Dəri xərçəngi
| Dəri xərçəngi | |
|---|---|
 Bazalioma | |
| XBT-10 | C-C |
| XBT-10-KM | C43.C44 |
| XBT-9 | , |
| XBT-9-KM | 173.8[1], 173.9[1] |
| XBT-O | 8010-8720 |
| MedlinePlus | 001442 |
| MeSH | D012878 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Dəri xərçəngi (ing. Skin cancer) — dəri xəstəliklərindən biri[2][3].
Dəri hüceyrələrinin anormal böyüməsi olan dəri xərçəngi ən çox günəşə məruz qalan dəridə meydana gəlir. Ancaq, xərçəngin bu həddən artıq çox görülən növü normal şəraitdə günəş şüasına məruz qalmayan dəri nahiyələrində də meydana gələ bilməkdədir.
Dəri xərçənginin bazal hüceyrəli karsinoma, skuamoz hüceyrəli karsinoma və melanoma olmaq üzrə üç əsas növü mövcuddur.
Ultrabənövşəyi şüalara (UV-infra qırmızı) məruz qalmağı məhdudlaşdıraraq və ya məruz qalmaqdan imtina edərək dəri xərçəngi riskini azalda bilərsiniz. Dərinizin şübhəli dəyişikliklər cəhətindən araşdırılması xərçəngin ilkin mərhələlərdə müəyyən edilməsinə kömək edə bilər. Xərçəngin ilkin mərhələdə aşkar edilməsi sizə ən yüksək uğurlu müalicə imkanını verir.
İnkişaf etdiyi nahiyələr
[redaktə | mənbəni redaktə et]Dəri xərçəngi əvvəlcə saçlı dəri, üz, dodaqlar, qulaqlar, boyun, sinə, qollar və əllər və qadınlarda ayaqlar daxil olmaqla dərinin günəşə məruz qalan sahələrində ortaya çıxır. Ancaq ovuc, əl və ayaq dırnaqlarının altı və genital nahiyə kimi günəş şüasını nadir hallarda görən nahiyələrdə də meydana gələ bilər.
Dəri xərçəngi, dəri rəngi tünd olan insanlar daxil olmaqla dəri rəngi fərq etmədən bütün insanlara təsir edə bilməkdədir. Melanoma, dəri rəngi tünd olan insanlarda ortaya çıxarkən əlin içi və ayaq dabanı kimi normalda günəşə məruz qalmayan sahələrdə görülməsi daha güman ediləndir.
Növləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Bazal hüceyrəli karsinomanın simptomları və əlamətləri:
Bazal hüceyrəli karsinoma, ümumiyyətlə boyun və ya üz kimi bədənin günəşə məruz qalmayan nahiyələrində meydana gəlir.
Bazal hüceyrəli karsinoma aşağıda açıqlanan şəkildə görülə bilər:
Mirvariyə oxşar, sədəf kimi və ya şam kimi suluqlarDüz, ət rəngində və ya qəhvəyi yaraya oxşar zədə
Əlamətləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Skuamoz hüceyrəli karsinomanın simptomları və əlamətləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Skuamoz hüceyrəli karsinoma ən çox üz, qulaqlar və əllər kimi bədəninizin günəşə məruz qalan nahiyələrində ortaya çıxar. Dəri rəngi tünd olan insanlarda, skuamoz hüceyrəli karsinomanın günəşə çox məruz qalmayan dəri nahiyələrində inkişaf etməsi daha güman ediləndir.
Skuamoz hüceyrəli karsinoma aşağıda açıqlanan şəkildə görülə bilər:
Bərk, qırmızı nodulSəthi qabıqlı və ya səpkili düz ləkə
Melanomanın simptomları və əlamətləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Melanoma ən təhlükəli xərçəng növündən biri sayılır. Xəstəlik tez inkişaf edir və metastazlar verir.
Bəzən bu xəstəliyin səbəbi insanın bədənində uzun illər ərzində olan "zərərsiz" xal olur. Təbii ki, bütün xallar xərçəngə çevrilmir. Lakin insanın bədənində çoxlu sayda xallar (və xüsisilə iri "həcmli" xallar) olduqda insan çox diqqətli olmalıdır.
Melanoma, bədəninizin hər hansı bir yerində, başqa bir əlamət müşahidə edilməyən dəridə və ya xərçəngə çevrilən bir dəri xalında otaya çıxa bilər. Melanoma, ən çox təsirlənən kişilərin üzündə və ya bədənində görülür. Qadınlarda, bu xərçəng növü ən çox baldırlarda meydana gələr. Melanoma həm kişilərdə, həm də qadınlarda günəşə məruz qalmamış cilddə meydana gələ bilməkdədir.
