Lərgə

Lərgə
Elmi təsnifat
Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptofitlər Klad: Ali bitkilər Klad: Çoxsporlu bitkilər Klad: Borulu bitkilər Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Evdikotlar Klad: Bazal evdikotlar Klad: Superrozidlər Klad: Rozidlər Klad: Fabidlər Dəstə: Paxlaçiçəklilər Fəsilə: Paxlakimilər Yarımfəsilə: Faboideae Triba: Fabeae Cins: Lərgə
Beynəlxalq elmi adı
Vicia L., 1753[…]
Şəkil axtarışı ITIS   26329 NCBI   3904 EOL   13463

Lərgə (lat. Vicia) — bitkilər aləminin paxlaçiçəklilər dəstəsinin paxlakimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.

Əhəmiyyəti

Bu bitkini ərzaq, yem və texniki məqsədlər üçün becərirlər. Yem məqsədi üçün onun dənindən, yaşıl kütləsindən və küləşindən istifadə edilir. Toxumun tərkibində 23-34% zülal, 24-45% sulu karbonlar, 0,5-0,7% yağ, 4,0-4,6% sellüloza və 2,0-2,5% kül vardır. Lərgə dəni dad keyfiyyətinə və həzm olunmasına görə noxud və mərcimək dənindən geri qalır. Ondan sənayedə yüksək keyfiyyətli kazein kleyi alırlar. Faner, parça və plastmas alınmasında istifadə olunur.

Yaşıl kütləsində 20% xam zülal, 2,9% yağ, 42,8% azotsuz ekstraktiv maddələr var. Küləşində 6,8% protein və 15,4% azotsuz ekstraktiv maddələr olur.

100 kq yaşıl kütləsində 17, otunda 49,5, silosunda 17,8 və quru vegetativ kütləsində 28,7 yem vahidi vardır.

Lərgə digər dənli-paxlalı bitkilərdən fərqli olaraq quraqlığa, duza, zərərverici və xəstəliklərə davamlıdır.

Bitkinin tarixi və yayılması. Lərgənin vətəni xırda toxumlular üçün cənub-qərbi Asiya, iri toxumlular üçün isə Aralıq dənizi ölkələri hesab olunur. Lərgə Hindistan, İran, Əfqanıstan və Türkiyədə də becərilir. Rusiyada Tatarıstan və Başqırdıstan ərazilərində eyni zamanda Ukraynada becərilir.

Azərbaycanda lərgə əsasən Astara, Lənkəran, Masallı və Cəlilabad rayonlarında becərilir. Hər hektardan orta hesabla 15-20-30 və 45 sentner dən, 250-300 sentner yaşıl kütlə məhsulu verə bilir.

Botaniki təsviri

Lərgə lathyrus cinsinə aiddir. Səpin lərgəsi (sativus) gövdəsi 100 sm-ə qədər hündürlüyündə zərif, düz və dördüzlüdür. Gövdə zərif olduğu üçün zəif də olsa yerə yatır. Aşağı hissəsində daha çox budaqlanır. Yarpaqları cütlələkşəkillidir.

Çiçəkləri yarpaq qoltuğunda 1-2 ədəd yerləşir. Ləçək yarpaqları ağ, göy, bənövşəyi, çəhrayı rənglidir. Əksər hallarda çarpaz tozlanır. Paxlası ellips yaxud xətkeş formalı, bir tərəfi tikiş boyu geri çevrilmiş dalğalıdır. Hər paxlada 2-5 toxum olur. Toxum paz şəkilli, yastıbucaqlı kimidir. Müxtəlif rənglidir. 1000 ədədinin kütləsi 50-60 qram arasında dəyişir.

Bioloji xüsusiyyətləri

Lərgə toxumları 2-30C temperaturda cücərməyə başlayır. Optimal temperatur 8+130C-dir. Cücərti alındıqdan 80-100 gün sonra vegetasiya müddəti başa çatır. Çiçəkləmə dövrü uzun olur. Digər dənli-paxlalı bitkilərə nisbətən torpağa az tələbkardır.

Havanın bioloji azotunu udmaq, torpağı qida maddələri ilə zənginləşdirməkdə birillik lüpin və yem paxlasından geri qalır. Quraqlığa çox davamlıdır. Nəmliyin az olduğu quraq şəraitdə yerüstü kütləni az əmələ gətirir və qısa müddətdə yetişir. Nəmlik artıq olduqda askoxitoz və pas xəstəliklərinə tutulur.

