Gürcüstanın qızıl dövrü üçün mənbəyə bax

[[Fayl:Caucasus_1124_AC_en_alt.svg|right|300px|thumb|[[IV David]]in hakimiyyəti illərin Gürcüstan Krallığı]]
''' Gürcüstanın qızıl dövrü ''' ({{lang-ka|საქართველოს ოქროს ხანა|tr}}) — [[Gürcüstan çarlığı|Gürcüstan Krallığı]]nın orta əsrlərdə öz sərhədlərini maksimum genişləndirdiyi, 11–13-cü əsrləri əhatə edən tarixi period. Bu dövr hərbi genişlənmə ilə yanaşı, orta əsrlər [[Gürcüstan]] memarlığının, rəssamlıq və poeziyasının çiçəklənməsi, dini incəsənətin inkişafı, dünyəvi ədəbiyyatın ilk iri həcmli əsərlərinin yazılmasına təsadüf edir.

İki əsrdən çox davam edən qızıl dövr [[monqollar]] kimi [[köçəri]]lərin davamlı istilaları və eyniadlı köçəri qruplar tərəfindən [[qara ölüm]]ün yayılması səbəbindən tədricən sona çatdı. [[Gürcüstan]] ənənəvi müttəfiqi olan [[Şərqi Roma İmperiyası]]nın sonun gətirən [[Konstantinopol]]un süqutundan sonra Gürcüstan daha da zəiflədi. Bu proseslərin nəticəsi olaraq, 15-ci əsrdə Gürcüstan [[xristian Avropa]]dan ayrılmış, düşmən olaraq gördüyü Türk-İran qonşuları ilə əhatə olunan təcrid olunmuş bir [[anklav]]a çevrildi.<ref>Susan Layton. Ph. D [[Yale University]]. ''[http://www.rferl.org/content/literature_empire_scholar_susan_layton_discusses_russia_literary_caucasus/24389678.html  Literature And Empire: Scholar Susan Layton Discusses Russia's 'Literary Caucasus'] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160923033359/http://www.rferl.org/content/literature_empire_scholar_susan_layton_discusses_russia_literary_caucasus/24389678.html |date=2016-09-23 }}''. November 13, 2011</ref><ref>Scholtbach, Alvaro. Nodia, Gia. ''The Political Landscape of Georgia: Political Parties: Achievements, Challenges and Prospects.'' [[Netherlands]]: Eburon Uitgeverij B. V., 2006, p. 7</ref>

== Qızıl dövrün mənşəyi ==
=== IV David ===
{{Əsas|IV David}}
[[Fayl:King David Aghmashenebeli.jpg|right|thumb|upright|[[IV David ]], [[Şio-Mğvime monastırı]]ndakı təsviri.]]
Qızıl dövr [[Didi Türkoba|Böyük Türk İşğalları]] dövründə 16 yaşında taxt-tacı qəbul edən, II Georgi və Kraliça Helenanın oğlu [[IV David]]in (''"Qurucu David"'' və ya ''"Böyük David"'' də deyilir) hakimiyyətiylə başladı. Məhkəmə naziri [[Georgi Çqondidi]]nin himayəsi altında böyüyən IV David zamanla feodalların özbaşınalığını basdırdı və xarici təhdidlərlə effektiv mübarizə aparmaq üçün əlindəki hakimiyyəti mərkəzləşdirdi. 1121-ci ildə [[Didqori döyüşü]] zamanı daha böyük türk ordularını qətiyyətlə məğlub etdi<ref name="Rogers, Clifford J 2013">Rogers, Clifford J, Kelly DeVries, and John France. Journal of Medieval Military History. Woodbridge, UK: Boydell Press, 2013. Print.</ref> və bir neçə gündür gürcü süvarilərinin arxasınca qaçan [[Səlcuqlu türkləri]]ni [[Gürcüstan]]dan qova bildi.<ref name="Suny">{{cite book |authorlink=Ronald Grigor Suny |last=Suny |first=Ronald Grigor |year=1994 |title=The Making of the Georgian Nation |url=https://archive.org/details/makingofgeorgian0000suny |page=[https://archive.org/details/makingofgeorgian0000suny/page/36 36] |publisher=[[Indiana University Press]] |isbn=0-253-20915-3 }}</ref><ref>Virgil, et al. Georgica. Heidelberg: C. Winter, 1985. Print.</ref> [[Tiflis]]in müdafiəsini təmin edən və yeni bir dirçəliş dövrünü başladan IV Davidin ordusu tərəfindən çox sayda qənimət və əsir ələ keçirildi.<ref name="javaxisvili">{{ka icon}} [[Ivane Javakhishvili|Javakhishvili, Ivane]] (1982), ''k'art'veli eris istoria'' (The History of the Georgian Nation), vol. 2, pp. 184–187. [[Tbilisi State University]] Press.</ref>

