Kimmerlər üçün mənbəyə bax

{{Xalq
|adı           = Kimmerlər
|şəkil         = [[Şəkil:Urartu715-713.png|300 px|centre]]
|şəklin izahı  = Kimmerlərin Urartuya hücumu 
|ümumi sayı    = 
|ərazi1        = 
|sayı1         = 
|ref1          = 
|ərazi2        = 
|sayı2         = 
|ref2          = 
|ərazi3        = 
|sayı3         = 
|ref3          = 
|dili          = kimmer dili
|dini          = 
|qohum xalqlar = 
|qeyd          = 
}}
{{Azərbaycan tarixi}}

'''Kimmerlər''' – ({{lang-la|Cimmerii}}, {{lang-grc|Κιμμέριοι}}) — e.ə. VIII–VII əsrlərdə [[Cənubi Qafqaz]]a gələn tayfalardır.

== Yazılı mənbələr ==
Mənbələrin verdiyi məlumata görə kimmerlər Şimali [[Qara dəniz]] hövzəsindən köç edərək [[Azərbaycan]]da və Şərqi [[Anadolu]]da məskunlaşmşdılar.[[Herodot]]un yazdığına görə, e.ə. VIII əsrdə Şərqdən [[Qara dəniz]]in Şimal çöllərinə-kimmerlərin ölkəsinə [[skiflər]] gəlmişdilər. Kimmerlər onlarla toqquşmaqdan çəkkinmiş, yığışıb Cənubi [[Qafqaz]]a, oradan da [[Kiçik Asiya]]ya köç etmişdilər.[[Qiyasəddin Qeybullayev|Q. Qeybullayev]] qeyd edir ki, bu məlumatda skif deyildikdə, konkret hansı etnosun nəzərdə tutulduğu bəlli deyil. Çünki, antik müəlliflərin əsərlərində skif konkret bir etnosun adı deyildi. Herodotun kimmerlər ("kimmer" sözün qədim [[yunan dili]]nə uyğunlaşdırılmış formasıdır) adlandırdığı bu türk etnosunun əsil adı isə Kəmər, yaxud da Qəmər kimi bərpa edilə bilər. İlk dəfə qədim yunan şairi [[Homer]] bu adı kimmer kimi işlətmiş, sonrakı müəlliflər də bu ənənəyə sadiq qalmışdır. Deməli qədim yunan tarixçiləri kəmər yaxud da qəmər etnonimini kimmer kimi tələffüz edirdilər.<ref>Qeybullayev Q.
Qədim türklər və Ermənistan. B. : Azərnəşr, 1992, 140 səh.</ref>

Tədqiqatçılara görə, kimmerlər [[Qara dəniz]]in Qərb sahili tərəfdən, ya da [[Dəryal keçidi]]ndən Cənubi [[Qafqaz]]a,[[Kür]]-[[Araz]] vadisinin Qərb hissəsinə,[[Azərbaycan]]-[[Gürcüstan]] sərhəd zonasına gəlmiş, lakin burada çox dayanmayaraq [[Qərbi Azərbaycan]] (indiki [[Ermənistan]]) zonasına getmişlər. Qədim [[gürcülər]] kimmerləri "pəhləvanlar" adlandırırdılar.(İ. M. Dyakonov, Midiya tarixi, səh.123) O zamanlar [[Qərbi Azərbaycan]] (indiki [[Ermənistan]]) ərazisində [[Ermənilər|haylar]] (erməni bu xalqa kənardan vermə addır və əslində [[ərmənlər]] də bir türk elidir) yaşamırdılar və bu ərazinin əsas sakinləri türk mənşəli və [[Qafqaz]] dilli xalqlar idilər. Lakin bu ərazinin böyük bir hissəsi [[Urartu]] dövlətinin (e.ə. IX–VII əsrlər) nəzarəti altında idi. E.ə. 715-ci ildə kimmerlər [[Urartu]] ordusu ilə toqquşurlar. Qanlı döyüş nəticəsində kimmerlər qalib gəlirlər.

