Gəlinlik

Gəlinlik, Nikah paltarı, Toy paltarı və ya Gəlin donu — toy mərasimi zamanı gəlinin geydiyi geyim. Donun rəngi, üslubu və mərasimsəl əhəmiyyəti toy iştirakçılarının din və mədəniyyətinə asılı ola bilər. Qərb mədəniyyətlərində gəlinlər çox vaxt 19-cu əsrdə Kraliça Viktoriya tərəfində məşhur olduğu ağ gelinlik seçirlər. Şərq mədəniyyətlərində, gəlinlər ümumiyyətlə şans simvolu olan qırmızı gəlinlikləri seçirlər.

Mədəni xüsusiyyətlər

Qərb mədəniyyətləri

Bir toy, iki şəxs, ailə və ya ölkə arasındakı bir birlikdir. Orta əsrlərdə nəciblik və cəmiyyətin yuxarı təbəqələri arasında, sevgi, siyasət, cəmiyyətdəki mövqe, sərvət, mülahizələrə əsaslanaraq bir toy haqqında razılaşdılar. Toy mərasimində yeni ailələri təqdim etmək üçün gəlinlik geyinilirdi. Varlı ailələrin gəlinləri üçün geyimlər eksklüziv parçalardan tikilib xəz ilə bəzədilib.

Əsrlər boyu gəlinlik geyimləri sosial vəziyyətlərinə və dəblərinə uyğun olmalı idi. Bir gəlinlik tikməyə sərf olunan sayğacın sayı gəlinin sosial vəziyyətini əks etdirir və ailənin var-dövlətinin dərəcəsini göstərirdi. Gəlinlər üçün geyimlər müxtəlif rənglərdən hazırlanmışdı, ağ populyar deyildi. Pravoslav və bir çox protestant ənənələrində yalnız ilk dəfə evlənərkən ağ paltar geyinmək üçün boşanmış və ya dul qadın fərqli bir rəng seçməlidir. Puritan qanunlarının üstünlük təşkil etdiyi Skandinaviyada gəlinin paltarı qara rəngdə tikilib. Yalnız evlilik və ya toy üçün şənlik geyimi olaraq istifadə edilən ənənəvi ağ gəlinlik paltarı 19-cu əsrə, yəni 10 fevral 1840-cı ildə İngiltərə Kraliçası Viktoriya ilk dəfə Dyuk Albert ilə toy mərasimi üçün ağ paltar geyindiyi vaxta təsadüf edir. Gəlinliyin rəsmi fotosu yayımlandı və böyük populyarlıq qazandı. Digər gəlinlər kraliçanı təqlid etdikləri üçün paltarları ağ seçdilər, bu moda, günümüzün ən yüksək təzahürü oldu. Kasıb ailələrdən olan gəlinlər toy günlərində kilsə mərasiminə ən yaxşı paltarlarını geyirdilər.

Şərq mədəniyyətləri

Çin, Hindistan (sari) və Vyetnamda (ənənəvi Ao Zai şəklində) gelinlik üçün ənənəvi rəng qırmızıdır. Bu rəngin uğurlar və firavanlıq gətirəcəyinə inanılır. Müasir Çin gəlinləri Qərb modalarına yalnız üslub və tərzdə hörmət edir, eyni zamanda toy geyimləri üçün yalnız qırmızı deyil, hər hansı bir rəng seçirlər. Qırmızı sari Hindistan mədəniyyətində gəlinlər üçün ənənəvi bir paltardır. Sari ümumiyyətlə ipəkdən hazırlanırdı. Zaman keçdikcə hind gəlinləri üçün rəng və parça seçimlərinin dairəsi genişləndi. Bu gün toy "sarees", "krep", "georgette" və "atlaz" kimi parçalardan hazırlanır. Müasir toy gəlinliklərinin rəngi yalnız qırmızı deyil, həm də qızılı, çəhrayı, narıncı, qəhvəyi, sarıdır. Yapon toyunda gəlin mərasim zamanı paltarını bir neçə dəfə dəyişdirə bilər, bu fərqli bir neçə kimano və Qərb nümunəsinə uyğun hazırlanmış paltar ola bilər.^[1]