Ölkəsinin daha yüksək statusunu vurğulamaq üçün o, [[Gürcüstan]]ın çoxdankı müttəfiqi olan [[Şərqi Roma İmperiyası]]nın verdiyi yüksək hörmət titulunu rədd edən ilk Gürcüstan padşahı oldu və bu da Gürcüstanın güclü dostu ilə yalnız [[paritet]] əsasda münasibət quracağını göstərirdi. Gürcüstan və Bizans krallıqları arasındakı yaxın ailə əlaqələri səbəbindən (IV Davidin xalası Gürcüstan şahzadəsi Marta bir vaxtlar Bizans imperatoru konsulu idi) [[XI əsr]]ə qədər 16 gürcü hakim, knyaz və padşah [[Bizans titulları]]na sahib idi; David bunu edən sonuncu kral oldu.<ref>[[Cyril Toumanoff]]. ''Studies in Christian Caucasian history.'' [[Georgetown University Press]], 1963. p 202</ref>

IV David [[gürcülər]]in məcburi şəkildə qəbul etdiyi, istənilməyən şərq təsirinin qalıqlarını ənənəvi xristian və bizans mədəniyyəti lehinə dəyişdirməyə xüsusi önəm verirdi. Bunun üçün o, o dönəm üçün [[Şərqi pravoslav kilsəsi|Şərqi Prasoslav Xristianlığı]]nda çox önəmli dini elm ocaqlarından biri sayılan, [[UNESCO]]-nun [[Ümumdünya irsi]]nə daxil olan [[Gelati monastırı]]nı qurdu.

David eyni zamanda ardıcıl səkkiz sərbəst ayəli Tövbə ilahilərini (gürcü: ლობალობანი სინანულისა ,ი, gürcü: isალობანი compინანულისანი, gürcü: sinonulisani) bəstələməklə [[Gürcüstanın dini himnoqrafiyası]]nın canlandırılmasında böyük rol oynamışdır. Günahlarının belə emosional tövbəsində [[IV David|David]] özünü tanrı və xalqı ilə bənzər bir münasibəti olan [[İncil]] [[Davud]]unun [[reinkarnasiya]]sı kimi görür. Həmçinin, bu ilahilərdə David Səlçuqlulara qarşı mübarizə aparan, təbii müttəfiqləri Avropalı [[səlibçilər]]inin də idealist cəsarətlərini bölüşür.<ref>Donald Rayfield, "Davit II", in: Robert B. Pynsent, S. I. Kanikova (1993), ''Reader's Encyclopedia of Eastern European Literature'', p. 82. HarperCollins, {{ISBN|0-06-270007-3}}.</ref>

=== I Demetrius və III Georginin dövrü ===
[[Fayl:Giorgi_III_of_Georgia_(Kintsvisi_monastery_fresco).jpg|left|150px|thumb|[[III Georgi]].<br>Kintsvisi monastırı]]
[[Fayl:Demetre_I_(Matskhvarishi).jpg|right|150px|thumb|[[I Demetrius]].<br>Matshvarişi monastırı]]
1125-ci ildə Davidin ölümündən sonra taxta çıxan [[I Demetrius]] dövründə də səltənət çiçəklənməyə davam etdi. Onun hakimiyyəti dönəmində kral varisliyi ilə əlaqəli olaraq ailə münaqişələri intensivləşsə də, [[Gürcüstan]] [[Gəncə]]dəki müsəlmanlara qarşı bir neçə qətiyyətli qələbə ilə mərkəzləşmiş gücü qorumağı bacardı. Gəncə qalibiyyətindən sonra şəhərin qala qapıları qənimət kimi [[Gelati]]yə aparılmışdı.

