Hirkan şümşadı

Hirkan şümşadı
Elmi təsnifat
Aləmi: Bitkilər Şöbə: Örtülütoxumlular Sinif: İkiləpəlilər Sıra: Şümşadçiçəklilər Fəsilə: Şümşadkimilər Cins: Şümşad Növ: Hirkan şümşadı
Elmi adı
Buxus hyrcana L.
Vikinövlərdə sistematika Şəkil axtarışı ÜTMX   501097 MBMM   4002 IPNI   ???

IUCN Qırmızı Siyahısına görə növün kateqoriyası və status / National IUCN Status “Təhlükəli həddə yaxın olanlar” kateqoriyasına aiddir –VU D2. Azərbaycanın nadir növüdür. 

Qısa morfoloji təsviri

Həmişəyaşıl kol, bəzən isə 5-8 (18) m-ə qədər hündürlüyündə ağacdır. Yarpaqları (24) 27-35 mm uzunluğunda, 10-14 mm enində, dərivari, tamkənarlı, üst hissədən tünd-yaşıl, parlaq, alt hissədən açıqdır. Çiçəkləri oturaq, yaşılımtıldır. Qoltuqda olanları dəstəli sünbülvaridir və çiçək qrupunun aşağısında yerləşəndir. Dişi çiçəkləri sayca 1(2-3) olub, çiçək qrupunun yuxarı hissəsində yerləşir. Erkək çiçəklərdə yumurtalıq qalıqları qısadır. Meyvəsi bərk dərili, üçdişli, qonur-sarı rəngli, açlan qapaqcıqlı, qutucuqdur. Toxumları bir qayda olaraq, sayca 6 olub, uzunsov-yumru formalı, qara parıldayandır. 

Bioloji, ekoloji və fitosenoloji xüsusiyyətləri

Mart-aprel aylarında çiçəkləyir. Meyvələri iyul-avqust aylarında yetişir. Tozlanması entomofildir. Toxumla və vegetativ yolla çoxalır. Rütubətli kölgəli dərələrdə, təzə, qalın, humusla zəngin olan torpaqlarda təsadüf edilir. Dəniz səviyyəsindən 400-800 m yüksəkliyə kimi yayılmışdır. Aşağı dağ qurşağından (ovalıqdan) orta dağ qurşağına qədər, palıd-dəmirağacı, vələs qarışıq hirkan və fıstıq meşələrində II yarsuda və ya meşəakltı kol kimi bitir. Dekorativ bitkidir. Həmyşəyaşıl, quraqlığa nisbətən davamlı olub, tək-tək və ya qrupla əkilmək üçün, həmçinin canlı çəpər və bordür yaratmaq üçün yararlıdır. 

Yayılması

Lənkəran ovalığı (Astara rayonu – Maşxan, Züngüləş, Təngərud, Şüvi kəndləri, Lənkəran rayonu –Aşağı Apu, Yuxarı Apu və Rvo kəndləri), Lənkəranın dağlıq hissəsi (Lerik rayonu -40-cı km sahəsi və Siov kəndi və yardımlı rayonu –Şövut kəndi). Hirkan tipli qarışıq meşələrdə meşəaltı kimi və ayrı-ayrı massivlər şəklində olmaqla 70 hektardan artıq sahə tutur. Hirkan Milli parkının ərazisində Xanbulaq, Çayüzü, Yuxarı Şuvi, Ovala, əhmədikago, Kakamod, Biləsər ərazilərində daha geniş yayılmışdır. 

Sayı və tendensiyası

Hirkan Milli Parkında qorunmasına baxmayaraq, antropogen təsirlər nəticəsində populyasiyanın vəziyyətində azalma tendensiyasımüşahidə olunur. 

Məhdudlaşdırıcı amillər

Meşələrin sistemsiz qırılması. 

Mühafizə tədbirləri

Hirkan Milli Parkında mühafizə olunur. 

Bioloji xüsusiyyətləri

Təbiətdə sıx budaqlı bir kol bitkisidir. Bəzən 6–10 m-dək hündürlüyə çatan ağac şəklini alır. Gövdəsinin qabığı nazik, açıq bozumtul-sarı hamar olub, qoca ağaclarda xırda catlıdır. Çoxbudaqlı, sıx-çətirli olub, cavan zolağlar dördüzlüdür. Bitkinin cavan zoğları yaşıl rəngdə olub, 4 guşəli, azca tüklüdür. Yarpaqları ellipsvari, yumurta şəklində olub 1-3 sm uzunluğundadır. Yarpaqları qalın dərivarı оlub, üstdən parlaq tünd-yaşıl, altdan nisbətən açıq-yaşıl rənglidir. Yarpaq saplağı 2–5 mm uzunluğunda оlub, sərt tüklüdür. Tam kənarlıdır, yarpağının ucları yuvarlaq və ya xəfif dişlidir.