Kimmerlərin bir qismi [[Qərbi Azərbaycan]] (indiki [[Ermənistan]]) ərazisindən köç edərək [[Kiçik Asiya]]da məskunlaşır. Çünki onları Şimali [[Qara dəniz]] çöllərindən qovan [[skiflər]] ([[Qiyasəddin Qeybullayev|Q. Qeybullayev]] antik tarixçilərin burada skif adı altında [[saklar]]ı nəzərdə tutduğunu qeyd edir) ardlarınca Cənubi [[Qafaz]]a gəlmişdilər.[[Kiçik Asiya]]ya köç edən kimmerlər burada [[Frigiya]] dövlətinin varlığına son qoyurlar.(Bəzi tədqiqatçılara görə [[haylar]] məhz frig tayfalarından biri idilər)Bu dövlətin tabeliyində olan və [[Hayasa]] adlı vilayətin sakinləri olan [[haylar]] (indiki [[ermənilər]]) qaçmağa üz qoyurlar və bütün [[Kiçik Asiya]]ya səpələnirlər.

Kimerlərin bir hissəsi isə [[Kiçik Asiya]] ərazisindən [[Manna]] dövləti ərazisinə keçir. Sonrakı əsrlərdə isə kimmerlər yerli türklər-[[mannalar]] və [[madaylar]]la qaynayıb qarışırlar. Onların adları isə Kəmər, Kəmərli və Qəmərli kimi toponimlərdə qorunub saxlanır.

İlkin tədqiqatlar dövründə kimmerlər İrandilli etnos sayılırdı. [[İ.M.Dyakonov]] qeyd edirdi ki,"kimmer" adı bu etnosa kənardan verilmiş adıır və [[İran]] dillərində "həmişə hərəkətdə olan" anlamındadır. Belə çxır ki, bu etnosun əsl adı məlum deyil.[[Qiyasəddin Qeybullayev|Q. Qeybullayev]] isə qeyd edir ki, kənardan verilmə olduğu halda kimmer adı toponimlərdə əks oluna və qoruna bilməzdi. Sonrakıı araşdırmalar kimmerlərin həqiqətən də türk etnosu olduğunu sübut etdi. Kimmerlərin türk mənşəli olduğunu sübut edən bir neçə dəlil var:

1)"Kəmər" etnonimi qədim türkcə kam (qam) –şaman və bir sıra türk tayfa adları üçün (avar, bolqar, qacar, sabar, xəzər və s) üçün səciyyəvi olan "ər" – kişi, ər, döyüşçü sözlərindəndir. Bu fikir ilk dəfə [[F.Cəlilov]] tərəfindən irəli sürülmüşdür. Qeyd etmək lazımdır ki, kəmər etnoniminin birinci komponenti olan "kəm","qam" sözü başqa türk tayfa adlarının da kökünü təşkil edir:Kamak ([[Azərbaycan]]da Qaymaqlı kəndlərinin adlarında qalmışdır), kaman, yaxud kuman (rus ənbələrində poloves adlandırılırlar), kamat (kumat) və s.

2)[[Q.A.Melikişvili]] yazır ki, kimmerlər [[Qafqaz Albaniyası]]nın Qərbində də yaşamışlar.(Q. A. Meliişvili, Qədim Şərq mənbələri Cənubi Qafqaz xalqlarının tarixi haqqında, Tiflis,1954) [[Q.Qeybullayev]] isə qeyd edir ki, Cənubi [[Qafqaz]]a gələn kimmerlərin bir hissəsi [[Azərbaycan respublikası]]nın Qərb bölgəsində,[[Gürcüstan]]da və indiki [[Ermənistan]] respublikası ərazisində daimi məskunlaşmışdılar.[[Qazax]] – [[Borçalı]] bölgəsində Böyük və Kiçik Kəmərli, Kəmərqaya, Qəmərli kəndlərinin adları da bu tayfa ilə bağlıdır. XIX əsrin sonlarında [[Qafqaz]]da Kəmərli adlı yeddi kənd məlum idi. Kimmerlər [[Qərbi Azərbaycan]] (indiki [[Ermənistan]]) toponimikasında da öz izlərini qoymuşlar.[[İrəvan]] yaxınlığında orta əsrlərdə Qumri, Qəmri adlı türk kəndləri məlumdur. Hay mənbələrində bu toponim Kumayr kimi xatırlanır. Erməni tarixçisi [[Y.A.Manandyan]] yazır ki,"kumar" toponimi ("y" səsi erməni dilində əlavə olunmadır, kumar isə kamarın fonetik formasıdır.) kimmer etnonimini əks etdirir.[[Türkiyə]] ərazisində də Kəmərli toponimləri məlumdur.[[Güney Azərbaycan]]da [[Qaşqay tayfası]]nın bir qolu Qəmər adlanır. Bütün bunlar sübut edir ki, antik müəlliflərin kimmer kimi işlətdikləri qəmər və ya kəmər etnonimi kənardan verilmə ad deyil, özünüadlandırmadır. Bu etnonimin kəmər yaxud da qəmər formasında olmasını onun [[Assur]] mənbələrində Qamer kimi yazılması da sübut edir.(İ. M. Dyakonov, Assur-Babil mənbələri Urartu tarixi haqqında,1951)