İstedadlı bir şair olan [[I Demetrius|Demetrius]] da atasının [[Gürcüstan]]ın dini [[polifoniya]]sına verdiyi töhfələrini davam etdirdi. Onun ilahilərindən ən məşhuru Gürcüstanın hamisi müqəddəs [[Məryəm]]ə həsr edilmiş və yaradıldıqdan 900 il sonra hələ də Gürcüstan kilsələrində səslənən "Sən üzüm bağısan" ''({{lang-ka|შენ ხარ ვენახი}}, oxunuşu: '''Шен хар венахи''')'' əsəridir.

1156-cı ildə Demetriusdan sonra hakimiyyətə gələn oğlu [[III Georgi]] işğalçı siyasətə başladı. Taxta çıxdığı il [[Əxlat]] [[Səlcuqlular|Səlcuq sultanlığı]]na yürüyüşlər təşkil etdi və [[Dvin]] qalasını türklərdən aldı. Buna görə də, burada onu qəhrəman kimi qarşıladılar. Georgi eyni zamanda qızı Rusudana İmperator [[Andronikos I Komnenos]]un oğlu [[Manuel Komnenos]]la evlənməsini vəsiyyət edərək gürcü krallığının [[Şərqi Roma İmperiyası]]nın ən yüksək rütbələri ilə qarışması prosesini davam etdirdi.<ref>{{cite book | last=Magdalino | first=Paul | author-link=Paul Magdalino | title=The Empire of Manuel I Komnenos, 1143–1180 | location=Cambridge | publisher=Cambridge University Press | year=1993 | isbn=0-521-52653-1 | url=https://books.google.com/books?id=0cWZvqp7q18C | ref=harv | access-date=2019-10-08 | archive-date=2019-05-12 | archive-url=https://web.archive.org/web/20190512155203/https://books.google.com/books?id=0cWZvqp7q18C | url-status=live }}</ref>

== Kraliça Tamaranın rəhbərliyindəki qızıl inkişaf ==
{{Əsas|Böyük Tamara}}
[[Fayl:Tamar_(Vardzia_fresco_detail).jpg|right|200px|thumb|[[Dormition kilsəsi]]ndə Tamaranın freskosu]]
Gürcüstanın ilk müstəqil qadın hökmdarı, [[III Georgi]]nin qızı [[Böyük Tamara|Tamaran]]ın dövründə Gürcüstan orta əsrlərdəki inkişafının və prestijinin pik həddini yaşadı. Ondan sonra gələn sələflərinin də uğurları Tamaranın qoyduğu miras üzərində qurulmuşdu.

Tamara ölkəni sadəcə [[Türk hücumları]]ndan qorumaqla qalmadı, eyni zamanda özünə taxt çevrilişi etməyə çalışan [[Novqorod]]un rus knyazı [[Yuri Boqolyubski]] kimi, mərkəzə tabe olmayan daxili qüvvələri müvəffəqiyyətlə basdırdı. Həmçinin, dövlət tərəfindən tətbiq edilən ölüm cəzası və işkəncənin ləğv edilməsi kimi o dövr üçün yüksək aydınlanma hərəkəti olaraq görülən siyasət xətti yenə Tamara tərəfindən izlənildi.<ref>Machitadze, Zacharia. Mirianashvili, Lado. Lives of the Georgian Saints. ''St. [[Herman of Alaska]] Brotherhood'': 2006, p. 167</ref>

