Möminə Xatun türbəsi üçün mənbəyə bax

{{Seçilmiş məqalə}}
{{Tarixi abidə
|adı            = Möminə Xatun türbəsi
|orijinal adı   = 
|şəkil          = [[Fayl:Mömünəxatun türbəsi 2018.jpg|260px]]
|şəkil_izah     = 
|ölkə           = {{flaqifikasiya|Azərbaycan}}
|status         =
|şəhər          = {{gerbifikasiya|Naxçıvan}}
|yerləşir       = [[Atabəylər Memarlıq Kompleksi]]nin tərkibində
|aidiyyatı         = 
|layihə_müəllifi    =
|heykəltəraş       = 
|memar             = [[Əcəmi Naxçıvani]]<ref>[http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00049/19500.htm Böyük Sovet Ensiklopediyası. Mömünə Xatun.] {{Dead link|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>
|sifarişçi             = [[Məhəmməd Cahan Pəhləvan]]<ref>{{cite book |last1=Дадашев |first1=С.А. |last2=Усейнов |first2=М.А. |title=Архитектура Азербайджана |date=1948 |location=Москва |pages=10 |edition=Очерки по истории архитектуры народов СССР}}</ref>
|tikilmə_tarixi    = Xll əsr
|üslubu            = [[Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi]] 
|texnikası             = 
|hündürlük             =62 metr  
|material          = 
|vəziyyəti           = yaxşı  
|nişanlama1     = UES
|nişanlama1_rəsmiadı  = The mausoleum of Nakhichevan
|nişanlama1_vaxtı = 30.09.1998
|nişanlama1_tipi   = Mədəni 
|nişanlama1_kriteriya   = i,iv
|nişanlama1_nömrəsi    = [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1577/1677]
|nişanlama1_hissəsi    = 
|nişanlama1_sərbəst1ad   = Dövlət
|nişanlama1_sərbəst1dəyər   = Azərbaycan
|nişanlama1_sərbəst2ad    = Region
|nişanlama1_sərbəst2dəyər = Avropa (Asiya)
|nişanlama1_sərbəst3ad    = 
|nişanlama1_sərbəst3dəyər = 
|nişanlama2     = ATAMQ
|nişanlama2_vaxtı = 
|nişanlama2_rəsmiadı  = 
|nişanlama2_tipi   = 
|nişanlama2_kriteriya   = 
|nişanlama2_nömrəsi    = [http://mct.gov.az/service/lang/az/page/20/sid/98/nid/82/n/1/ 16]
|nişanlama2_hissəsi    = 
|nişanlama2_sərbəst1ad   = Kateqoriya
|nişanlama2_sərbəst1dəyər   = Türbə
|nişanlama2_sərbəst2ad    = Əhəmiyyəti
|nişanlama2_sərbəst2dəyər = Dünya əhəmiyyətli
|nişanlama2_sərbəst3ad    = 
|nişanlama2_sərbəst3dəyər = 
|Commons kateqoriyası   = Momine Khatun Mausoleum
|Xəritəsi             =  
}}

'''Möminə Xatun türbəsi''' — [[Azərbaycan Respublikası]], [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|NMR]], [[Naxçıvan (şəhər)|Naxçıvan]] şəhərində yerləşən, həm də ''"Atabəy Günbədi"'' kimi tanınan tarix-memarlıq abidəsidir. Türbə [[Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi]] tərəfindən dünya əhəmiyyətli abidə kimi qeydiyyata alınmışdır.<ref>{{cite news |title=Dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısı |url=http://www.mct.gov.az/medias/media/other/13/tma.pdf |accessdate=18 iyul 2020 |publisher=Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi |date=2 avqust 2001 |archive-date=2021-07-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210707234315/http://www.mct.gov.az/medias/media/other/13/tma.pdf |url-status=live }}</ref> 1998-ci ildə Möminə Xatun türbəsi digər Naxçıvan türbələri ilə birlikdə [[UNESCO]]-nun [[Azərbaycanda UNESCO-nun Ümumdünya irsi obyektlərinin siyahısı|Ehtiyat siyahısı]]na daxil edilmişdir.<ref>{{cite web |last1=Centre |first1=UNESCO World Heritage |title=The mausoleum of Nakhichevan |url=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1173/ |website=UNESCO World Heritage Centre |publisher=unesco.org |accessdate=24 aprel 2022 |language=en |archive-date=2021-04-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210401080418/https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1173/ |url-status=live }}</ref>

1186-cı ildə memar [[Əcəmi Naxçıvani]] tərəfindən inşa edilmiş türbənin ilkin hündürlüyü 34 metr olsa da, onun [[:en:Tented roof|çadırvari günbəzi]] dövrümüzə tamamışdır; buna görə də dövrümüzdə türbə 25 metr hündürlüyə malikdir (dövrümüzə çatmamış çadırvari günbəzsiz).<ref>{{cite book |title=Момине-хатун мавзолей |date=1986 |publisher=Советская энциклопедия |location=Москва |edition=Популярная художественная энциклопедия / Под ред. В. М. Полевого}}</ref> Mömünə Xatun türbəsi [[Atabəylər Memarlıq Kompleksi]]ndən dövrümüzə çatmış yeganə abidədir.<ref>{{cite book |last1=Əliyeva |first1=S. A. |title=Naxçıvan abidələrinə diqqəti artırmalı |date=1984 |location=Bakı |edition="Azərbaycan abidələri" jurnalı, N1}}</ref>