Melanoma, dəri rəngi nəzərə alınmadan bütün insanlarda görülə bilər. Dəri rəngi tünd olan insanlarda, melanoma əlin içi və ya ayaq dabanı və ya əl və ayaq dırnaqlarının altında meydana çıxmağa mailidir.
Melanomanın əlamətləri aşağıdakıları əhatə edir:
Tünd ləkələrin müşahidə edildiyi böyük qəhvəyi ləkəRəng, böyüklük və ya hiss dəyişikliyi göstərən və ya qanaxmanın müşahidə eildiyi dəri xalıNizamsız məhdudlaşmış və qırmızı, ağ, mavi və ya mavi-qara görünən nahiyələrin yerləşdiyi kiçik ləkəƏlin içi, ayaq dabanı, barmaq ucları və ya ayaq barmaqlarında və ya ağız, burun, vagena və ya anusu əhatə edən mukoza pərdələrində tünd rəngli ləkələr
Daha az aralıqlarla rastlanan dəri xərçənglərinin simptomları və əlamətləri:
Daha az aralıqlarla rastlanan digər dəri xərçənglərinin növləri aşağıdakıları əhatə edir:
- xalın asimmetrik olması. Bunun üçün xalı sanki gözlərinizlə tən ortadan bölün və xalın "hissələrinə" diqqətlə baxın. Əgər hissələr bir birindən fərqlənirsə (asimmetrikdir), bu təhlükəli simptomdur.
- xalın kənarları nahamar - dalğavari və ya "dişli" şəkil aldıqda.
- xalın rəngi normada dəyişilməməlidir. Əgər xalın rəngi əvvəl açıq-qəhvəyi olubsa, sonra isə dəyişilibsə (boz və ya qara), bu təhlükəli simptom sayılır.
- xalın ölçüləri böyük olduqda (6 mm və daha artıq) bu onun melanomaya çevrilməsi riskini artırır. Xal birdən böyüməyə başladıqda bu xərçəngin simptomu ola bilər.
- xalın üzərində çatlar, qabıqlar əmələ gəldiqdə, xal qanamağa, qabıq verməyə başladıqda, xalın teksturası dəyişildikdə, bu narahatlıq üçün ciddi səbəb yaradır.
Kaposi sarkoması
[redaktə | mənbəni redaktə et]Bu nadir görülən dəri xərçəngi növü, dərinin qan damarlarında ortaya çıxır və dəridə və ya sümük toxumasının pərdələrində qırmızı və ya bənövşəyi rəngli yamaq ləkələrinə səbəb olur.
Kaposi sarkoması əsas olaraq, SPİD xəstələri və orqan transplantasiyası edilən xəstələr kimi, öz immunitet sisteminə təzyiq göstərən dərmanları qəbul edən şəxslər nümunə olmaq üzrə, immunitet sistemi zəifləmiş insanlarda ortaya çıxmaqdadır.
Kaposi sarkoması riski artmış digər şəxslərin arasında Afrikada yaşayan cavan kişilər və ya İtaliyan və ya Şərqi Avropalı Yəhudi genlərinə malik yaşlı kişilər yer alır.
Merkel hüceyrəli karsinoma. Merkel hüceyrəli karsinoma dəri üzərində və ya dərinin düz altında və saç köklərində əmələ gələn bərk, parlaq nodullara səbəb olur. Merkel hüceyrəli karsinoma ən çox baş, boyun və bədəndə olur.
Yağ vəzisi karsinoması. Bu nadir və aqressiv xərçəng, dəridəki yağ vəzilərindən meydana gəlir. Əksəriyyətlə bərk, ağrısız nodul şəklində görünən yağ vəzisi karsinoması hər hansı bir yerdə ortaya çıxa bilər, ancaq əksəriyyətlə göz qapağında əmələ gəlir və tez-tez digər göz qapağı problemləri ilə qarışıq salınır.
Nə vaxt doktora görünmək lazımdır?
Dərinizdə narahat olmağınıza səbəb olacaq hər hansı bir dəyişiklik fərq etsəniz həkiminizlə bir görüşmə tarixi alın. Bütün dəri dəyişiklikləri xərçəngə səbəb olmazlar. Həkiminiz altında yerləşən səbəbi müəyyənləşdirmək üçün dəri dəyişikliklərini araşdıracaqdır.
Səbəbləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Dəri xərçəngi, dəri hüceyrələrinin DNA-sında bir səhv (mutasiya) meydana gələndə ortaya çıxır. Bu mutasiyalar hüceyrələrin nəzarət edilə bilməz şəkildə böyümələrinə səbəb olurlar və xərçəng xəstəlikli hüceyrələrdən meydana gələn bir kütlə əmələ gətirirlər.