Becərilmə texnologiyası. Növbəli əkində gübrələnmiş məşğullu heriyə əkilən buğdadan sonra yerləşdirilir. Lərgə herik bitkisi kimi də becərilə bilər. Gübrələrə çox tələbkardır. Toxumlar səpindən əvvəl rizotorfinlə (nitragin) işlənilməlidir.

Torpağın becərilməsi və səpinə hazırlanması noxudda olduğu kimidir. Səpin üçün mütləq kütləsinə görə seçilmiş dərmanlanmış iri toxumlar işlədilməlidir.

Azərbaycanda lərgəni payızda, qışqabağı erkən yazda və yayda (kövşən yerinə) əkmək olar. Ən yaxşı səpin üsulu darcərgəli və adi cərgəvi üsuldur. Bu üsullarda toxumun iriliyindən asılı olaraq hektara 1,0-1,4 milyon ədəd və ya 120-200 kq toxum səpilməlidir.

Toxumlar adətən 6-8 sm, yüngül torpaqlarda 10 sm-ə qədər və ağır gilli torpaqlarda 4-5 sm dərinliyə basdırılır.

Vegetasiya müddətində lərgə hektara 700-900 m³ norma ilə 3-4 dəfə suvarılır.

Birinci suvarma budaqlanma fazasında, 2-ci çiçəkləmədə, 3-cü dən əmələ gəlmə dövründə aparılır.

Paxlası nisbətən az açılır, ona görə də dən itkisi az olur. Lərgəni bir başa kombaynla və ya hissə-hissə üsulla yığmaq olur. Birbaşa kombaynla yığımda barabanla deka apasındakı məsafə artırılır, dövrlər sayı dəqiqədə 500-ə qədər azaldılır.

Hissə-hissə yığıma paxlaların 60-80%-i saraldıqda başlamaq olar. Ot biçən maşınlarla kütlə biçilib lay kimi sərilməli və quruduqdan sonra kombaynlarla döyülməlidir.

Lərgə dənli taxıl bitkiləri üçün yaxşı sələf olduğundan sahə dərhal küləşdən təmizlənməli və payıza qədər taxıl səpininə hazırlanmalıdır.

Sinonimləri

Heterotipik sinonimləri

• Abacosa Alef.
• Anatropostylia (Plitmann) Kupicha
• Arachus Medik.
• Atossa (bitki) Alef.
• Bona Medik.
• Coppoleria Tod.
• Cracca Medik.
• Cujunia Alef.
• Endiusa Alef.
• Ervilia Link
• Ervum Tourn. ex L.
• Faba Mill.
• Hypechusa Alef.
• Lens Mill.
• Lentilla W.Wight
• Orobella C.Presl
• Parallosa Alef.
• Rhynchium Dulac
• Sellunia Alef.
• Swantia Alef.
• Tuamina Alef.
• Vicilla Schur
• Vicioides Moench
• Wiggersia G.Gaertn., B.Mey. & Scherb.