Möminə Xatun türbəsinin ümumi quruluşu – [[sərdabə]] və onbucaqlı şəklində həll olunmuş [[qüllə]]dən ibarətdir. Türbənin sərdabəsi də planda onbucaqlıdır. Sərdabə və bayır üzlərdən fərli olaraq, Əcəmi qüllənin interyerində mürəkkəblikdən uzaq olmuş, sayalığa və bütövlüyə üstünlük vermişdir. Türbənin hündür olmayan kürsülüyü onüzlü biçimdə olub, cilalanmış iri [[diorit]] lövhələri ilə üzlənmişdir.{{Bax|#Memarlıq xüsusiyyətləri|1}}

Türbənin qülləvari prizmatik tutumunun təmiz həndəsi gözəlliyini pozmamaq üçün memar giriş dana qapısı olan şərq üzünü xüsusi tutum və bəzəklərlə o biri üzlərdən kəskin ayırmamışdır. Qülləyə bir düzbucaqlı giriş qapısı dayaz sivri tağça içərisinə salınmış, onun üstündə kərpicdən kufi xətti ilə kitabə yığılmışdır.{{Bax|#Fasadı|1}}

== Tarixi ==
İnşaat kitabəsində verilən məlumata görə, türbənin uca gövdəsini ''"adil məliki, böyük qalib Şəmsəddin Nüsrət əl islam və əl müslimin [[Məhəmməd Cahan Pəhləvan|Cahan Pəhləvan]] atabəy Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Atabəy Eldəniz …dünyanın və dinin cəlalı, [[İslam]]ın və müsəlmanların namusu Möminə Xatunun xatirəsinə tikməyi əmr etdi!…"'' Memarlıq tarixi tədqiqatçısı [[Əjdər Ələsgərzadə]] baştağ çərçivəsinin üstündə abidənin tikilmə tarixinin "[[Məhərrəm ayı|məhərrəm]] 582" (miladi 1186)–cı ilin yaz çağı olduğunu aydınlaşdımışdır.<ref>{{cite book |last1=Ələsgərzadə |first1=Əjdər |title=Надписи архитектурных памятников Азербайджана эпохи Низами |date=1947 |location=Баку |pages=369-390 |edition=Архитектура Азербайджана эпохи Низами}}</ref>

Türbə yaxınlığında olmuş baştağın kitabəsindəki məlumata və tarixi qaynaqlara görə belə bir nəticəyə gəlinmişdir ki, ''"…türbə Məhəmməd Cahan Pəhləvanın ölümündən bir az öncə bitmiş, baştağ isə onun ölümündən sonra tikilmişdir. [[Cəfər Qiyasi|C. Qiyasi]] güman edir ki, Məhəmməd Cahan Pəhləvanın özü də bu türbədə dəfn edilmişdir".''<ref name="Qiyasi95">{{cite book |last1=Qiyasi |first1=Cəfər |title=Nizami dövrünün memarlıq abidələri |date=1991 |publisher=İşıq |location=Bakı |pages=95}}</ref> Tədqiqatçı [[Cəfər Qiyasi]] bu fikrə onu da əlavə edir ki, yerli əhali arasında abidənin ''"Atabəy Günbədi"'' adlandırılması türbənin [[Atabəylər]]in soy türbəsi olduğuna nişanədir.<ref name="Qiyasi96">{{cite book |last1=Qiyasi |first1=Cəfər |title=Nizami dövrünün memarlıq abidələri |date=1991 |publisher=İşıq |location=Bakı |pages=96}}</ref>

<div style="overflow:auto">
{|class="graytable" style="text-align:center"
 |+ Türbənin tarixi görüntüləri
|width="48%"|[[Fayl:Atabəylər kompleksində minarələr.jpg|center|140px]]
 |width="1%"|
 |width="25%"|[[Fayl:Atabəylər memarlıq kompleksi-001.jpg|center|380px]]
 |width="1%"|
 |[[Fayl:Momine Khatun Mausoleum in 1896.jpg|center|140px]]
 |-
 |Mömünə Xatun türbəsi və minarəli baştağ XIX əsrin ortalarında
  |
 |[[Atabəylər Memarlıq Kompleksi]]ndə Mömünə Xatun türbəsi və [[Atabəylər məscidi (Naxçıvan)|Atabəylər məscidi]]nin yeri
 |
 |Mömünə Xatun türbəsi 1896-cı ildə
|}
</div>

== Memarlıq xüsusiyyətləri ==
[[Fayl:Mu'mine-Chatun-Mausoleum_Plan.jpg|thumb|right|200px|Türbənin yan kəsimi və təməl planı]]
[[Yusif Küseyir oğlu türbəsi]] və Mömünə Xatun türbələrinin inşası arasında iyirmi altı il vaxt keçmişdir. Tədqiqatçı O. Aslanapanın fikrincə Mömünə Xatun türbəsində Əcəminin ustalığının artması, həmçinin sifarişçinin nüfuzu və böyüklüyü də əks olunmuşdur.<ref name="Aslanapa"/> Möminə Xatun türbəsinin ümumi quruluşu – sərdabə və [[qüllə]] — kompozisiyanın inkişaf yolu, memarlıq tutumlarının düzümü Yusif Küseyir oğlu türbəsinin xüsusiyyətlərini təkrarlayır. Bununla birgə memar yeni, zəngin ifadə vasitələri ilə Mömünə Xatun türbəsinə bənzərsiz, daha yüksək bədii görkəm vermişdir.<ref name="Aslanapa">{{cite book |last1=Aslanapa |first1=Oktay |title=Kirim ve Kuzey Azerbaycan'da Türk Eserleri |date=1979 |publisher=Baha Matbaasi |location=Istanbul |pages=67-77}}</ref>

