Ermənistan–İran münasibətləri
| İran–Ermənistan münasibətləri | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
|
|||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
İran–Ermənistan münasibətləri — İran İslam Respublikası və Ermənistan arasındakı mövcud ikitərəfli münasibətlər. İki ölkə arasında dövlət sərhəddinin uzunluğu 44 km[1]. təşkil edir. İki ölkə arasındsa ilk diplomatik əlaqələr 1991-ci ildə Ermənistanın müstəqillik əldə etməsindən sonra qurulmuşdur.
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Hind-Avropa dil ailəsinə məxsus olan bu iki xalqın uzun zaman bir-birinə yaxın ərazilərdə yaşaması müşahisdə edilmişdir. Ermənilər uzun əsrlər boyu İranın Əhəmənilər, Sasanilər və Səfəvilər kimi imperiyalarının ərazisində yaşamışlar. Ermənistna Əhəməni imperiyasının bir satraplığı olmuş və b.e.ə 331-ci ildə Qavqamel döyüşündə iştirak etmişdir. 301-ci ildə Ermənilər rəsmi olaraq xristianlığı qəbul etmişlər. Bu isə onların Sasanilərdən aralanmasına səbəb olmuşdur. 387-ci ildə Ermənistan Roma və Sasani imperiyaları arasında bölünmüşdür. 451-ci il mayın 26-da Cənubi Azərbaycanda, Maku şəhəri yaxınlığında yerləşən Avarayr çölündə baş vermiş Avarayr döyüşünd. Hunlarla ittifaqda olan Sasani qoşunları Vardan Mamikonyanın başçılıq etdiyi üsyançıları məğlub etmişdilər. Bu döyüş erməni tarixinin ən böyüqk döyüşlərindən sayılır. Döyüşdən bir necə on illik sonra ermənilər öz dini sərbəstliklərini əldə edə bilmişdilər[2]. XVI–XVII əsrlərdə ermənilərin kompat yaşadığı ərazilər Osmanlı və İran imperiyaları arasında bir poliqon meydanına çevrilmişdir. XIX əsrdə isə İrəvan xanlığının ərazisini işğal edən Rusiya imperiyası bura çoxlu sayda erməni köçürmüşdür. Artıq 991-ci ildən iki ölkə arasında diplomatik əlaqəılər qurulmuşdur
Müasair əlaqələr
[redaktə | mənbəni redaktə et]İranda 500 minə yaxın erməni yaşayır[3]. Ermənistanın işğalçı siyasəti ucbatından Türkiyə və Azərbaycan onunla sərhəddini bağlaması səbəbindən İran -ermənistan sərhəddi bu ölkə üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Hazırda İran və Ermənistan arasında dəmiryolu xətti yoxdur. Ancaq bu xəttin inşası planlaşdırılır.
Ermənistanın İrandakı səfiri Artaşes Tumanyanın sözlərinə görə iki ölkə müxtəlif iqtisadi layihələri gerçəkləşdirirlər. Bunlardan biri araz çayı üzərində inşa edilən körpüdür. Bu isə iki ölkə arasında xoş münasibətlərin göstəricisidir. Nəticədə çoxlu sayda infrastruktur layihələri gerçəkləşdirilmişdir. İki ölkə arasında iki yüksək gərginlikli xətt çəkilmişdir. Artıq üçüncü xəttin tikintisi davam edir.
İqtisadi əməkdaşlığın əsas sahələrindən biri də Avrasiya İqtisadi Birliyi (EAEU) ilə İran arasında aparılan danışıqlardır. Artaşes Tumanyanın sözlərinə görə Avrasiya İqtisadi Birliyinin 180 milyonluq bazarı ilə İranın 80 milyonlu bazarının birləşməsi ehtimalı vardır[4].
Səfir iki ölkə arasında qarşılıqlı informasiya mübadiləsinin zəif olmasına səbəb kimi SSRİ-ni göstərmişdir. "Bu həqiqəyəndə böyük problemdir, biz bir-birimizi daha yaxşı tanıya bilərdik"[4].
2004-cü ilin mayında İran-Ermənistan qaz kəməri qaz kəmərinin tikintisi ilə bağlı kontrakt imzalanmışdır. Xəttin rəsmi açılışı iki ölkənin dövlət başçılarının iştirak etməsi ilə 19 mart 2007-də reallaşmışdır[5]. Layihənin inşası başa çatdıqdan sonra onun ikinci mərhələsi planlaşdırılır. İran Ermənistana il ərzində 1,1 mlrd m³ təbii qaz tədarük etməli idi. 2019-cu ildə isə bu rəqəm 2,3 mlrd m³ olmalıdır. Müqavilə 20 illiyə imzalanmışdır. Layihənin dəyəri 200–250 mln dollar olaraq qiymətləndirilir. Birinci mərhələdə iran ərazisindən 100 km, Ermənistandan isə 41 km məsafədə boru xətti çəkilmişdir. qaz Razdan İstilik Erektrik stabnsiyasına satılır. Bunun əvəzində Ermənistan İrana 3 kilovat-saat elektrik verir. Bəzi düşüncələrə görə boru xəttinin radiusu Rus Gazprom şirkətinin təzyiqinə görə düşürülmüşdür[6].
İran–Ermənistan münasibətləri həm də Dağlıq-Qarabağ münasibətləri baxımından önəmlidir. Belə ki, Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərinin cənubu İranla sərhəddə yerləşir. İran Türkiyədən fərqli olaraq məsələdə neytrallıq göstərir və məsələnin ATƏT Minsk qrupu formatında həllini dəstəkləyir.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ "The World Factbook". 2012-02-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-04.
- ↑ Кавказский Узел. "Кавказский Узел". Кавказский Узел. 2018-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-08.
- ↑ "The Routledge Atlas of Central Eurasian Affairs". 28 January 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 April 2015.
- ↑ 1 2 "Посол Армении в Иране обозначил весь спектр двухстороннего сотрудничества". ИА REGNUM (rus). 2018-03-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-07-08.
- ↑ "Открытие газопровода". 2008-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-04.
- ↑ "Ъ-Газета — Михаил Фрадков предложил Армении дорогой газ". 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-04.