Növləri

• Vicia abbreviata Fisch. ex Spreng.
• Vicia acutifolia Elliott
• Vicia afghanica Chrtková
• Vicia aintabensis Boiss. & Hausskn.
• Vicia aktoensis Y.H.Wu
• Vicia alpestris Steven
• Vicia altissima Desf.
• Vicia americana Muhl. ex Willd.
• Vicia amoena Fisch. ex Ser.
• Vicia amurensis Oett.
• Vicia anatolica Turrill
• Vicia andicola Kunth
• Vicia andina Phil.
• Vicia anguste-pinnata Nakai
• Vicia aphylla C.Sm. ex Link
• Vicia araucana Phil.
• Vicia argaea (P.H.Davis) Greuter
• Vicia argentea Lapeyr.
• Vicia armena Boiss.
• Vicia articulata Hornem.
• Vicia assyriaca Boiss.
• Vicia aucheri Jaub. & Spach
• Vicia bakeri Ali
• Vicia balansae Boiss.
• Vicia basaltica Plitmann
• Vicia benghalensis L.
• Vicia benthamiana Ali
• Vicia berteroana Phil.
• Vicia biebersteinii Besser ex M.Bieb.
• Vicia biennis L.
• Vicia bifolia Nakai
• Vicia bifoliolata J.J.Rodr.
• Vicia bijuga Gillies ex Hook. & Arn.
• Vicia bithynica (L.) L.
• Vicia brulloi Sciandr., Giusso, Salmeri & Miniss.
• Vicia bungei Ohwi
• Vicia caesarea Boiss. & Balansa
• Vicia canescens Labill.
• Vicia cappadocica Boiss.
• Vicia capreolata Lowe
• Vicia caroliniana Walter
• Vicia cassia Boiss.
• Vicia cassubica L.
• Vicia caucasica Ekutim.
• Vicia cedretorum Font Quer
• Vicia chaetocalyx Webb & Berthel.
• Vicia chianschanensis (P.Y.Fu & Y.A.Chen) Z.D.Xia
• Vicia chinensis Franch.
• Vicia chosenensis Ohwi
• Vicia ciceroidea Boiss.
• Vicia ciliatula Lipsky
• Vicia coquimbensis Martic.
• Vicia costae A.Hansen
• Vicia costata Ledeb.
• Vicia cracca L.
• Vicia cretica Boiss. & Heldr.
• Vicia crocea (Desf.) B.Fedtsch.
• Vicia cusnae Foggi & Ricceri
• Vicia cuspidata Boiss.
• Vicia cypria Kotschy
• Vicia dadianorum Sommier & Levier
• Vicia dalmatica A.Kern.
• Vicia davisii Greuter
• Vicia dennesiana H.C.Watson
• Vicia dichroantha Diels
• Vicia dionysiensis Mouterde
• Vicia disperma DC.
• Vicia dumetorum L.
• Vicia epetiolaris Burkart
• Vicia eriocarpa (Hausskn.) Halácsy
• Vicia eristalioides Maxted
• Kürüşnə (Vicia ervilia (L.) Willd.)
• Vicia erzurumica N.Demirkuș & S.Erik
• Vicia esdraelonensis Warb. & Eig
• Vicia faba L.
• Vicia fairchildiana Maire
• Vicia fauriei Franch.
• Vicia fedtschenkoana V.A.Nikitin
• Vicia ferreirensis Goyder
• Vicia filicaulis Webb & Berthel.
• Vicia floridana S.Watson
• Vicia freyniana Bornm.
• Vicia fulgens Batt.
• Vicia galeata Boiss.
• Vicia galilaea Plitmann & Zohary
• Vicia garinensis Dehshiri
• Vicia geminiflora Trautv.
• Vicia giacominiana Segelb.
• Vicia glareosa P.H.Davis
• Vicia glauca C.Presl
• Vicia gracilior (Popov) Popov
• Vicia graminea Sm.
• Vicia grandiflora Scop.
• Vicia × guyotii Beauverd
• Vicia hassei S.Watson
• Vicia hatschbachii Burkart ex Vanni & D.B.Kurtz
• Vicia hirsuta (L.) Gray
• Vicia hololasia Woronow
• Vicia hulensis Plitmann
• Vicia humilis Kunth
• Vicia hyaeniscyamus Mouterde
• Vicia hybrida L.
• Vicia hyrcanica Fisch. & C.A.Mey.
• Vicia iberica Grossh.
• Vicia incana Gouan
• Vicia inconspicua Phil.
• Vicia iranica Boiss.
• Vicia janeae Mardal.
• Vicia japonica A.Gray
• Vicia johannis Tamamsch.
• Vicia jordanovii Velchev
• Vicia kalakhensis Khattab, Maxted & F.A.Bisby
• Vicia khokhriakovii Vorosch.
• Vicia kioshanica L.H.Bailey
• Vicia koeieana Rech.f.
• Vicia kokanica Regel & Schmalh.
• Vicia kotschyana Boiss.
• Vicia kulingana L.H.Bailey
• Vicia kurdica Jalilian
• Vicia laeta Ces.
• Vicia lanceolata Phil.
• Vicia larissae Prima
• Vicia lathyroides L.
• Vicia latibracteolata K.T.Fu
• Vicia lecomtei Humbert & Maire
• Vicia lens (L.) Coss. & Germ.
• Vicia lenticula (Hoppe) Janka