=== Müqəddəs torpaqlardakı xarici müdaxilələr və sövdələşmələr ===
Tamaraın hökmdarlığı dövründəki ən əlamətdar hadisə 1204-cü ildə [[Qara dəniz]]də [[Trabzon imperiyası]]nın qurulması olmuşdur.<ref>{{ASE|9|337|Trabzon İmperiyası}}</ref><ref>[http://azerinfo.eu/old/upload/Tarix/Muasir%20tarix/Azerbaycan%20tarixi%20yeddi%20cildde.%20III%20cild..pdf Azərbaycan Tarixi, 7 cilddə, 3-cü cild] {{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} səh. 79, 88: Trabzon imperatoru, səh. 83: Trabzon krallığı.</ref><ref>{{Cite web |title=Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında. |url=http://history.az/pdf.php?item_id=20100622050512539&ext=pdf |access-date=2019-10-09 |archive-date=2021-10-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211021015337/https://www.history.az/pdf.php?item_id=20100622050512539&ext=pdf |url-status=live }}</ref>Bu dövlət dağılmış Bizans İmperiyasının şimal-şərqində, Tamaranın qohumları olan trabzonlu [[I Aleksios]] və qardaşı [[David Komnenos]]u dəstəkləyən gürcü ordularının köməyi ilə quruldu.<ref>Tamar's paternal aunt was the [[Comnenoi]]'s grandmother on their father’s side, as it has been conjectured by [[Cyril Toumanoff]] (1940).</ref> Aleksios və David [[Gürcüstan]] sarayında böyümüş qaçaq Bizans prinsləri olaraq bilinirdilər.
[[Fayl:The XIIc. cross of Queen Tamara of Georgia - Gold, rubies, emerald and pearls.jpg|thumb|left|120px|Kraliça Tamaranın [[yaqut]], [[zümrüd]] və [[mirvari]]lərlə bəzədiliş qızıl xaçı]]
Tamarın tarixçisinə görə, Trabzondakı dövlətin yaradılma məqsədi Bizans imperatoru [[Aleksius IV Angelus]]u gürcü kraliçasının [[Antakya]] və [[Afon]] monastırlarına göndərdiyi pulu müsadirə etdiyi üçün cəzalandırmaq idi. Tamaranın Pontik səyləri eyni zamanda Gürcüstanın yaxın cənub-qərb qonşuluğunda dost dövlət qurmaq üçün Konstantinopola qarşı olan [[Qərbi Avropa]] [[Dördüncü Səlib Yürüşü]]ndən faydalanmaq və dağılmış [[Komnenoya sülaləsi]]nin birliyinin təsis edilməsiylə açıqlana bilər.<ref>Eastmond (1998), pp. 153–154.</ref><ref>Vasiliev (1935), pp. 15–19.</ref>

Ölkənin gücü o dərəcəyə çatmışdı ki, [[Böyük Tamara|Tamaran]]ın hakimiyyətinin sonrakı illərində krallıq artıq [[Müqəddəs torpaqlar]]dakı gürcü monastır mərkəzlərinin qorunması ilə maraqlanırdı ki, onlardan səkkizi [[Qüds]]də siyahıya alınmışdı.<ref>Antony Eastmond. ''Royal Imagery in Medieval Georgia''. [[Penn State Press]], 1998. p. 122</ref> [[Səlahəddin Əyyubi]]nin tarixçisi Bəhaəddin ibn Şəddad xəbər verir ki, 1187-ci ildə Əyyubilərin [[Qüds]]ü fəth etməsindən sonra Tamara sultana elçilər göndərərək Qüdsdəki gürcü monastırlarının müsadirə edilmiş əşyalarının geri qaytarılmasını istədi. Səlahəddin cavabı tarixi qeydlərdə tapılmamışdı, ancaq kraliçanın səylərinin uğurlu olduğu görünür.<ref>Pahlitzsch, Johannes, "Georgians and Greeks in Jerusalem (1099–1310)", in Ciggaar & Herman (1996), pp. 38–39.</ref>İbn Şəddad, həmçinin, iddia edir ki, Tamaranın [[Hattin döyüşü]]ndə Səlahəddin Əyyubi tərəfindən qənimət olaraq alınmış [[Həqiqi Xaç]] {{Efn|[[Həqiqi Xaç]] Katolik kilsəsi tərəfindən iddia edilən [[İsanın çarmıxa çəkilməsi|İsanın çarmıxa çəkildiyi]] xaçın qalılarıdır.}}
ın qaytarılmasında sultana 200 000 qızıl təklif etməsi Bizans imperiyasını geridə qoyduğunu göstərirdi.<ref>Antony Eastmond. ''Royal Imagery in Medieval Georgia''. Penn State Press, 1998. p. 122–123</ref>