Hindistan mədəniyyəti

Amerikanın yerli xalqlarının da toylarla əlaqəli fərqli ənənələri var. Gəlin üçün geyimlər kürəkən, qohumları və iştirak etmək istəyən digər kişilər tərəfindən tikilirdi. Gəlinin toy geyimləri geniş bir xurcundan, üst və altındakı qırmızı zolaqları olan iki ağ gəlin xalatından, çarıqlardan, bir baş lentindən və qamışdan ibarət idi. Bütün bunlar sonradan dəfn üçün kəfən kimi istifadə edilmişdir. " Delaware" hindu qəbiləsində gəlin paltarı boyunbağıdan hazırlanmış bir ətəkdən ibarət idi və beli çılpaq idi. Qışda kostyum hinduşka lələk geyimləri ilə tamamlanırdı. Gəlinin üzü qırmızı, ağ və ya sarı gil ilə boyanmışdı. Şimali Kaliforniya qəbilələrinin (Klamath, Modoc və Yurok daxil olmaqla) toy geyimləri üçün öz rəngləri var idi: şərqdə ağ, cənubda mavi, qərbdə sarı (narıncı), şimalda qara. Gəlin və kürəkən gümüşdən və firuzədən hazırlanan toy zərgərliklərini geyirdilər — onları pis ruhlardan, aclıqdan, yoxsulluqdan və bədbəxtlikdən qorumalı olduqlarına inanılırdı.

Toy geyimləri üslubları

Toy geyimi ümumiyyətlə geyimə xas olan iki əsas üslub ilə xarakterizə olunur

Klassik
Romantik

Romantik üslüb

Romantik üslubun xarakterik xüsusiyyətləri zərgərliklərin bolluğu, o cümlədən naxış, krujeva, çiçək və s. Bir qayda olaraq, romantik üslubda olan toy geyimləri mürəkkəb toxumaların bahalı, rəngli parçalarından tikilir. Romantik üslub dərin boyun xətləri və sıx uyğun üslubları ilə də xarakterizə olunur.

Klassik üslüb

Klassik üslubun xarakterik xüsusiyyətləri sərt üslub, lazımsız bəzək və parça rənglərin olmamasıdır. Klassik gelinliklərin rəngi ağdır.

Azərbaycan toylarının gəlinliyi

Azərbaycan toylarında gəlin paltarını oğlan evinin adamları hazırlayırdı. Daha dəqiq desək, toya gününə 1–2 ay qalmış oğlan anası, bacısı gəlini toya qədər bəzəməklə məşğul olurdu. Adət idi, qız toy günü başdan-ayağa qırmızı geyinməli idi. Toy paltarı məxməri, ipək və ya zərxara parçalardan tikilirdi. Qolları yelpazə olan köynək yaxası dar və pullu olub belə qədər bütöv olurdu, bel hissəsindən 3 yerə- iki yandan və öndən yarıqlara ayrılan köynəyin ətəkləri də dəmir pullarla bəzədilirdi. Ətək isə olduqca geniş, üzəri əl işləməli, təbii naxışlarla zəngin olurdu. Köynəyin ətəkləri uzun gəlin ətəyinin üzərindən aşığıya doğru uzanırdı, gəlinin belini qırmızı və enli qurşaq bəzəyirdi, qurşağın üzərində gəlin yeridikcə cingildəyən dəmir pullar düzülürdü. Qədimdə gəlinliyə "bəzənik" deyirdilər. Ayrı-ayrı bölgələrdə fərqli adlar deyənlər də vardı. Məsələn, Naxçıvanda gəlin paltarına "kəfrəm" deyirdilər.^[2]