Möminə xatun türbəsinin memarlıq və plan tərtibatında, Əcəmi, qülləli türbələrə xas olan bütün xüsusiyyətləri özünün əvvəlki əsərlərindən də daha aydın və parlaq ifadə etmişdir. Bu türbə Yusif Küseyir oğlu türbəsindən yalnız özünün ölçüləri və bədii tərtibatı ilə fərqlənmir. Onun memarlıq həllində kompozisiya quruluşları, memarlıq forma və üsulları daha mükəmməl icra edilmişdir.<ref name="Qiyasi96"/>

Türbə, [[Atabəylər Memarlıq Kompleksi]]nə daxil olan tikililər arasında xüsusi seçilən, 25 metrlik onbucaqlı formasında həcmə malikdir. XIX və XX əsr əvvəllərinin rəsm və fotoşəkilləri onun vaxtilə böyük bir ansamblın tərkib hissəsi olmasını təsdiq edir.<ref name="Qiyasi96"/> Türbə qırmızı [[diorit]]dən olan qaya daşları ilə örtülmüş postament (altlıq) üstündə ucaldılmışdır.<ref name="Qiyasi96"/>

=== Sərdabə ===
[[Fayl:Mömünə Xatun Türbəsi Basement.jpg|thumb|230px|left|Türbənin zirzəmisi]]
Mömünə Xatun türbəsi öz sələfindən ilk öncə ölçü böyüklüyü və plan biçiminin mürəkkəbliyi ilə seçilir. Türbənin sərdabəsi planda onbucaqlıdır. Aşırımı on metrə yaxın olan (Yusif Küseyir oğlu türbəsində 5,2 metrə bərabərdir) sərdabəni yastı kərpic günbəzlə örtmək olmazdı.<ref name="Qiyasi96"/> Bu səbəbdən Əcəmi alt qatın möhkəmliyinə xüsusi fikir vermiş, 38 il əvvəl [[Qırmızı Günbəd Türbəsi|Qırmızı Günbəd]] sərdabəsində işlədilən konstruktiv fəndi inkişaf etdirmişdir<ref name="Qiyasi96"/> – ucaltdığı sərdabənin ortasında qalın onüzlü dayaq qoymuşdur.<ref name="Qiyasi96"/> Dayağın üzləri yan tərəflərə sivri tağbəndlərlə birləşdiyindən göbələkvari bütöv və dayanıqlı örtük konstruksiyası yaranmışdır.<ref name="Qiyasi96"/>

Göbələkvari dayağın gözəlliyini və işlənmə effektini daha da artırmaq məqsədilə memar onun tinlərindən qarşı künclərə kərpic qabırğalar – [[:ru:Нервюра|nervürlər]] atmışdır. Bu qabırğalar ulduzvari karkas yaratmışdır. C. Qiyasinin fikrincə, bu [[karkas]] da biçimcə abidəni bəzəyən və riyazi ahəngdarlığa əsaslanan naxış quruluşları ilə bir köklüdür.<ref name="Qiyasi96"/> Karkasların araları saya naxışlı kərpic hörgüsü ilə üzləndiyindən konstruksiyanın tektonik gözəlliyi daha aydın duyulur.<ref name="Qiyasi96"/>

Prof. C. Qiyasi qeyd edir ki, Mömünə Xatun türbəsinin sərdabəsinin memarlığında yerli ənənələrə əsaslanan bir konstruksiyanın təkamül prosesi başa çatır.<ref name="Qiyasi96"/> Tədqiqatçının fikrincə bu prosesin ən sürətli mərhələsi [[Atabəylər]]in hakimiyyəti dövründə keçir və [[Qırmızı Günbəd Türbəsi]] – [[Gilan türbəsi (Ordubad)|Gilan Türbəsi]] – Mömünə Xatun Türbəsi ardıcıllığı ilə baş verir.<ref name="Qiyasi96"/> Bu da [[Azərbaycan tarixi]]ndə həmin dövrün elmi – bədii yüksəlişinin zirvəsi idi.<ref name="Qiyasi96"/>

Təkcə [[Azərbaycan memarlığı]]nda deyil, ümumiyyətlə [[İslam memarlığı]]nda ən uca və incə kompozisiyalı türbələrdən biri olan Mömünə Xatun türbəsinin uzunömürlüyü ilk olaraq onun mühəndis həllinin bitkinliyi ilə bağlıdır.<ref name="Qiyasi96"/> Memar Əcəmi öz əsərində təkcə bədii təfəkkürün dərinliyi, zövq incəliyi deyil, eləcə də geniş riyazi biliyə və zəngin yaradıcılıq təcrübəsinə əsaslanan mühəndislik dühası nümayiş etdirmişdir.<ref name="Qiyasi96"/> Abidənin dayaq sistemi, xüsusilə sərdabəsinin quruluşu ilə tanışlıq əyani göstərir ki, memar öz çağında ''"mühəndislər başçısı"'' adını layiqincə almışdır.<ref name="Qiyasi96"/>