O vaxtki [[Qüds Patriarxı]] [[Jak de Vitri]] yazırdı:<ref>David Marshall Land. ''The Lives and Legends of the Georgian Saints''. [[London]]: [[Allen & Unwin]], 1976, p. 11</ref>
{| class="toccolours" style="float:margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#c6dbf7; width:90em; max-width: 40%;" cellspacing="5"
| style="text-align:" |''"Şərqdə çox döyüşkən və cəsarətli, bədənləri güclü və saysız-hesabsız döyüşçüləri olan xristian xalqı var. Tamamilə kafir millətlər tərəfindən mühasirəyə alınıblar. Bu insanlara gürcü deyilir, Müqəddəs Georgiyə ibadət edirlər. Hər dəfə Rəbbin Qəbirinə həcc ziyarətinə gəldikdə, heç kimə xərac vermədən Müqəddəs şəhərdə yürüyüş keçirirlər.."''
|}

=== Ticarət və mədəniyyət ===
[[Gürcüstan]]ın nəzarəti altında çiçəklənən ticarət və sənaye mərkəzlərindən ölkəyə və Tamaranın sarayına sərvət daşınırdı. Qonşu ölkələrdən götürülən xərac və müharibə qənimətləri kralın xəzinəsinə əlavə edildi ki, bu da "kəndlilər zadəganlar, zadəganlar knyazlar, knyazlar padşahlar kimi yaşayır " deməyə əsas verirdi.<ref>Suny, Ronald Grigor, The Making of the Georgian Nation. Indiana University Press: 1994, p. 40</ref><ref>Toumanoff, Cyril. "Armenia and Georgia," The Cambridge Medieval History, vol. 4, pp. 593–637. Cambridge England: [[Cambridge University Press]]: 1966, p. pp. 624–625.</ref>

Tamara sələflərinin başlatdığı bədii inkişafın ölkədə dəvam etməsinə şərait yaratdı. Onun müasirləri olan gürcü salnaməçiləri xristian əxlaqını möhkəmləndirməyə davam edərkən, dini mövzu əvvəlki hakim mövqeyini olduqca orijinal dünyəvi ədəbiyyata itirməyə başladı. Bu tendensiya Gürcüstanın xalq şairi [[Şota Rustaveli]]nin yazdığı bir [[epos]]- ''[[Pələng dərisi geymiş pəhləvan]]'' ({{dil-ka|ვეფხისტყაოსანი}}) ilə kuliminasiya nöqtəsinə çatdı.<ref>[https://archive.today/20130626190822/turkolog.narod.ru/info/I376.htm Владимир Каденко. Поэма Шамси Башту. Долг памяти и культуре.]</ref><ref>{{Cite web |title=Ижбулатов Мидхат Резванович. Возвращение дастана «Шан кызы» народу из небытия. |url=http://bulgar-portal.ru/library/33 |access-date=2019-10-09 |archive-date=2021-09-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210924204211/http://bulgar-portal.ru/library/33 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Анатолий Лемыш. Шан кызы дастаны - Поэма времен Аскольда и Дира. |url=http://www.chitalnya.ru/work/210268/ |access-date=2019-10-09 |archive-date=2021-09-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210928140513/https://www.chitalnya.ru/work/210268/ |url-status=live }}</ref>. Gürcüstanda doğma ədəbiyyatın ən böyük uğuru kimi tanıdılan bu şeir orta əsrlərə məxsus cəlbedicilik, dostluq və nəzakətli sevgi ideallarını tərənnüm edirdi.