Dəri xərçəngi xəstəliyində görülən hüceyrələr:
Dəri xərçəngi, dərinizin ən üstdəki qatı olan epidermisdə başlayır. Epidermis, orqanizmdən davamlı tökülən dəri hüceyrələrindən ibarət qoruyucu örtüyü təmin edən incə bir təbəqədir. Epidermis üç əsas hüceyrə növünü öz tərkibində saxlayır:
Skuamoz hüceyrələr ən üstdəki səthin düz altında yer alırlar və dərinin daxili hüceyrə döşəməsi vəzifəsini yerinə yetirirlər. Bazal hüceyrələr yeni dəri hüceyrələrini istehsal edirlər və skuamoz hüceyrələrin düz altında yerləşirlər. Melanositlər dəriyə normal rəngini verən piqment olan melanini istehsal edirlər və epidermanın ən alt hissəsində yerləşirlər. Melanositlər dərinin dərin qatlarının qorunmasına kömək etmək üçün günəşə məruz qaldıqda daha çox melanin istehsal edirlər.
Xərçəng xəstəliyinizin başladığı yerin bilinməsi, xərçəng növünün və müalicə variantlarının müəyyənləşdirilməsinə imkan verir.
Ultrabənövşəyi (infraqırmızı) işıq və digər potensial səbəblər:
Dəri hüceyrələrində DNA zədələnməsinin böyük hissəsi günəş şüasında və solariumdan istifadə olunan işıqlarda mövcud olan ultrabənövşəyi (UV-ultrabənövşəyi) şüadan meydana gəlir. Ancaq, günəşə məruz qalmaq normal hallarda günəş şüalarına məruz qalmayan cilddə ortaya çıxan dəri xərçəng xəstəliklərini açıqlaya bilməməkdədir.
Risk faktorları
[redaktə | mənbəni redaktə et]Dəri xərçəngi riskinizi artdıran faktorlar aşağıdakıları ehtiva edir:
Açıq dəri rəngi. Dəri rəngi nə olursa olsun, hamı dəri xərçəngi ola bilər. Bununla birgə, dərinizdə piqment (melanin) miqdarının az olması zərərli ultrabənövşəyi radiasiyasının qarşısında daha az müdafiə təmin edir. Əgər sarı və ya qırmızı rəngli saçlara və rəngli gözlərə maliksinizsə və asanlıqla çil və ya günəş yanığı meydana gəlirə, daha tünd dəri rənginə malik birinə görə sizdə dəri xərçənginin inkişaf etmə ehtimalı daha çoxdur. Günəş yanığı keçmişi. Uşaqlıq və ya cavanlıq dövrlərində bir və ya birdən çox dəfə dəridə suluqların da yer aldığı günəş yanığı keçirmiş olmağınız irəli yaşlarda xərçəngi inkişaf etdirmək riskini artdırır. Yeniyetmə ikən baş verən günəş yanıqları da bir risk faktorudur. Həddindən artıq günəş məruz qalmaq. Xüsusilə dəri günəş kremi ya da losyon və ya bir paltar ilə qorunmursa, günəş altında bir xeyli vaxt keçirən hamıda dəri xərçəngi yarana bilər. Solarium cihazlarına məruz qalmaq daxil olmaq üzrə, qaralmaq da sizi riskə ata bilər. Bürünc dəri, dərinizin həddən artıq UV şüalarına qarşı verdiyi yaralanmanın cavabıdır.Günəşli və ya yüksək yer iqlimləri. Günəşli, isti iqlimli bölgələrdə yaşayan insanlar daha soyuq iqlimlərdə yaşayan insanlara görə daha çox günəş şüasına məruz qalırlar. Günəş şüasının ən güclü olduğu yüksək yerdə yaşamaq da sizi daha çox radiasiyaya məruz qoyur.
Dəri xalları. Çox sayda dəri xalı və ya displastik nevus deyə adlandırılan anormal dəri xalına malik olan insanlarda xərçəng riski artır. Nizamsız görünüşə malik olan və ümumiyyətlə normal dəri xallarına görə daha böyük olan bu anormal dəri xallarının xərçəngə çevrilməsi digərlərinə görə daha ehtimal daxilindədir. Əgər anormal dəri xalları hekayəniz varsa, dəyişiklik olub olmadığını görmək üçün xalınızı davamlı surətdə müşahidə edin.
