Erməni əlifbası
| Erməni əlifbası | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ա Ayb |
Բ Ben |
Գ Gim |
Դ Da |
Ե Yeç |
Զ Za |
Է E |
| Ը It |
Թ To |
ժ Je |
Ի İni |
Լ Lün |
Խ Хе |
Ծ Tsa |
| Կ Ken |
Հ Ho |
Ձ Dz |
Ղ Ğat |
Ճ Tçe |
Մ Men |
Յ Yi |
| Ն Nu |
Շ Şa |
Ո Vo |
Չ Ça |
Պ Pe |
Ջ Ce |
Ռ Ra |
| Ս Se |
Վ Vev |
Տ Tün |
Ր Re |
Ց Tso |
Ւ Hün |
Փ Pür |
| Ք Ке |
Օ О |
Ֆ Fe |
||||
Erməni əlifbası (erm. Հայերենի այբուբեն) – Erməni dilinin yazılması üçün istifadə edilən əlifba. 38 hərfdən ibarətdir. Mesrop Maştos tərəfindən yaradılmışdır. V əsrə qədər ermənilər tərəfindən yunan, suriya və aramey yazısından istifadə olunmuşdur. Müasir ermənilərin istifadə etdikləri indiki əlifba efiopiya yazısının tam oxşarıdır[1]. Belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, Mesrop Maştos məhz erməni əlifbasını ixtira etməmiş (yuxusunda görməmiş), efiopiya (həbəş) yazısı əsasında yaratmışdır. Təxmin edilə bilər ki, erməni əlifbası həbəş mədəniyyətinin təsirinin nəticəsində formalaşmışdır[2]. Erməni əlifbasının yaranması haqqında ikinci mübahisə doğuran nəzəriyyəyə əsasən əlifba V əsrdə suriyalı din xadimi Danil tərəfindən hazırlanmışdır. Digər bir fərziyyəyə əsasən əlifbaya daxil edilmiş hərflər zərdüşt yazılarından götürülmüşdür. Həqiqət ondan ibarətdir ki, erməni əlifbasındakı hərflər yunan, latın, suriya, koptik və həbəş yazılarındakı işarələrdən götürülmüşdür[3].
,_15th_century_(The_S.S._Teacher%27s_Edition-The_Holy_Bible_-_Plate_XII,_1).jpg)
Müqayisəli cədvəl[4][5]
[redaktə | mənbəni redaktə et]…Maştosun əlifbası əsasında erməni yazısı, həbəş yazısı kimi soldan sağa istiqamətlidir. Maştosun əlifbası həm formaca həm də xaraktercə həbəş yazısı ilə oxşarlığa malikdir. Həbəş yazısının üç hərfinin Ո — ba, Ս — ha və Փ — qa-nın yazılışı Maştosun əlifbasında səkkiz halda təkrarlanır. Maştosun yaratmış olduğu erməni əlifbasının hərflərinin forma və cizgi istiqamətləri prinsipi ilə analitik cədvəlini qurmuş olsaq görərik ki, həbəş yazısının 22 və 23 hərfini əhatə etmiş olur. Bu da əlifbanın ümumi hərflərinin üçdə ikisini təşkil edir. Maştos həbəş yazısının prinsipləri ilə sözsüz ki tanış idi və bu prinsiplər əsasında da erməni əlifbasını hazırlamışdır[5][6].
| Həbəş hərfləri | ሃ | ባ | ቡ | ጉ | ጊ | ታ | ቃ | ቢ | ሆ | ዋ | ዩ | ቦ | ኮ | ኒ | ሂ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Tələffüzü | ha | ba | bu | gu | gi | ta | qa | bi | ho | wa | yu | bo | ko | ni | hi |
| Erməni hərfləri | Ս | Ո | Ռ | Դ | Ղ | Պ | Փ | Թ | Մ | Փ | Ք | Ր | Ի | Ն | Հ |
| Tələffüzü | s | o | r | d | ł | p | p' | t' | m | p' | k' | r | i | n | v |
Əlifba
[redaktə | mənbəni redaktə et]| Hərf | Ad | Tələffüz (IPA) | Azərbaycanca tərcüməsi | Rəqəmsal dəyəri | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Əl yazması | Müasir əl yazması | Tələffüz | Klassik Ermənicə | Şərq Ermənicəsi | Qərb Ermənicəsi | Klassik Ermənicə | ||||
| Klassik Ermənicə | Şərq Ermənicəsi | Qərb Ermənicəsi | ||||||||
| Ա ա | այբ | [ayb] | [aɪpʰ] | [ɑ] | a | 1 | ||||
| Բ բ | բեն | [ben] | [pʰɛn] | [b] | [pʰ] | b | 2 | |||
| Գ գ | գիմ | [gim] | [kʰim] | [g] | [kʰ] | g | 3 | |||
| Դ դ | դա | [da] | [tʰɑ] | [d] | [tʰ] | d | 4 | |||
| Ե ե | եչ | [jɛtʃʰ] | [ɛ], Sözün əvvəlində [jɛ]1 | e | 5 | |||||
| Զ զ | զա | [za] | [z] | z | 6 | |||||