Qırmızı qurşaq — müasir toylarda yeganə qədim adət

Əksər hallarda toylarda gəlinlərin belinə qırmızı bir qurşaq, lent bənd edilir. Bu lenti gəlinin belinə qardaş və ya yaxın bir oğlan qohum bağlayır. Düzdür, dövrümüzdə qızların çoxu bu adəti köhnəlmiş hesab edir və qəti şəkildə toyunda belinə qırmızı bağlamağa izin vermir. Bunun anlamının nə olduğunu bəlkə də çoxları bilmir, sadəcə adət kimi əməl edirlər. Yaşlı nəslin nümayəndələri deyir ki, qırmızı belbağı gəlinin baş ucalığıdır. Belə ki, əgər ata, qardaş evdən çıxan qızın belinə qırmızı qurşaq bağlayırsa bu o deməkdir ki, biz qızımızın namusuna, bəkarətinə və tərbiyəsinə əminik. Belinə qırmızı qurşaq bağlanaq qız ata evindən alnı açıq, üzü ağ, qürurla çıxırmış. Atanın, qardaşın bağladığı qırmızı qurşağı gəlinin belindən yalnız gələcək həyat yoldaşı aça bilər. Zamanla türk elləri istilaya məruz qaldıqca adətlər də kənar təsirə məruz qalıb. Bu mədəniyyətdə, geyimdə də özünü göstərib. Könül oxşayan qırmızı gəlinliklərin yerini insana hüzn

gətirən ağ gəlinliklər alıb.^[2]

İslam aləmində gəlinlik

Türk torpaqlarının ərəblər tərəfindən işğal edilməsindən və türklərə islamın qəbul etdirilməsindən sonra bir çox adət-ənənələrdə olduğu kimi toy ənənələri də dəyişikliyə məruz qaldı. Qırmızı, əl işləməli, zərxara, zəngin kültürü göstərən gəlinliklərin yerini sadə, heç bir gözəlliyi, zənginliyi olmayan ağ kətan paltarlar əvəz etdi. Türkün demək olar ki, bütün milli adət-ənənələrini qadağan edən ərəblər daha sonralar bütün adətləri özününkü kimi qələmə verdi. Ərəb toylarında türk ustaların türk qumaşlarından tikdiyi, min bir bəzək vurduğu gəlinliklər dəb oldu. İslam adətlərinə görə, qadının toy günü bəzədilməsi normal haldır, Amma başqa dinə mənsub xalqların adətlərinə müsəlman toylarında əməl edilməsi düzgün sayılmır. İslama görə, ağ gəlin paltarları kafirlərə, yəni müsəlman olmayanlara, xüsusən də xristianlara xasdır. Müsəlman adətlərinə görə, gəlin toy günü sırf islam adətlərinə görə geyinməli, islam adətlərinə görə bəzənməlidir.

Müsəlman toylarında gəlinin başına yaşıl rəngdə duvaq salınması adəti varmış, amma indi bu adət yoxdur. Danılmazdır ki, bu adət müsəlmanlara türklərdən keçib, amma türklər duvağı qırmızı rəngdə geyiniblər, bu, hələ də belədir. Duvağın əsas anlamı gəlinin üzünün yalnız gələcək əri tərəfindən açılması və üzgörümlülüyü verməsi idi. İslama görə, baha qiymətə gəlinlik almaq günahdır, çünki bu gəlinlik olduqca baha qiymətə alınır, bir dəfə geyilir və əbədi olaraq dolabın bir küncündə qalır. Ona görə toy paltarını və aksesuarlarını pulla almaq yox, kirayələmək daha yaxşıdır.

İslam gəlin paltarı geyməyi qəti olaraq qadağan etmir, ancaq ağ gəlinliyin əvəzinə dini rəngi özündə əks etdirən yaşıl duvaqlı ərəb milli geyimini geyməyi məsləhət görür. Ağ gəlinlik geyilsə, tamamilə qapalı, bəzəksiz olmalı, cəlbedici olmamalıdır. Yad kişiləri cəlb etməmək üçün gəlinlik dar və şəffaf olmamalıdır.^[2]