinin məskən saldıqları ölkələr:

* [[İsrail]]: 100 000{{mənbəsiz}} – 140 000{{mənbəsiz}}
* [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]: 10 000{{mənbəsiz}} – 40 000{{mənbəsiz}}
* [[Rusiya]]: 20 000{{mənbəsiz}} – 40 000{{mənbəsiz}}
* [[Azərbaycan]]: 5500<ref name="Этническая панорама Азербайджана : Горские евреи">Международный Азербайджанский журнал "'''IRS – Наследие'''" :[http://irs-az.com/new/pdf/090621154653.pdf Этническая панорама Азербайджана : Горские евреи] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220319234411/https://irs-az.com/new/pdf/090621154653.pdf |date=2022-03-19 }}</ref> — 10 000<ref name="Этническая панорама Азербайджана : Горские евреи" />
* [[Qazaxıstan]]: 2000{{mənbəsiz}}

== Dağ yəhudilərinin görkəmli nümayəndələri ==
* [[Yekutiel Adam|Yekutiel ("''Kuti''") Adam]] – döyüşdə həlak olmuş ən yüksəkrütbəli İsrail əsgəri – İsrail silahlı qüvvələrinin general mayoru.
* [[Udi Adam|Aluf Ehud "Udi" Adam]] – İsrail silahlı qüvvələrinin generalı.
* [[Mirzə Xəzər]] – görkəmli radiojurnalist, publisist, tərcüməçi, [[Azadlıq radiosu|"Azadlıq" radiosunun]] əfsanəvi səsi.
* [[Albert Aqarunov]] – [[Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı]] – milli ordunun əsgəri, Qarabağ cəbhəsində həlak olmuşdur.
* [[Həsən Mirzoyev]] – Rusiya Vəkillər Gildiyasının prezidenti, Rusiya Dumasının deputatı.
* [[Qavril İlizarov|Qavril Abramoviç İlizarov]] – Sovet həkimi, cərrah, [[İlizarov aparatının]] ixtiraçısı
* [[Mixail Dadaşov]] — yazıçı, rusca-tatca lüğətin müəllifi
* [[Jasmin (müğənni)|Jasmin]] – Rusiyanın məşhur müğənnisi (əsl adı Sara Lvovna Manaximova).
* [[Yevda Abramov]] – [[Azərbaycan Milli Məclisi]]nin deputatı.
* [[Ayan Babakişiyeva]]— Azərbaycan müğənnisi.
* [[Xəyyam Nisanov]] – Azərbaycan müğənnisi.
* [[Yakob Avşalomov]] – bəstəkar.
* [[Sarit Hadad]] – məşhur İsrail müğənnisi, "Sara Xudadatova"
* [[Omer Adam]]– məşhur İsrail müğənnisi
* [[Zaur Gilalov]] – "Dünya Dağ Yəhudiləri Konqresi"nin prezidenti, tanınmış iş adamı, 2004-cü ilin mart ayında Moskvada naməlum qatillər tərəfindən güllələnmişdir.<ref>[http://jta.org/news/article-print/2004/03/07/11311/Youngleaderof82?TB_iframe=true&width=750&height=500] {{Dead link|date=January 2021|bot=InternetArchiveBot}}</ref>
* [[Telman İsmayılov]] – Rusiyanın ən varlı iş adamlarından biri, "AST" şirkətlər qrupunun sahibi.
* [[Qavril Yuşvayev]] – Rusiya milyonçusu.
* [[İqor Babayev]] – Rusiya milyonçusu, "Çekizovo qrupu"nun sahibi.
* [[Yan Abramov]] – Rusiya milyonçusu, məşhur müğənni Alsunun əri
* [[Qod Nisanov]] – Rusiya milyonçusu, "Biskvit" şirkətinin baş direktoru.
* [[Zarah İliyev]] – Rusiya milyonçusu<ref>[http://74.125.77.113/translate_c?hl=en&sl=ru&u=http://gorskie.ru/personalii/person26.htm&prev=/search%3Fq%3D%25D0%2597%25D0%2590%25D0%25A0%25D0%2590%25D0%25A5%2B%25D0%2598%25D0%259B%25D0%2598%25D0%2595%25D0%2592%26hl%3Den&usg=ALkJrhiwH9gBGv4ietB8ZSCQmF6UxZNeSw Who is Zarah Iliev?] {{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>.
* [[Matvey Elizarov]] – Azərbaycanın iş adamı və xeyriyyəçi, "Dünya Dağ Yəhudiləri Kongresi"nin vitse-prezidenti.
* [[İsrail Tsvaygenbaum]] — yəhudi əslli Rusiya və ABŞ rəssam
* Azad Kərimov – Azərbaycanın gənc milyonçularından biri, "ATLAS" şirkətlər birliyinin prezidenti.
* Yafa Yarkoni (Abramov)– İsrail müğənnisi

== İstinadlar ==
{{İstinad stili}}
{{İstinad siyahısı}}

== Xarici keçidlər ==
* [http://kayzen.az/blog/Az%C9%99rbaycan-tarixi/2492/da%C4%9F-y%C9%99hudil%C9%99rinin-tarixi.html"Dağ yəhudilərinin tarixi"]
* [https://web.archive.org/web/20070311030723/http://www.haaretz.com/hasen/pages/ShArt.jhtml?itemNo=769003 The village people]
* [http://www.gorskie.ru gorskie.ru Gorskiye.ru website]
* [http://en.mirzexezerinsesi.net/articles/2006/09/23/mirza-khazar-there-was-no-anti-semitism-in-azerbaijan"Azərbaycanda antisemitizm olmayıb"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080522124524/http://en.mirzexezerinsesi.net/articles/2006/09/23/mirza-khazar-there-was-no-anti-semitism-in-azerbaijan |date=2008-05-22 }}
* [https://eleven.co.il/article/11277 "Электронная Еврейская Энциклопедия"]
* [http://www.azerbaijan.az/_GeneralInfo/_TraditionReligion/traditionReligion_01_a.html Azerbaijan.az] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20070927205958/http://www.azerbaijan.az/_GeneralInfo/_TraditionReligion/traditionReligion_01_a.html |date=2007-09-27 }}
* [http://mirzexezerinsesi.net/articles/2008/07/13/dag-yehudilerinin-qisa-ensiklopediyasi-israilde-chapdan-chixib "Dağ yəhudilərinin qısa ensiklopediyası"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160304141035/http://mirzexezerinsesi.net/articles/2008/07/13/dag-yehudilerinin-qisa-ensiklopediyasi-israilde-chapdan-chixib |date=2016-03-04 }}
* [http://www.khazaria.com/mountainjews.html "Are Mountain Jews Descended from the Khazars?"]
* [http://www.juhuro.com/index.php?option=com_content&task=view&id=264&Itemid=688 "История Горских Евреев"] {{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}
* [http://gorskie.ru/istoria/rn-kontakt.htm "О ранних контактах восточнокафказских евреев и Хазар"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20091104212121/http://gorskie.ru/istoria/rn-kontakt.htm |date=2009-11-04 }}

== Həmçinin bax ==
{{Azərbaycanda yaşayan xalqlar}}

[[Kateqoriya:Dağ yəhudiləri| ]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanda yaşayan etnik qruplar]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan yəhudiləri]]
[[Kateqoriya:Qafqaz yəhudiləri]]