| Է է | է | [ɛː] | [ɛ] | [ɛː] | [ɛ] | e | 7 | |||
| Ը ը | ըթ | [ətʰ] | [ə] | ı | 8 | |||||
| Թ թ | թո | [tʰo] | [tʰ] | t‘ | 9 | |||||
| Ժ ժ | ժէ | ժե | [ʒɛː] | [ʒɛ] | [ʒ] | j | 10 | |||
| Ի ի | ինի | [ini] | [i] | i | 20 | |||||
| Լ լ | լիւն | լյուն | [lʏn]2 | [l] | l | 30 | ||||
| Խ խ | խէ | խե | [χɛː] | [χɛ] | [χ] | kh | 40 | |||
| Ծ ծ | ծա | [tsɑ] | [tsʼɑ] | [dzɑ] | [ts] | [tsʼ] | [dz] | ts | 50 | |
| Կ կ | կեն | [kɛn] | [kʼɛn] | [gɛn] | [k] | [kʼ] | [g] | k | 60 | |
| Հ հ | հո | [ho] | [h] | h | 70 | |||||
| Ձ ձ | ձա | [dzɑ] | [tsʰɑ] | [dz] | [tsʰ] | dz | 80 | |||
| Ղ ղ | ղատ | [ɫɑt] | [ʁɑtʼ] | [ʁɑd] | [l], or [ɫ] | [ʁ] | gh | 90 | ||
| Ճ ճ | ճէ | ճե | [tʃɛː] | [tʃʼɛ] | [ʤɛ] | [tʃ] | [tʃʼ] | [ʤ] | ç | 100 |
| Մ մ | մեն | [men] | [m] | m | 200 | |||||
| Յ յ | յի | հի | [ji] | [hi] | [j] | [h]3, [j] | y | 300 | ||
| Ն ն | նու | [nu] | [n] | n | 400 | |||||
| Շ շ | շա | [ʃɑ] | [ʃ] | ş | 500 | |||||
| Ո ո | ո | [o] | [vo] | [o], Sözün əvvəlində [vo]4 | o | 600 | ||||
| Չ չ | չա | [tʃʰɑ] | [tʃʰ] | ç | 700 | |||||
| Պ պ | պէ | պե | [pɛː] | [peh] | [bɛ] | [p] | [pʼ] | [b] | p | 800 |
| Ջ ջ | ջէ | ջե | [ʤɛː] | [ʤɛ] | [tʃʰɛ] | [ʤ] | [tʃʰ] | c | 900 | |
| Ռ ռ | ռա | [rɑ] | [ɾɑ] | [r] | [ɾ] | rr | 1000 | |||
| Ս ս | սէ | սե | [sɛː] | [sɛ] | [s] | s | 2000 | |||
| Վ վ | վեւ | վեվ | [vɛv] | [v] | v | 3000 | ||||
| Տ տ | տիւն | տյուն | [tʏn] | [tiun]5 | [dʏn] | [t] | [tʼ] | [d] | t | 4000 |
| Ր ր | րէ | րե | [ɹɛː] | [ɹɛ]6 | [ɾɛ] | [ɹ]6 | [ɾ] | r | 5000 | |
| Ց ց | ցո | [tsʰo] | [tsʰ] | ts' | 6000 | |||||
| Ւ ւ | հիւն | N/A7 | [hiunn] | [w] | [v]8 | v | 7000 | |||
| Փ փ | փիւր | փյուր | [pʰʏɹ]9 | [pʰʏɾ] | [pʰ] | p‘ | 8000 | |||
| Ք ք | քէ | քե | [kʰɛː] | [kʰɛ] | [kʰ] | k‘ | 9000 | |||
| XIII əsrdə əlavə olunub | ||||||||||
| Օ օ | օ | [o] | [o] | o | N/A | |||||
| Ֆ ֆ | ֆէ | ֆե | [fɛː] | [fɛ] | [f] | f | N/A | |||
| Kəlimə | əl yazısı | Müasir əl yazısı | Klassik Ermənicə | Şərq Ermənicəsi | Qərb Ermənicəsi | Klassik Ermənicə | Şərq Ermənicəsi | Qərb Ermənicəsi | Klassik Ermənicə |
Rəqəmsal dəyəri |
| Tələffüz | ||||||||||
| Ad | Tələffüz (IPA) | Azərbaycanca tərcüməsi | ||||||||
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ APA TV. "Erməniləri Afrikaya "bağlayan" nədir?" (az.). Youtube.com. 04.12.2021. 2022-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-12-05.
- ↑ Ayele Bekerie: Historical Overview of Ethiopic Writing System's Possible Influence on the Development of the Armenian Alphabet. In: International Journal of Ethiopian Studies, Vol. 1, No. 1 Sommer/Herbst 2003, S. 33–58
- ↑ "АРМЯНСКОЕ ПИСЬМО (rus.)". 2022-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-24.
- ↑ "Не армянский алфавит, а эфиопский (rus.)". 2022-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-24.
- ↑ 1 2 ""ИЗ ИСТОРИИ "АРМЯНО-ЭФИОПСКИХ СВЯЗЕЙ" (rus.)" (PDF). 2021-11-30 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-11-24.
- ↑ "Д. А. ОЛЬДЕРОГГЕ ИЗ ИСТОРИИ АРМЯНО-ЭФИОПСКИХ СВЯЗЕЙ (АЛФАВИТ МАШТОЦА) История происхождения армянского алфавита известна (rus.)" (PDF). 2022-08-03 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-11-24.
Xarici keçidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]- [1] Arxivləşdirilib 2007-06-26 at the Wayback Machine
- Не армянский алфавит, а эфиопский (rus.)