Prekanseroz dəri ləkələri. Aktinik keratozlar olaraq məlum olan dəri ləkələrinə malik olmağınız dəri xərçənginin əmələ gəlmə riskini artdıra bilər. Bu prekanseroz dəri böyümələri ümumiyyətlə qəhvəyi rəngdən tünd çəhrayı rəngə qədər dəyişən bərk, pulcuqlu yamaqlar olaraq görünürlər. Bunlar əhatəli olaraq dəridə günəş zərəri meydana gəlmiş olan açıq dərili adamların üzlərində, başlarında və əllərində görülür.
Ailədə dəri xərçəngi hekayəsi. Əgər ananız və ya atanız və ya qardaşınız keçmişdə dəri xərçənginə tutulmuşdursa, sizdə də bu xəstəlik riski arta bilər.
Şəxsi dəri xərçəngi hekayəsi. Əgər bir dəfə dəri xərçənginə tutulmusunuzsa, yenidən olma riski daşıyırsınız.
Zəifləmiş immunitet sistemi. İmmunitet sistemi zəifləmiş insanlar dəri xərçəngi cəhətindən daha böyük riskin altındadır. Buna, HIV/SPİD-li şəxslər və orqan transplantasiyasından sonra immunitet sisteminə təzyiq edən dərmanlardan istifadə edən xəstələr daxildir.
Radiasiyaya məruz qalmaq. Eqzema və sızanaq kimi dəri xəstəlikləri üçün radiasiya müalicəsi qəbul edən insanlarda, bazal hüceyrəli karsinoma başda olmaqla dəri xərçəngi riski artmış olur.
Müəyyən maddələrə məruz qalmaq. Arsenik kimi bəzi maddələrə məruz qalmaq xərçəng riskini artdıra bilər.
Diaqnozu necə qoyulur?
[redaktə | mənbəni redaktə et]Dəri xərçəngi diaqnozu qoymaq üçün, həkiminiz:
Dərinizi müayinə edə bilər. Həkiminiz, dəri dəyişikliklərinin xərçəng olub olmadığını müəyyənləşdirmək üçün dərinizi tədqiq edə bilər. Diaqnozu təsdiq etmək üçün daha ətraflı tədqiq lazım gələ bilər. Analiz etmək üzrə şübhəli dəridən nümunə götürülməsi (dəri biopsiyası). Həkiminiz laboratoriya analizləri üçün şübhəli görünən dəridən bir nümunə götürə bilər. Biopsiya, dəri xərçəngi olub olmadığınızı və xərçəng varsa, dəri xərçəngi xəstəliyinizin növünü müəyyən edə bilər.
Dəri xərçəngi mərhələləri (yayılma) necə müəyyən olunur?
Əgər həkiminiz dəri xərçəngi olduğunuzu təyin etmişdirsə, xərçəngin yayılma (mərhələsini) müəyyənləşdirmək üçün sizdə əlavə analizlər keçirmək lazım gələ bilər.
Bazal hüceyrəli karsinoma kimi səthi dəri xərçəngləri nadir hallarda yayıldıqları üçün, böyümənin hamısını müəyyən edən biopsiya çox dəfə xərçəng mərhələsini müəyyənləşdirmək üçün zəruri olan tək tədqiqdir. Ancaq, sizdə böyük bir skuamoz hüceyrəli karsinoma, Merkel hüceyrəli karsinoma və ya melanoma mövcuddursa, həkiminiz xərçəngin yayılmasını müəyyənləşdirmək üçün ətraflı tədqiqlər məsləhət görə bilər.
Əlavə təhlillər, yaxındakı limfa nodlarını xərçəng işarələri cəhətindən araşdırmaq üçün aparılan görüntüləmə analizlərini ya da yaxındakı limfa nodunu çıxardıb xərçəng işarələri cəhətindən araşdırılması əməliyyatını ehtiva edə bilər (sentinel limfa nodu biopsiyası).
Həkimlər xərçəng mərhələlərini göstərmək üçün I-dən IV-ə qədər Rum rəqəmlərindən istifadə edirlər. Mərhələ I xərçənglər kiçik ölçüdədir və başladıqları sahə ilə məhduddurlar. Mərhələ IV, bədənin digər nahiyələrinə yayılmış irəli mərhələ xərçəngi göstərir.
Dəri xərçəngi mərhələsi hansı müalicə variantının ən təsirli olacağının müəyyən edilməsində kömək olur.
Dəri xərçəngindən necə qorunaq?