=== Qüllə ===
[[Fayl:Mömünə Xatunun bədii portreti.jpg|180px|thumb|left|[[Möminə Xatun]]un rəssam Əjdər Qafarov tərəfindən çəkilmiş bədii portreti. [[Azərbaycan Tarix Muzeyi]]ndə saxlanılır.]]
Türbənin yerüstü qülləsinin plan biçimi bayırda onbucaqlı, daxildə isə dairəvidir.<ref name="Ayvazian"/> Araşdırmalar göstərmişdir ki, onbucaqlı plan seçilməsi təsadüfi deyildir. Mömünəxatun türbəsinin plan-məkan quruluşu bütövlükdə onluq prinsipi üzrə qurulmuşdur. Bu da böyük mütənnasiblik və ahəndarlıq yaradan qızıl bölgünün əsasıdır.<ref name="Ayvazian">{{cite book |last1=Ayvazian |first1=Argam |title=The Historical Monuments of Nakhichevan |date=1988 |publisher=Wayne State University Press |location=Detroit |pages=90-92 |url=https://archive.org/details/ayvazian-1990-nakhichevan/page/33/mode/2up?view=theater}}</ref>

Sərdabə və bayır üzlərdən fərli olaraq, Əcəmi, qüllənin interyerində mürəkkəblikdən uzaq olmuş, sayalığa və bütövlüyə üstünlük vermişdir. İç məkanın uca silindrik tutumu sferokonik günbəzlə örtülüdür. Onun əyri səthlərində bünbəzdəki bacaya qalxan dolama pilləkənin izləri qalmışdır. Bu göstərir ki, Mömünə Xatun türbəsində günbəzlərarası məkana qalxmaq üçün [[Xərrəqan türbələri]]ndəkindən fərqli olaraq açıq pilləkən qurulmuşdu. Ola bilsin ki, interyerin silndrik hissəsində suvaqla örtülü hissələr divar rəsmləri ilə bəzədilibmiş. İnteryerdə son dövrün suvağı altından abı rəngli yazı zolağının çıxması onun divar səthlərində əvvəllər müəyyən bəzək işləri olduğuna inam yaradır.<ref name="Qiyasi96"/>

Türbənin hündür olmayan kürsülüyü onüzlü biçimdə olub, cilalanmış iri diorit lövhələri ilə üzlənmişdir. Onun üzərində üyni biçimçi qüllənin uca kərpic tutumu yüksəlir. Üst piramidal örtüyü uçulmuş türbənin indiki yerüstü ucalığı 25 metrə yaxındır. İlkin halında isə onun hündürlüyü 35 metr olmuşdur.<ref name="Qiyasi96"/>

Əcəmi, Yusif Küseyir oğlu üçün ucaltdığı türbədə yaşadığı dövrün memarlıq təcrübəsində geniş yayılan səkkizüzlü gövdə işlətdiyi halda, Mömünə Xatun türbəsi üçün az rast gəlinən on üzlü prizma seçmişdi.<ref name="Qiyasi96"/> Buna bənzər biçim [[Gürgan şəhristanı|Gürgan]]dakı [[Günbədkavus|Kabus Günbədi]]dir (1006) ki, onun çox uca silindrik kütləsini 10 qabırğa dikinə bölmüşdür.<ref name="Qiyasi96"/> Mömünə Xatun türbəsindən 10 il öncə [[Marağa]]da tikilmiş [[Dairəvi Günbəd türbəsi]]ndə isə iç məkan onüzlüdür.<ref name="Qiyasi96"/>

Əcəmi, türbənin bayır tutumunu onüzlü etməklə güclü komozisiya vertikallığı və geniş tərtibat imkanları əldə etmişdir. Memar yuxarıya yönəlməni başqa fəndlərlə də gücləndirmişdir, künc dayaqlar qalın və gözəçarpan olduğundan üzlərdəki tağçalar dar, dərin və çox uca alınmışdır. Sivri stalaktit quruluşu ilə tamamlanması bu tağçalara daha dinamik və incə biçim vermişdir. Onların vertikal ritmi türbənin gövdəsində güclü dikinə hərəkətlilik törədir. Buna görə də xatirə abidəsi olduğundan daha uca, incə və əzəmətli görünür.<ref name="Qiyasi96"/>

Gövdənin prizmatik kürsü üzərinə qaldırılması, şiş piramidal günbəzlə tamamlanmasını beləcə mürəkkəbləşdirməklə sənətkar memarlıq biçimlərinin yuxarıya qalxımını xeyli yüngülləşdirmişdir. Bununla yanaşı bu zaman qüllənin bütün memarlıq ayrıntılarında bədii bitkinlik konstruktiv məntiqiliyə əsaslanmışdır. Gözəl memarlıq, məkan və mühəndis həlli olan yeraltı sərdabə möhkəm özül kimi bütün abidənin dayanıqlılığını təmin etməkdə əsaslı rol oynamışdır. Türbənin ümumi mühəndis həllinin möhkəmliyini isə uca gövdənin tinlərinin yaratdığı karkas quruluşu və ikiqatlı günbəz örtüyü (iç sferik, xarici piramidal) tamamlanmışdır.<ref name="Qiyasi96"/>