• Vicia lentoides (Ten.) Coss. & Germ.
• Vicia leucantha Biv.
• Vicia leucomalla Bornm.
• Vicia leucophaea Greene
• Vicia lilacina Ledeb.
• Vicia linearifolia Hook. & Arn.
• Vicia loiseleurii (M.Bieb.) Litv.
• Vicia lomensis J.F.Macbr.
• Vicia ludoviciana Nutt.
• Vicia lunata (Boiss. & Balansa) Boiss.
• Vicia lutea L.
• Vicia macrantha Jurtzev
• Vicia macrograminea Burkart
• Vicia magellanica Hook.f.
• Vicia megalotropis Ledeb.
• Vicia melanops Sm.
• Vicia menziesii Spreng.
• Vicia michauxii Biehler
• Vicia micrantha Lowe
• Vicia mingyueshanensis Z.Y.Xiao & X.C.Li
• Vicia minutiflora D.Dietr.
• Vicia modesta Phil.
• Vicia mollis Boiss. & Hausskn.
• Vicia monantha Retz.
• Vicia monardii Boiss. & Reut.
• Vicia montbretii Fisch. & C.A.Mey.
• Vicia montenegrina Rohlena
• Vicia montevidensis Vogel
• Vicia mucronata Clos
• Vicia mulleriana B.L.Turner
• Vicia multicaulis Ledeb.
• Vicia multijuga (Boiss.) Rech.f.
• Vicia murbeckii Maire
• Vicia nana Vogel
• Vicia narbonensis L.
• Vicia nataliae U.Reifenb. & A.Reifenb.
• Qara lərgə (Vicia nigricans Hook. & Arn.)
• Vicia nipponica Matsum.
• Vicia noeana Boiss. & Reut.
• Vicia nummularia Hand.-Mazz.
• Vicia ocalensis R.K.Godfrey & Kral
• Vicia ochroleuca Ten.
• Vicia ohwiana Hosok.
• Vicia olchonensis (Peschkova) O.D.Nikif.
• Vicia onobrychioides L.
• Vicia orientalis (Boiss.) Bég. & Diratz.
• Vicia oroboides Wulfen
• Vicia orobus DC.
• Vicia palaestina Boiss.
• Vicia pallida Hook. & Arn.
• Vicia pampicola Burkart
• Vicia pannonica Crantz
• Vicia parviflora Cav.
• Vicia parvula Ziel.
• Vicia paucifolia Baker
• Vicia pectinata Lowe
• Vicia peregrina L.
• Vicia perelegans K.T.Fu
• Vicia peruviana Vilchez
• Vicia pinetorum Boiss. & Spruner
• Vicia pisiformis L.
• Vicia platensis Speg.
• Vicia popovii O.D.Nikif.
• Vicia pseudo-orobus Fisch. & C.A.Mey.
• Vicia pseudocassubica Rech.f.
• Vicia pubescens (DC.) Link
• Vicia pulchella Kunth
• Vicia pyrenaica Pourr.
• Vicia qatmensis Gomb.
• Vicia quadrijuga P.H.Davis
• Vicia ramosissima Franch.
• Vicia ramuliflora (Maxim.) Ohwi
• Vicia raynaudii Coulot & Dobignard
• Vicia rigidula Royle
• Vicia sabinarum J.Gil
• Əkin lərgəsi (Vicia sativa L.)
• Vicia scandens R.P.Murray
• Vicia semenovii (Regel & Herder) B.Fedtsch.
• Vicia semiglabra Rupr. ex Boiss.
• Vicia sepium L.
• Vicia sericocarpa Fenzl
• Vicia serratifolia Jacq.
• Vicia sessei G.Don
• Vicia sessiliflora Clos
• Vicia setifolia Kunth
• Vicia sibthorpii Boiss.
• Vicia sicula (Raf.) Guss.
• Vicia sinaica Boulos
• Vicia singarensis Boiss. & Hausskn.
• Vicia sosnowskyi Ekutim.
• Vicia sparsiflora Ten.
• Vicia splendens P.H.Davis
• Vicia stenophylla Vogel
• Vicia subrotunda (Maxim.) Czefr.
• Vicia subserrata Phil.
• Vicia subvillosa (Ledeb.) Boiss.
• Vicia sylvatica L.
• Vicia taipaica K.T.Fu
• Vicia tenera Benth.
• Vicia tenoi Marrero Rodr.
• Vicia tenuifolia Roth
• Vicia tenuissima (M.Bieb.) Schinz & Thell.
• Vicia tephrosioides Vogel
• Vicia ternata Z.D.Xia
• Vicia tetrantha H.W.Kung
• Vicia tetrasperma (L.) Schreb.
• Vicia tibetica Prain ex C.E.C.Fisch.
• Vicia tigridis Mouterde
• Vicia × tikeliana Starm.
• Vicia tsydenii Malyschev
• Vicia unijuga A.Braun
• Vicia uralensis Knjaz., Kulikov & E.G.Philippov
• Vicia variegata Willd.
• Vicia venosa (Willd. ex Link) Maxim.
• Vicia venulosa Boiss. & Hohen.
• Vicia vicina Clos
• Vicia vicioides (Desf.) Cout.
• Vicia villosa Roth
• Vicia voggenreiteriana J.Gil, R.Mesa & M.L.Gil
• Vicia vulcanorum J.Gil & M.L.Gil
• Vicia woroschilovii N.S.Pavlova
• Vicia wushanica Z.D.Xia
• Vicia × zabelii Asch. & Graebn.