Günahkarlıq

Günahkarlıq
MeSH	D006167
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Günahkarlıq, təqsirkarlıq, vicdan əzabı — mənfi çalarlı hissdir ki, bunun da səbəbi digər insanlar və ya hətta özü üçün mənfi nəticələri ola bilər. Nəticələr yalnız subyektə mənfi təsir göstərirsə, bu, qıcıq hissi yaranır.

Sosial bir duyğu olan günahkarlıq başqaları ilə müsbət və güvənli münasibətlərin qorunmasında mühüm rol oynayır, bizi sonradan günahkar hiss etməmək üçün düzgün davranmağa sövq edir, həmçinin səhvlərimizi düzəltməyə məcbur edir.

Günahkarlıq və utanc arasındakı fərq

Günahkarlıq və utanc hisləri arasındakı fərqlər aşağıdakılardır:

1. Utanc ictimai bir fenomendir, günahkarlıq isə şəxsi bir hadisədir. Günahkarlıq insanın müəyyən bir duyğu yaşamasına səbəb olan əməlin şahidlərinin olub-olmamasından asılı olmayaraq yarana bilər və utanc isə yalnız şahidlər olduqda yaranır.
2. İkinci yanaşmada günahkarlıq və həya prinsipinə görə fərqləndirilir: ictimai-fərdi. Günahkarlıq insanın vicdanından, utanmaq isə ictimai qınaqdan yaranır.
3. Üçüncü yanaşmada günahkarlıq insanın davranışının mənfi qiymətləndirilməsi ilə, utanc isə öz şəxsiyyətinin mənfi qiymətləndirilməsi ilə əlaqələndirilir.

Psixoanalizdə günahkarlıq fenomeni

Ziqmund Freyd günahkarlığı Eqo (Mən) tərəfindən Supereqonun (Super-mən) tənqidini qəbul etməsi, supereqonun tələbləri ilə eqonun nailiyyətləri arasındakı gərginlik kimi baxırdı. Supereqo mexanizmi günahın mənbəyidir. Narahatlıq və qorxu birbaşa günaha səbəb ola bilər. Normal fəaliyyətdə Supereqo Eqonu qınayır və bu, günahkarlıq hisslərinə səbəb olur. Freyd hesab edirdi ki, günahkarlıq hissi ilk növbədə kişilərə xasdır, çünki bu, ata fiquru ilə eyniləşdirmə nəticəsində yaranır və qadının "super eqo"su aşağı səviyyədədir. Müasir tədqiqatlar sübut edir ki, qadınlar günahkarlıq hissini kişilərdən heç də az hiss etmirlər.

E. Eriksona görə günahkarlıq hissləri 4–5 yaş arası uşaqlarda yaranır. Bu zamana qədər uşaq bir çox fiziki bacarıqlara yiyələnib və fəaliyyət seçərkən təşəbbüs göstərə bilir. Valideynləri motor fəaliyyətini seçməkdə müstəqillik nümayiş etdirməyə icazə verən uşaqlarda sahibkarlıq ruhu inkişaf edir. Valideynlər uşağın aktiv olmasına icazə verməsələr və bunun zərərli və arzuolunmaz olduğunu göstərsələr, uşaqda günahkarlıq hissi yaranır.

Obyekt münasibətləri nəzəriyyəsinin müəllifi Melani Kleyn hesab edirdi ki, uşağın həyatının ilk aylarında süd verən anaya münasibətdə günahkarlıq hissi yaranır. Döş paxıllığı və paxıllıq hücumları ilə onun yaxşılığına zərər vermə hissi günahkarlıq hisslərinin səbəbidir. Belə ki, M. Kleyn günahkarlıq hissini eyni obyektə (ana sinəsinə) münasibətdə yaşanan sevgi ilə nifrət arasında münaqişənin nəticəsi kimi görür.

Pyers və Singer hesab edirdilər ki, günahkarlıq real davranış və supereqonun xarakterik olan davranış standartları arasında uyğunsuzluq nəticəsində yaranır .

Ekzistensial psixologiyada günahkarlıq

Ekzistensialistlər günahkarlığı ekzistensial xarakter daşıyan və ruhda deyil, varlıqda mövcud olan bir şey kimi ideoloji, fəlsəfi kateqoriyalar səviyyəsinə qaldırırlar. Onların fikrincə, insan əvvəldən qeyri-kamildir, ona görə də günahkarlıq hisslərindən qaçmaq mümkün deyil. Ekzistensial günahkarlıq insanda o zaman yaranır ki, o, öz varlığı qarşısında öhdəliklərinin olduğunu dərk edir və təbiətin ona verdiyi ekzistensial potensialı reallaşdırmağın nə qədər vacib olduğunu dərk edir.

İrvin Yalom təqsir və məsuliyyət arasında sıx əlaqəni vurğulamışdır. O, nevrotik, həqiqi və ekzistensial günahkarlığı ayırd edirdi.