=== Fasadı ===
Türbənin qülləvari [[prizma]]tik həcminin təmiz həndəsi gözəlliyini pozmamaq üçün memar giriş qapısı olan şərq üzünü xüsusi fasad bəzəkləri ilə digər üzlərdən kəskin ayırmamışdır.<ref name="Qiyasi98"/> Qülləyə bir düzbucaqlı giriş qapısı dayaz sivri tağça içərisinə salınmış, onun üstündə kərpicdən [[kufi xətti]] ilə ''"[[Əcəmi Naxçıvani|Bənna Əcəmi Əbu Əkr oğlu]]"'' kitabəsi yığılmışdır. Bunları içinə alan saya portal kompozisiyasının üstündə, tinləri birləşdirən düzbucaqlı çərçivədə eyni xəttlə türbənin tikinti tarixi yazılmışdır.<ref>{{cite book |title=Azərbaycan Tarixi (yeddi cilddə) |date=2007 |publisher=Elm nəşriyyatı |location=Bakı |pages=467 |edition=II cild}}</ref>

Sivri tağçaların yanları naxışlı incə sütuncuqlarla (diametri 15 sm), yuxarısı iri pətək gözləri ilə qapanmış, iç səthləri bir-birini təkrar etməyən mürəkkəb həndəsi naxışlarla üzlənmişdir. Səthlərə yüksək estetik görkəm verən bu dürlü naxış çeşinləri düz cizgi gözəlliyi, ümumi həndəsi harmoniya prinsipləri, anlam və quruluş dolğunluğu ilə bir kökə bağlıdır. Ona görə naxış kompozisiyalarının müxtəlifliyi məkan bütövlüyünü pozmadan abidənin görüşündə dəyişgənliyi və dinamikanı artırır.<ref name="Qiyasi98"/>

Üzlərdəki sivri tağçaların naxışlarında işlədilmiş parlaq göy-firuzəyi kaşılı kərpiclər bişmiş kərpicin ümumi qırmızımtıl koloriti fonunda təsirli vurğular, qovşaqlar əmələ gətirir.<ref name="Qiyasi98"/> Bu vurğular mürəkkəb naxış çeşnilərinin qavranılmasını asanlaşdırıb, rəng həllini zənginləşdirməklə yanaşı tağçaiçi səthlərə məxsusi incəlik və vizual dərinlik gətirir.<ref name="Qiyasi98"/>
{|class="graytable" style="text-align:center"
 |+ Mömünə Xatun türbəsinin fasad elementləri
|width="37%"|[[Fayl:Mömünəxatun Türbəsi Detail.jpg|center|340px]]
 |width="30%"|[[Fayl:Details of exterior of Momine Khatun mausoleum (4).jpg|center|160px]]
|[[Fayl:Mömünəxatun türbəsinin giriş portalı.jpg|center|310px]]
|-
|'''Qülləvari türbə həcminin günbəzə keçid hissəsində yerləşdirilmiş kitabə kəməri'''
 |'''Fasad dekorunun əsasını təşkil edən nişvari tağçalar hər iki yandan 15 sm diametrə malik sütunlarla əhatələnmişdir''' 
|'''Türbənin şərq fasadında yerləşən giriş portalı və inşaat kitabəsi'''
 |}

Onüzlü gövdənin tinləri yuxarıda birləşərək üzlərdəki sivri tağçaları '''П''' şəkilli çərçivə içərisinə alır.<ref name="Qiyasi98"/> Əcəmi bu çərçivələri başdan-başa incə epiqrafik naxışlı – düzbucaqlı hərflərin dik elementlərinin bir-birnə sarınaraq mürəkkəb hörmələrə çevrildiyi ecazkar bədiiliyi olan [[kufi xətti|kufi xəttli]] yazılarla örtmüşdür.<ref name="Qiyasi98"/> Kərpicdən yığılan bu yazı yelənlərinin yerliyi çox incə işlənmiş nəbati gəc naxışlardır. Bu kitabələri oxumuş Ə. Ələsgərzadə belə nəticəyə gəlmmişdir ki: ''"Onüzlü türbənin bütün üzləri kənarlardan [[Yasin]] surəsinin mətni ilə haşiyələnmişdir. İki dəfə təkrar olunmaqla bu surə, bir dəfə bir üzdən beş üzə, o biri dəfə altı üzdən on üzəcən davam edir. Hər üzdə yazı sağda aşağıdan başlayıb yuxar qalxır, sonra yuxarıda üfüqi davam edir və soldan aşağı enir."''<ref name="Алескерзаде ">{{cite book |last1=Алескерзаде |first1=А.А. |title=Надписи старинных архитектурных памятников Нахчыванского края |date=1949 |pages=151-168 |edition=Изв.АН Азерб.ССР, №5}}</ref>

[[Yasin]] surəsi ilə haşiyələnmiş üzləri lap yuxarıda başqa bir yazı qurşağı birləşdirir. Bu, türbənin sifarişçisini və kimin xatirəsinə inşa edilməsini göstərən əsas kitabədir. İstər abidənin рэсь мэ kompozisiyasında yerinə, istər hərflərinin iri ölçülərinə (qurşağın ündürlüyü 98 sm-dir), istərsə də materialına və rənginə görə bu kitabə başqalarından seçilir və onun üstün mövqeyi bütün vasitələrlə gözə çarpdırılmışdır.<ref name="Алескерзаде "/>

Kitabənin yazılarının yerliyi bir qədər seyrək hörülmüş adi bişmiş [[kərpic]]lərdir. Bu qırmızımtıl cod yerlikdə iri göy kaşı hərflərin parıltılı və sığallı biçimləri daha aydın görünür. Həm kərpiclərin seyrək hörgüsü, həm də hərflərin iriliyi və göylüyü yazı qurşağının uzaq məsafədən yaxşı baxılmasına hesablanmışdır.<ref name="Алескерзаде "/>