3)Kimmerlərin çar adları da (çar sözü qədim türkcədə "sər" – hökmdar sözündəndir və [[slavyanlar]] da bu sözü [[qıpçaqlar]]dan mənimsəmişlər) türk mənşəlidir:

<blockquote>[[Teuşpa]] – tədqiqatçıların bəziləri [[İran]] dillərində tava-aspa "güclü at" kimi mənalandırırdılar. Lakin sonradan məlum oldu ki, ad qədim türkcə "tuş" – qızıl bəzək və "bay" varlı sözlərindəndir. Tuşbay kimi səslənmiş bu ad "qızıl bəzəyi olan" mənasındadır. Ata-ananın uşaq böyüyəndən sonra qızıl bəzək sahibi olması arzusunu ifadə edir.</blockquote>

<blockquote>[[Tuqdame]] – Əvvəlcə [[osetin dili]] əsasında "qüvvəsi ilə bəzəyən" kimi izah edilirdi. Sonradan məlum edildi ki, ad qədim türkcə "tur" – döyüş bayrağı və "tomay" – bəzək, yaxud "tumay" –sipər sözlərindəndir. Ad ümumilikdə "döyüş bayrağını bəzəyən" anlamındadır. Adın birinci komponenti olan "tuq" sözü qədim türklərdə hakimlərin adları üçün səciyyəvidir.[[Türkeşlər]]in [[738]]–[[739]]-cu illərdəki xaqanı Tuk-Varsen (yəni tuqsan, tuqun özüsən) adını daşıyırdı. XIII əsrdə [[monqollar]] içərisində Tukluk, Tuk-Teymur və b. Adlarla da müqayisə edilə bilər.</blockquote>

<blockquote>[[Sandakurru]] – [[Assur dili]]ndə "r" səsi qoşalaşdırılmış və adın sonuna adlıq hal şəkilçisi olan "-u" əlavə olunmuşdur. Əsl forması isə Sandakur kimi bərpa edilir. Türkcə "san" –ad, şan-şöhrət sözü, "-da" (-la) şəkilçisi və "kür" – möhkəm, səbatlı sözlərindəndir. XIII əsrdə monqollarda Handakur,[[Çingiz xan]]ın nəvəsi Sankur, Cuci xanın oğlu Şinkur şəxs adları ilə müqayisə edilə bilər.[[İ.M.Dyakonov]] Sandakurru formasını izah edə bilməmiş. Sandakşatra formasını isə İran dillərində "Tanrı Sandonun hakimiyyəti" kimi yozmuşdur. Lakin bu variant elmdə qəbul edilməişdir. Ən azından ona görə ki,[[İran]] xalqlarında Sando adlı tanrı məlum deyil. [[Q.Qeybullayev]] qeyd edir ki, adın Sandakşatra formasında olduğunu qəbul etsək belə bu formada türk dilində izah edilir:Sanda-şanlı, Şat-şahzadə və Ər-kişi, igid.</blockquote>

[[Güney Azərbaycan]] ərazisində kimmer etnonimi kamar, komar, kəmər və qomar formalarında iki Komar, Kəmər, Kəmərdaran, iki Kamara, Kamarabad, Qemar, Qamarabad, Kamare, Kəmər-binə, Kamare-pain, Kamare-siyah, Kamaran və b. Yaşayış məntəqələrinin adlarında qalmışdır. Göstərilən kəndlərin hamısının əhalisi [[Azərbaycan türkləri]]dir.