== Köçəri tayfaların hücumları və Gürcüstanın tədricən zəifləməsi ==
[[Fayl:Caucasus_1245_AD_map_de.png|350px|thumb|1245-ci ildə Gürcüstan Krallığı]]
[[Monqollar]] [[Avropanın monqollar tərəfindən istilası|Avropanın işğalı]]na, xüsusən də, şimal-şərqindəki slavyan torpaqlarının işğalına başladığı bir vaxtda, köçərilərin qoşunları eyni zamanda cənubdan [[Gürcüstan]]a doğru irəlilədilər. Kraliça Tamaranın oğlu [[IV Georgi]] [[Dördüncü Səlib Yürüşü]]nə olan hazırlıqlarını bir kənara qoyub, işğalçılara qarşı mübarizə apardı, lakin monqol hücumunu dəf edə bilmədi. Müharibədə gürcülər ağır itkilər verdilər və şah özü ağır yaralandı. Nəticədə Georgi əlil oldu və 31 yaşında vaxtından əvvəl öldü.<ref>Gracias, Luke — The Devil's Prayer — Australian eBook Publisher, 2016, {{ISBN|9781925427332}} pp 350–351</ref>

Georginin ölümündən sonra bacısı [[Rusudan]] taxta çıxdı, lakin o çox təcrübəsiz və monqolları ölkədən çıxara bilməyəcək qədər zəif idi.<ref name="EncIslam">[[Vladimir Minorsky|Minorsky, Vladimir]], "Tiflis", in: M. Th. Houtsma, E. van Donzel (1993), ''E. J. Brill's First [[Encyclopaedia of Islam]], 1913–1936'', Brill, {{ISBN|90-04-08265-4}}</ref> 1236-cı ildə görkəmli monqol komandiri [[Çormoqun|Çormoğon]] Gürcüstana və onun vassallarına qarşı özünün rəhbərlik etidi geniş bir orduyla hücum edərək, Kraliça Rusudanı qərbə qaçmağa məcbur etdi, şərqi Gürcüstanı monqollara təslim olan və xərac verməyə razı olan zadəganlara qaytardı; müqavimət göstərənlər tamamilə məhv edildi. Monqol qoşunları Gürcüstan kraliçasının arxasınca gedərək təbii sədd rolunu oynayan Lixi Silsiləsini keçmək yerinə, qərbi Gürcüstanı geniş mühasirədə tutmağı seçdi. Daha sonra Rusudan Papa [[IX Gregori]]nin dəstəyini almağa çalışdı, lakin uğursuz oldu. 1243-cü ildə [[Gürcüstan]] nəhayət [[Çingiz xan|Böyük Xanı]] ölkənin baş hökmdarı olaraq tanımağa məcbur oldu.

Bəlkə də heç bir monqol istilası Gürcüstanı bu ölkədə baş verən və onillərlə dəvam edən monqollar əleyhinə üsyanlar qədər darmadağın etməmişdir. İlk anti-monqol üsyanı 1259-cu ildə [[VI David]] rəhbərliyi altında başlamış və otuz ilə yaxın davam etmişdir. Monqol əleyhinə çəkişmələr monqollar tərəfindən edam edilmiş kral [[II Demetrius]]un və [[VIII David]]in rəhbərliyi altında çox uğur qazanmadan davam etdi.<ref>Limper, B. Die Mongolen und die christlichen Völker des Kaukasus — Eine Untersuchung zur pol. Geschichte Kaukasiens im 13. und beginnenden 14. Jh. Diss. Köln,1980</ref>