İri və xırda qrafik elementlərin ahəngdar düzümü, sətir sırasından yuxarıya qalxan vertikal hərflərin təntənəli ritmi, yerliyin boş sahələrinə düşən dekorativ biçimli işarələr, faktura və rəng təzadı baş kitabəni təkcə məzmunlu monumental xəttatlıq örnəyinə deyil, həm də gözəl naxış kompozisiyasına çevirmişdir.<ref name="Qiyasi98"/> [[Yusif Küseyir oğlu türbəsi]]ndə böyük olmayan gövdəni yazı qurşağı ilə tamamlayan Memar Əcəmi, Mömünə Xatun türbəsində kitabə qurşağının üstündə tacvari stalaktit kəməri vermişdir.<ref name="Qiyasi98"/> Kompozisiyanın təntənəli biçiminə uyğun gələn, sivri tağçaların stalaktik sonluqlarının məntiqi inkişafı olan bu kəmər səkkizüzlü uca piramidal günbəzə də gözəl keçid yaradır.<ref name="Qiyasi98"/>

Azərbaycanın qülləvari türbələrində karniz qurşağı olaraq stalaktitlərə ilk dəfə Mömünə Xatun türbəsində rast gəlinir.<ref name="Qiyasi98"/> Onun yüksək plastik biçimi memarlıq surətinə xüsusi təntənə gətirir. Bununla da, Əcəmi mövcud biçimi onun ideya-bədii dəyərini gücləndirən yerdə işlədir. Mütəxəssislər isə bunu cəsarətli sənətkar tapıntısı kimi qiymətləndirirlər.<ref name="Qiyasi98">{{cite book |last1=Qiyasi |first1=C. |title=Nizami dövrünün memarlıq abidələri |date=1991 |publisher=İşıq nəşriyyatı |location=Bakı |pages=98}}</ref>

Möminə Xatun türbəsinin bütün üzlərində stalaktitlərlə bəzənmiş tağlar vardır. Stalaktit və tağlar adi və kaşılı kərpicdən düzəldilən ornamentlərlə örtülmüşdür. Türbənin üzərində kitabələrdən ibarət memarlıq bəzək elementləri diqqəti cəlb edir.<ref name="Qiyasi97">{{cite book |last1=Qiyasi |first1=C. |title=Nizami dövrünün memarlıq abidələri |date=1991 |publisher=İşıq nəşriyyatı |location=Bakı |pages=97}}</ref> Türbə üzərindəki ornament bəzəkləri sənətkarın tükənməz fantaziyaya malik olduğunu göstərir.<ref name="Qiyasi97"/> Bütün səthlərin ornamenti müxtəlifdir, təkrara yol verilməmişdir.<ref name="Qiyasi97"/> Lakin onun məharəti ondadır ki, müxtəlifliklə bərabər bütün ornamentləri eyni səciyyədə yaratmış və beləliklə, abidənin ümumi vəhdətini saxlaya bilmişdir.<ref name="Qiyasi97"/>
{|class="graytable" style="text-align:center"
 |+ Türbənin həndəsi fasad naxışlarının quruluşu
|width="50%"|[[Fayl:Momine Fragment.jpg|center|350px]]
| [[Fayl:Details of exterior of Momine Khatun mausoleum (2).jpg|center|260px]]
 |-
|'''Türbənin fasadlarında mürəkkəb naxış bəzəyinin asan qavranılmasını təmin etmək üçün firuzəyi şirlənmiş xüsusi kərpiclərdən istifadə edilmişdir'''
 |'''Türbənin 10 üzünün hər birində təkrarlanan həndəsi elementlər istifadə edilməklə, bir-biri ilə ahəng təşkil edən, lakin bir-birini təkrarlamayan naxışlar yaradılmışdır. ''' 
 |}

Səthlərin həndəsi ornamentinin əsasını çoxuclu ulduz və ondan gedən süvari xəttlər təşkil edir. Burada 5,6,8 uclu ulduzlara və 6,8 bucaqlı quruluşlara təsadüf edilir.<ref name="Qiyasi97"/> Türbənin ancaq qərb səthi başqa şəkildə həll edilmişdir.<ref name="Qiyasi97"/> Burada səth iki yerə bölünmüş, aşağı hissəsində giriş qapısı baştağ şəklində həll edilmiş, yuxarı hissəsində, başqa səthlərdə olduğu kimi ornamental bəzəklər verilmişdir.<ref name="Qiyasi97"/> Memarın adını və abidənin inşaat tarixini göstərən kitabələr türbənin qərb səthində, portaldan yuxarıda göstərilmişdir. Möminə xatun türbəsinin yuxarı hissəsindəki qurşaq bütün səthləri əlaqələndirir. Orada yerləşdirilmiş kufi xəttin firuzəyi kaşı yerli üzərində olması bu kitabə qurşağını binanın əhəmiyyətli bir kompozisiya elementinə çevirir.<ref name="Qiyasi97"/>