[[İ.M.Artamanov]]un fikrincə, kimmerlər sonra [[Ön Asiya]]dan geriyə-Şimali [[Qara dəniz]] hövzəsinə də köç etmişlər. Lakin Güney [[Qafqaz]]da və [[Güney Azərbaycan]]da kimmer etnonimini əks etdirən toponimlərin mövcudluğu göstərir ki, kimmerlərin bir hissəsi burada daimi məskunlaşmışdı.

Qeyd etmək lazımdır ki,[[Ön Asiya]]nın və Cənubi [[Qafqaz]]ın qədim xalqları haqqında e.ə. VII əsrdə tərtib olunmuş və [[Bibliya]]da da əksini tapmış şəcərə cədvəlində kəmərlərin adı Qomer kimi çəkilir. Bu göstərir ki, kimmerlər e.ə. VII əsrdə [[Ön Asiya]]da nüfuzlu etnos sayılırdı.[[Qafqaz albanları]]ndan olan tarixçi [[Moisey Kalankatlı]]nın qədim xalqlara aid şəcərə cədvəlində də Maday və Aşkenaz (Sak) etnosları Qəmər etnosu ilə əlaqəli verilmişdir:"Yafətin oğlu Qəmər, onun oğlu Maday, onun oğlu Aşkenaz, onun oğlu Sarmat."([[Alban ölkəsinin tarixi]], I kitab, II fəsil)

Kimmerlərin bir hissəsi isə [[Krım]]ın dağlıq ərazisində (bəzi tədqiqatçılara görə əsasən [[Kerç yarımadası]]nda) yaşamışdır.[[Herodot]]dan başlayaraq antik mənbələrdə onlar tavrlar, onların ərazisi isə [[Tavrida]] adlanmışdır. Həmin mənbələrdə tavrlar yaylaq maldarlığı ilə məşğul olan xalq kimi səciyyələndirilir. Onlarda Foanta adlı hökmdar adı da məlumdur ki, bu da qədim türklərdə Tuvantay adının qədim yunan dilində təhrif edilmiş formasıdır.

== An Gedişi ==
* e.ə. 721–715: [[II Sarqon|II Sargon]], [[Urartu]] yaxınlığında "Gamirr" diyarından söz açır.

* e.ə. 714: [[Assuriya]]lılar və Kimmerlər tərəfindən məğlub olduqdan sonra [[Urartu]] kralı [[I Rusa]]nın intiharı.

* e.ə. 705: [[Assuriya]]lı [[II Sarqon|II Sargon]], [[Kulummu]]'ya qarşı bir səfərdə öldü.

* e.ə. 695: Kimmerilər [[Frigiya]]nı məhv edir. Kral [[Midas]]ın ölümü.

* e.ə. 679/678: Gimirri [[Teuşpa]] hökmdarlığı altında [[Hubusçna]]'dan ([[Kappadokiya|Kapadokiya]]?) [[Assuriya]]nı işğal etdi. [[Assuriya|Assur]]lu [[Esarhaddon]] onları döyüşdə məğlub etdi.

* e.ə. 676–674: Kimmerlər [[Frigiya]]nı işğal edib məhv edir və [[Paflagoniya]]ya çatırlar.

* e.ə. 654 və ya 652: [[Lidiya]] Gyges'i Kimmerlərə qarşı döyüşdə öldü. Sardisin talanı; Kimmerilər və [[Trerilər]] İyon koloniyalarını talan etdilər.

* e.ə. 644: Kimmerlər Sardisi işğal edir, ancaq bir qədər sonra geri çəkilir

* e.ə. 637–626: Alyattes'e məğlub olan kimmerilər.

== Həmçinin bax ==
[[Skif padşahlığı]]

== Mənbələr ==
{{İstinad siyahısı}}
# Q. Ə. Qeybullayev-Azərbaycan türklərinin təşəkkülü taxindən, Bakı,1994
# Q. Ə. Qeybullayev-Qədim türklər və Ermənistan, Bakı,1993
# İ. M. Dyakonov-Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad,1956
# M. Kalankatlı-Alban ölkəsinin tarixi, Bakı,2007
# Ə. Ələkbərli-Qədim türk-oğuz yurdu Ermənistan, Bakı,1994
# İ. M. Dyakonov-Moskva,1981

[[Kateqoriya:Azərbaycan tayfaları]]
[[Kateqoriya:Qədim dövr Azərbaycan tarixi]]
[[Kateqoriya:Kimmerlər]]