[redaktə | mənbəni redaktə et]Bir çox dəri xərçəngi qarşısı alına biləcək xüsusiyyətdədir. Özünüzü qorumaq üçün, aşağıdakı dəri xərçənginin qarşısını almaq barədəki məlumatları təqib edin:
Günorta vaxtı, günəşdən imtina edin. Şimali Amerikadakı bir çox insan üçün günəş şüaları səhər saat 10:00 ilə günorta 16:00 arası ən qüvvətlidir. Açıq hava tədbirlərini, qış vaxtı və ya hava buludlu olanda belə, günün fərqli bir vaxtında planlaşdırın.
UV radiasiyasını bütün il boyunca sorursunuz və buludlar zərərli şüaların qarşısında çox az qoruma təmin edir. Günəş şüalarının ən qüvvətli olduğu zamanda günəşdən imtina etmək dəri zədələnməsinə səbəb olan və dəri xərçəngini inkişaf etdirmək riskini artdıran günəş yanığı və bürünclükdən qorunmağa kömək olur. Tədricən yığılan günəşə məruz qalmaq da xərçəngə səbəb ola bilər.
Bütün il boyu günəş qoruyucu qulluq məhsullarından istifadə edin. Günəş qoruyucular, bütün zərərli UV şüalarını, xüsusilə də melanoma səbəb ola biləcək radiasiyanı filtrləməz. Amma, ümumiyyətlə, günəşdən qorunma proqramında böyük rol oynayırlar.
Ən az 15 SPF-yə (günəş qoruma faktoru) malik geniş spektrli günəş qoruyuculardan istifadə edin. Günəş qoruyucunu bol miqdarda tətbiq edin və hər iki saatda bir və ya üzürsünüzsə və ya tərləyirinizsə daha tez-tez fasilələrlə təkrar edin. Dodaqlarınız, qulaq uclarınız, əlinizin üst tərəfi ilə boynunuz daxil olmaqla məruz qalan dəridə bol miqdarda günəş qoruyucudan istifadə edin.
Qoruyucu paltarlar geyinin. Günəş qoruyucular UV şüalarından tamamilə qorumazlar. Bu səbəbdən ötəri, dərinizi qollarınız və ayaqlarınızı örtən tünd rəngli möhkəm toxunmuş paltarlarla qoruyun və beysbol kepkası və ya papağa nisbətən daha çox qoruma təmin edən enli qıraqlı şlyapa taxın.
Bəzi şirkətlər, işıqdan qorumalı geyimlər də satır. Bir dermatoloq uyğun bir brend məsləhət görə bilər.
Günəş eynəklərini də yaddan çıxartmayın. Hər iki UV radiasiya növünə – UVA və UVB şüaları – mane olanları seçməyə cəhd göstərin.
Solariumdan imtina edin. Solariumda istifadə edilən işıqlar UV şüaları yayırlar və sizin dəri xərçəngi olma ehtimalınızı artdırırlar. Günəşə qarşı həssaslıq meydana gətirən dərmanları öyrənin. Antibiotiklər daxil olmaqla, bəzi çox istifadə edilən reseptli və reseptsiz dərmanlar dərinizi günəşə qarşı daha da kövrəkləşdirər.
İstifadə etdiyiniz hər hansı bir dərmanın əks təsirlərini həkiminizdən və ya əczaçınızdan soruşun. Əgər günəş şüalarına həssaslığınızı artdırırlarsa, dərinizi qorumaq məqsədilə günəşdən uzaq dayanmaq üçün xüsusi tədbirlər görün.
Dərinizi müntəzəm olaraq yoxlayın və dəyişiklikləri həkiminizə bildirin. Dərinizi yeni dəri böyüməsi və ya mövcud olan dəri xallarında, çillərdə, suluqlarda və doğuşdan gələn ləkələrdə dəyişikliklər cəhətindən tez-tez yoxlayın.
Bir güzgünün köməyiylə, üzünüzü, boynunuzu, qulaqlarınızı və saçlı dərinizi yoxlayın.
Köksünüzü, bədəninizi və əllərinizin üst və yan hissələrini və əllərinizi yoxlayın. Ayağınızın həm qabaq, həm də arxa tərəfini, ayaq dabanı və ayaq barmaqlarınızın arasındakı boşluqlar daxil olmaqla ayaqlarınızı müayinə edin. Genital nahiyənizi və arxanızın arasındakı nahiyəni də yoxlayın.
Xarici keçidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ 1 2 Monarch Disease Ontology release 2018-06-29. 2018-06-29 2018.
- ↑ GBD 2015 Disease and Injury Incidence and Prevalence, Collaborators. "Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990–2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015". Lancet. 8 October.
- ↑ GBD 2015 Mortality and Causes of Death, Collaborators. "Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980–2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015". Lancet. 388 (10053). 8 October 2016: 1459–1544. doi:10.1016/s0140-6736(16)31012-1. PMC 5388903. PMID 27733281.