Dövrün heç bir abidəsində Mömünə Xatun türbəsində olduğu kimi kitabələr çox sayda və uğurla işlədilməmişdir.<ref name="Qiyasi99"/> Türbədə olan kitabələrin ümumi uzunluğu, araşdırıcıların hesablamalarına görə 500 metrə yaxındır.<ref name="Qiyasi99">{{cite book |last1=Qiyasi |first1=C. |title=Nizami dövrünün memarlıq abidələri |date=1991 |publisher=İşıq nəşriyyatı |location=Bakı |pages=99}}</ref>

Mömünə Xatun türbəsi iri ölçüləri, monumental biçimləri, dinamik silueti ilə böyük bir [[Atabəylər Memarlıq Kompleksi]] dominantı olmuşdur.<ref name="Qiyasi99"/> Türbənin səthlərini örtən mürəkkəb naxış şəbəkələrinin arasındakı ən kiçik boşluq belə gəclə doldurulub içində nəbati naxışlar yonulmuşdur. Bu səbəbdən türbənin fasadları parlaq Naxçıvan günəşi altında bir-birindən gözəl, bir-birindən zəngin kölgə tülünə bürünür<ref name="Qiyasi99"/>, bu tülün çeşni və tonları gün ərzində günəşin hərəkətinə uyğun olaraq saysız dəyişir.<ref name="Qiyasi99"/> Mömünə Xatun türbəsinin bədii memarlıq surətində xüsusi əzəmət və böyüklüklə insan ölçüsü və lirik incəlik heyrətləndirici uyarlıqdadır.<ref name="Qiyasi99"/>

Möminə Xatun türbəsinin on səthinin doqquz tağçasının şəkilləri bir-birindən tamamilə fərqlənən həndəsi ornamentlərə malikdir.<ref name="Qiyasi99"/> Türbəyə giriş yolu olan onuncu səthin tağçasında doqquz səthdən birinin şəkli təkrar edilir.<ref name="Qiyasi97"/> [[Yusif Küseyir oğlu Türbəsi]]ndən fərqli olaraq, Möminə Xatun türbəsindəki mayolika səthdə daha yaxşı yerləşdirilmiş və onu canlandırmağa xidmtə etməkdədir. Türbənin səthlərinin və frizin fiqurlu hörgüsü, əsasən, epiqrafik forma daşıyır. [[Azərbaycan memarlığı]]nda bunun analogiyasını [[Bərdə türbəsi]] və [[Qarabağlar türbəsi]]ndə görmək mümkündür.<ref>{{cite book |last1=Денике |first1=Б. П. |title=Архитектурный орнамент Средней Азии |date=1939 |location=М. – Л. |pages=102 |url=Денике_Б_П_Архитектурный_орнамент_Средней_Азии_М_Л_1939}}</ref>

=== İnteryeri ===
[[Fayl:Mömünəxatun türbəsndə medalyon.jpg|thumb|220px|left|Türbənin gümbəzaltı hissəsində yerləşən medalyonlardan biri]]
Türbənin üstünü qapayan günbəzin kərpic sıralarından olan yerliyində perpendikulyar oxlar üzərində qoyulmuş dörd dairəvi xonça-medalyon (diametri 1,5 m) yerləşdirilmişdir. Gəc üzərində oyma üsulu ilə yaradılmış bu dekorativ sənət nümunələri nəbati naxışlar fonunda çəkilən kufi xəttli ulduzvari kompozisiyalardan ibarətdir.<ref name="Вандов"/>

Kompozisiyaların hamısının özəyini ''"[[Allah]]"'' sözü təşkil edir. Bu özəyi bir-biri ilə kəsişərək 6, 8 və 10 bucaqlı dekorativ biçimli ulduzlar əmələ gətirən adlar çevrələyir. Burada Allah, Ömər, Osman, Əli sözləri yazılmışdır. Görünür memar öz adını da bu adlarla birləşdirmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, I xəlifə [[Əbubəkr]]in adının memarın atasının adı ilə eyni olması onu belə mürəkkəb kompozisiya yaratmağa sövq etmişdir.<ref name="Вандов"/>

Tədqiqatçı S. M. Vandov qeyd edir ki, dairəvi xonçalar XII yüzilin nadir gəctəraşlıq əsəridir.<ref name="Вандов"/> Eyni tarixi dövrün əsəri olan [[Xərrəqan türbələri|Xərrəqan türbəsinin]] iç tağça əyrilərinin ortasında da dairəvi medalyonlar çəkilmişdir.<ref name="Вандов"/> Çoxu quş və əjdaha təsvirləri olan bu xonçalar içərisində ortası dekorativ biçimli 6 və 8 bucaqlı ulduzlarla doldurulmuş olanları da vardır. Həm də bu ulduzlar çalkeçir yolu ilə standart ayrıntılardan yaradılmışdır.<ref name="Вандов"/> Mömünə Xatun xonçaları bu əski türk gələnəklərinin inkişaf etmiş və tam islamlaşmış biçimidir. Əcəmi günəş və planetlərin rəmzi olan bu dairəvi xonçaları interyerin ən uca yerinə – günbəz əyrisi içərisinə qaldırmış, yarıqaranlıq türbə interyerini "işıqlandırmışdır".<ref name="Вандов"/>