Çiçəkləri yarpaqların qоltuğunda yerləşir, оturan оlub, yaşılımtıldır. Çiçək qrupu dəstəli-sünbülvaridir. Dişi çiçəkləri adətən 1-3 ədəd оlmaqla, sünbülün ucunda yerləşir. Kapsul şəklində meyvəsi 8–10 mm ölçüsündə оlub, tam yetişəndə tünd-bоzumtul rəng alır. Tохumlarının sayı 5-6 ədəd оlub, parlaq qara rənglidir. Оduncağı açıq-sardır. İllik halqaları görünmür. Gövdəsi ağır və sərtdir. Mart-aprel aylarında çiçəkləyir, iyul-avqustda meyvəsi yetişir.

Çохalması

Tохum və kök pöhrələri ilə çохalır.

Hirkan şümşadı. Yarpaqları, çiçəkləri və meyvələri.

Sinonimləri

The Plant List saytının 2010-cu il, məlumatina görə bu növün sinonimi aşağıdakılardır:

• Buxus angustifolia Mill.
• Buxus arborescens Mill.
• Buxus argentea Steud.
• Buxus aurea Steud.
• Buxus caucasica K.Koch
• Buxus colchica Pojark.
• Buxus crispa K.Koch
• Buxus cucullata K.Koch
• Buxus elegantissima K.Koch
• Buxus fruticosa Borkh.
• Buxus handsworthii K.Koch
• Buxus macrophylla Dippel, nom. illeg.
• Buxus marginata Steud.
• Buxus mucronata Baill.
• Buxus myrtifolia Lam.
• Buxus rosmarinifolia Baill.
• Buxus salicifolia K.Koch
• Buxus suffruticosa Mill.
• Buxus tenuifolia Baill.
• Buxus variegata Steud.
• Buxus vulgaris Bubani

Məlumat mənbələri

"Azərbaycanın Nadir Ağac və kol bitkiləri" kitabında Azərbaycan florasında təbii halda yayılmış 42 fəsilə 71 cinsə aid 198 növ nadir və nəsli kəsilməkdə olan ağac və kol bitkiləri haqda məlumat verilmişdir. Əsər ərsəyə gəlməmişdən öncə coxillik ekispedisiyalar, ezamiyyələr və təqdimatlar nəticəsində təqdiqat materiallarına aid növlərin təbii yayıldıqları areallarda monitorinqlər aparılmış və populyasiyalarda fərdlərin yayılışı öyrənilmişdir. Aparılan birbaşa müşahidələr nəticəsində məlum olmuşdur ki, kitabda verilən növlərin əksəriyyətinin arealları əvvəlki illərə nisbətən cox kicilmiş və bəzilərinin genefondu təhlükə ilə üz- üzə gəlmişdir. Bu baxımdan öyrənilən bitkilərin areallarının kicilmə səbəbi öyrənilmiş, həmin bitkilərin ƏMBMİ- nın (İUCN) 3.1 versiyasına əsasən onların təhlükə meyarları müəyyən edilmişdirşdir. Bundan əlavə kitabda verilmiş növlərin arealları, bioloji xüsusiyyətləri, ehtiyatı, təbii ehtiyatın dəyişmə səbəbləri və qoruma tədbirləri haqda məlumatlar verilmişdir.Əsərdə Azərbaycanın “Qırmızı kitabı”na salınması tövsiyyə edilmişdir. Fikrimizə oxuculara təqdim olunan bu kitab, az da olsa vətəndaşlarımıza ölkəmizdə ekoloji tarzlığın saxlanılması və nadir incilərimizin tanınması və mühafizə edilməsi baxımdan öz töhvəsini verəcək və marifləndirəcəkdir.

İstinadlar

• Tofiq Məmmədov, Elman İsgəndər, Tariyel Talıbov. "Azərbaycanın Nadir Ağac və kol bitkiləri", Bakı: "Elm", 2014, 380 səh.