Gürcüstan, nəhayət, [[V Georgi]]nin (Böyük Georgi) hakimiyyəti dövründə monqol istilalarından bəri bilinməyən bir canlanma dövrü gördü. Uzaqgörən bir monarx olan V Georgi Eldənizlərin süqutundan düzgün istifadə edə bildi, monqollara xərac verməyi dayandırdı, Gürcüstanın 1220-ci ilədək mövcud olan dövlət sərhədlərini bərpa etdi və Trabzon imperiyasını yenidən Gürcüstanın təsir dairəsinə qaytardı. Onun hakimiyyəti altında Gürcüstan Avropanın böyük [[dəniz respublikaları]], [[Genuya respublikası|Genuya]] və [[Venesiya respublikası|Venesiya]] ilə yanaşı [[Bizans imperiyası]] ilə sıx beynəlxalq ticarət əlaqələri qurdu. V Georgi eyni zamanda [[Qüds]]dəki bir neçə gürcü monastırının [[Gürcü Pravoslav Kilsəsi]]nə qaytarılmasına nail oldu və gürcü zəvvarlarının [[Müqəddəs torpaqlar]]a pulsuz gediş-gəlişini təmin etdi. Orta əsrlərdə Gürcüstanda [[Gürcüstanın bayrağı|Gürcüstanın müasir milli bayrağı]]na ilham verən [[Qüds xaçı]]nın geniş yayılması V Georginin hakimiyyəti dövrünə təsadüf edir.<ref>D. Kldiashvili, ''History of the Georgian Heraldry'', Parlamentis utskebani, 1997, p. 35.</ref>

Vahid Gürcüstanın böyük padşahlarının sonuncusu [[V Georgi]]nin ölümü krallığı qarşısı alınmaz bir çöküşə apardı. Sonrakı onilliklərdə köçərilər tərəfindən yayılan [[qara ölüm]], həmçinin ölkənin iqtisadiyyatını, əhalisini və şəhər mərkəzlərini viran edən [[Əmir Teymur]]un rəhbərliyi altındakı çoxsaylı istilalar nəzərə çarpırdı. Bizansın süqutundan sonra Gürcüstan tam şəkildə təcrid olunmuş, parçalanmış xristian anklavına, düşmən Türk-İran qonşularının əhatəsində solmuş Şərqi Roma dövrünün bir qalığına çevrildi.

== İncəsənət irsi ==
<gallery>
File:Golden Theotokos from Khobi, Georgia 12th century.jpg|[[Xobi şəhəri|Xobi]] monastırındakı qızıl Theotokos
File:Georgia Khakhuli triptych.jpg|[[Xaxuli triptixi]]
File:Khakhuli icon. Big cross.jpg|[[Xaxuli triptixi]]nin bir hissəsi
File:Atskuri icon.jpg|Atskuri [[triptix]]i
File:Svetitskhoveli_Cathedral_in_Georgia,_Europe.jpg|[[Svetitsxoveli kafedralı]]
File:Georgia Tondo StMamai 11th century.jpg|Roman [[Mamant Kesariyki]]nin xatirəsinə [[tondo]]
File:Jvari12cgeorgia.jpg|IV Davidin prosessual xaçı
File:Mestia Museum. Crucifixion. 12th c..jpg|Mestiyanın çarmıxa çəkilməsi
File:Ubisa monastery fersco (Damiane 14th century).jpg|Fresko.<br>[[Ubisi]],[[Gürcüstan]]
File:The Last Supper fresco - Ubisa Monastery.png|Ubisidəki sonuncu axşam yeməyi
File:Damiane. The Annunciation.jpg|Ubisinin elanı
File:Gelati_Monastery_2013-7.jpg|[[Gelati monastır]]ı
File:Khobi monastery. Southern wall.jpg|Roma təsirini göstərən [[Xobi monastırı]]nın divarları
File:Kvatakhevi monastery.jpg|[[Kvataxevi monastır]]ı
File:Georgian Betania.jpg|[[Betanya monastır]]ı
File:Algetis-xeobis-kulturuli-dzeglebi-rfitareti.jpg|[[Pitareti monastır]]ı
File:Katskhi Pillar.jpg|[[Katski sütunu]]
</gallery>

== Həmçinin bax ==
* [[Qızıl Əsr (mifologiya)]]

== Qeydlər ==
{{Notelist}}

== İstinadlar ==
{{istinadlar}}

== Mənbələr ==
{{Gürcüstan mövzularda}}

[[Kateqoriya:Gürcüstan tarixi]]