1. Nevrotik günahkarlıq, əgər bir şəxs cinayət haqqında düşünərsə və ya digər insanlara qarşı kiçik cinayətlər edərsə, məsələn, valideyn qadağalarını pozarsa baş verir.
2. Əsl günahkarlıq o zaman yaranır ki, insan real cinayət törətsin.
3. Ekzistensial günahkarlıq insanın özünə qarşı törətdiyi cinayət nəticəsində yaranır və özünü peşmançılıq, yanlış yaşadığı həyatı dərk etməsi və öz potensialını reallaşdırmaması şəklində özünü göstərir.

Amerikalı psixoloq Rollo Mey hesab edirdi ki, günahkarlıq insanın kim olduğu ilə onun kim olması lazım olduğunu düşündüyü arasındakı fərqin dərk edilməsindən yaranır. Bu emosiya insan öz potensialını inkar edəndə və ya uğursuzluğa düçar olanda yaranır. R. Mey ekzistensial günahkarlığın üç formasını müəyyən edir:

1. Qeyri-kafi özünü reallaşdırma nəticəsində günahkarlıq. İnsanlar çox vaxt dərk etmədikləri intellektual, emosional və fiziki imkanlara malikdirlər.
2. Ekzistensial günahkarlığın ikinci forması subyektin sevilən insanla birləşməsinin qeyri-mümkünlüyündən, dünyaya başqa bir insanın gözü ilə baxmaq, başqa bir insan kimi hiss etmək bacarığının olmamasından irəli gəlir.
3. Ekzistensial günahkarlığın üçüncü forması insanın təbiətdən ayrılması, Mütləqlə əlaqəni itirməsi nəticəsində özünü göstərir. İnsan bütün ilahi planı dərk etmək iqtidarında deyil, onun yalnız bir hissəsini təmsil edir.

Ekzistensial psixologiyanın tənqidçiləri yazırlar ki, bu yanaşmada günahkarlıq anlayışı o qədər ümumiləşdirilir ki, o, insan varlığının özü ilə eyniləşdirilir.

Koqnitiv psixologiyada günahkarlıq

Koqnitiv psixologiyada günahkarlıq hadisələri şərh etmək üsulu kimi öyrənilir. Aaron Bek hesab edir ki, günahkarlıq və özünütənqid hadisələrin səbəbkarlığını və uğursuzluqlara görə məsuliyyəti özünə aid etmək nəticəsində yaranır. Günahkarlığın yaşanması üçün şərt daxili nəzarət lokusudur . Qlobal və sabit özünü günahlandırma, idarəolunmaz, ağrılı təcrübələrə səbəb olur və daxili, şəxsi, qeyri-sabit və ya idarə olunan atributlar, şərtlərin səfərbər edilməsi və vəziyyətə nəzarət etmək istəyi ilə birləşdirildiyi üçün günahkarlığın arzu olunan uyğunlaşma yoludur.

Rasional emotiv terapiyanın banisi Albert Ellis iddia edirdi ki, günahkarlıq yalnız irrasional inancların olduğu yerdə baş verən yersiz bir hissdir. Ellisə görə, irrasional inancların ən çox yayılmış növü, "Mən etməliyəm…", "Dünya… borcludur…", "Mən … borculyam, əks halda mən dəyərsizəm" kimi düşüncələrdir. İnsanın irrasional inancları yoxdursa, o zaman özünü günahkar hiss etməyəcək.

Ədəbiyyat

• Бек А. Т., Фримен А.. Когнитивная психотерапия расстройств личности. — СПб.: Питер, 2002. — С. 350.
• Д. Гринбергер, К. Падески. Глава 12. Понимание гнева, вины и стыда // Управление настроением. Методы и упражнения = Mind Over Mood: Change How You Feel by Changing the Way You Think. — СПб.: Питер, 2008. — С. 324. — ISBN 978-5-469-00089-1. — ISBN 0-89862-128-3.
• Вина и позор в контексте становления современных европейских государств (XVI–XX вв.): Сборник статей / Под ред. М. Г. Муравьевой. — СПб.: Европейский университет в Санкт-Петербурге, 2011. — С. 296. — ISBN 978-5-94380-118-1.
• Изард К. Е. Эмоции человека. — М.: МГУ, 1980. — С. 439.
• Ильин Е. П. Эмоции и чувства. — СПб.: Питер, 2001. — С. 752.
• Макогон И. К., Ениколопов С. Н. Проблемы оценки стыда и вины // Психология в России: современное состояние. — 2013. — С. 168–175.
• Муздыбаев К.. Переживание вины и стыда. — СПб.: Институт социологии РАН, 1995. — С. 39.
• Экман П. Психология лжи. Обмани меня, если сможешь. — СПб.: Питер, 2010. — С. 304.
• Якобсон П. М. Психология чувств и мотивации. — Москва, Воронеж: Институт практической психологии, НПО "МОДЭК", 1998. — С. 304.
• Лоуренс Хоуэллс. Эмоции, которые нами управляют.Как не попасть в ловушки гнева, вины, печали. Когнитивно-поведенческий подход. = Lawrence Howells. Understanding Your Emotions: CBT for Everyday Emotions and Common Mental Health Problems.. — М.: Альпина Паблишер, 2023. — 342 с. — ISBN 978-5-9614-7746-7.