Medalyonlar abidənin ilk tədqiqatçısı Y. Yakobstal tərəfindən də qeyd edilməmişdir. Y. Yakobstal türbəni təsvir edərkən qeyd olunan medalyonlar haqqında danışmır.<ref>{{cite book |last1=Jacobstahl |first1=E. |title=Mittelalterliche Backsteinbaute in Nachtschevan zum Araxe sthale |date=1899 |location=Berlin}}</ref> [[Naxçıvan]] türbələrindəki kitabələr haqqında M. Hartmanın tərtib etdiyi və Y. Yakobstalın əsərinə əlavə edilmiş oçerkdə də medalyonların adı çəkilmir. 1939–1940-cı illərdə abidənin daha dəqiq tədqiqi ilk dəfə medalyonların fotoşəkillərini çəkməyə imkan vermişdir.<ref name="Вандов">{{cite book |last1=Вандов |first1=С. М. |title=Мавзолей  Юсифа сына Кусейира и Моминехатун в Нахичевани |date=Москва-Баку |location=1947 |pages=238}}</ref>

Tanınmış epiqrafist Ə. Ələsgərzadə də medalyonların kitabələrini oxumağa cəhd etmişdir: ''"Girdə günbəzin daxili səthində dörd iri medalyon var. Bu medalyonlar günbəzin şimal-şərq, cənub-şərq, cənub-qərb və şimal-qərb tərəflərində yerləşdirilmiş və daxili ornamentlərlə doldurulmuşdur. "''<ref>{{cite book |last1=Алескерзаде |first1=А. А. |title=Надписи архитектурных памятников Азербайджана эпохи  Низами |date=1947 |location=Москва-Баку |pages=319}}</ref>

1956-cı ildə bərpa işləri ilə əlaqədar olaraq bu medalyonların fotoşəkilləri çəkilmişdir. Bu medalyonların quruluş sxemini memar T. Bağırzadə tərəfndən qrafik surətdə təhlil edilmişdir.<ref>{{cite book |last1=Bağırzadə |first1=T. |title=Möminəxatun türbəsinin daxili quruluşunun xüsusiyyətləri haqqında |date=1960 |location=Bakı |pages=60-63 |edition=Вопросы реставрации памятников зодчества  Азербайджана}}</ref>

== Tədqiqi və təsirləri ==
[[Fayl:Bəhruz Kəngərlinin "Möminə Xatun türbəsi" rəsm əsəri.jpg|thumb|right|[[Bəhruz Kəngərli]] tərəfindən sulu boya ilə çəkilmiş rəsm (Naxçıvan albomu, 1920-ci il)]]
XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvana gələn Dübua de Monper abidəyə diqqət yetirmiş və onun kitabələrinin üzünü çıxararaq [[Peterburq]]a, akademik Frenə göndərmişdir.<ref name="БРЕТАНИЦКИЙВЕЙМАРН">{{cite book |last1=БРЕТАНИЦКИЙ |first1=Л. С. |last2=ВЕЙМАРН |first2=Б. В. |title=ИСКУССТВО АЗЕРБАЙДЖАНА IV—XVIII веков |date=1976 |publisher=ИЗДАТЕЛЬСТВО ИСКУССТВО |location=Москва |isbn= |pages=37-39}}</ref>

[[XII əsr]]dən çox sonra da [[Əcəmi]]nin Naxçıvanda yaratdığı abidələr müxtəlif sənətkarlara nəinki ölkə daxilində və hətta, Azərbaycanın sərhədlərindən kənarda da bir nümunə olaraq qalırdı.<ref name="БРЕТАНИЦКИЙВЕЙМАРН"/> [[Əcəmi Əbubəkr oğlu]]nun yaxın Şərq ölkələrində təsirini göstərməyə məşhur Avstriya şərqşünası Ernst Diez ''"Türk sənəti tarixi"'' əsərində irəli sürdüyü mülahizə çox yaxşı nümunə ola bilər. O, [[Anadolu türkləri]]ndən olan məşhur [[Memar Sinan]]ın yaradıcılığından bəhs edərkən deyir ki, Memar ibn-Sinanın [[İstanbul]]da tikdiyi bəzi türbələr, şübhəsiz ki, Naxçıvan türbələrinin təsiri nəticəsində əmələ gəlmişdir.<ref name="Diez">{{cite book |last1=Diez |first1=Ernst |title=Türk sanatı: başlangıcından günümüze kadar |date=1946 |publisher=İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Enstitüsü |location=İstanbul}}</ref> Memar Sinanın Naxçıvan abidələri ilə necə tanış olduğunu izah edərkən Diez qeyd edir ki, Memar Sinan ordu mühəndisi sifəti ilə [[XVI əsr]]də [[yeniçərilər]]in səfərlərində iştirak etmiş və Naxçıvanda olmuşdur.<ref name="Diez"/>

Türkiyə tədqiqatçıları da bunu qəbul edirlər. Memar [[:tr:Vedat Dalokay|Vədat Dalokay]] ''"Toplumcu Sinan"'' adlı məqaləsində Sinanın [[İstanbul]]dakı [[Xosrov Paşa türbəsi]]ndən bəhs edərkən ''"Atabəylərdən qalma bir nəfəs gəlir"'' yazmışdır.<ref name="Qiyasi99"/>

<center>
<gallery mode="packed" heights="125px" widths="225px">
Fayl:AzerbaijanP22-50000Manat-1995-donatedir f.jpg|<small>Möminə Xatun türbəsi 1995-ci ildə dövriyyəyə buraxılmış 50000 manatlıq əskinazın üzərində<ref>[http://www.nba.az/default.aspx National Bank of Azerbaijan] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090414230520/http://www.nba.az/default.aspx |date=2009-04-14 }}. National currency: [http://www.nba.az/default.aspx?go=198&lng=en 50000 manat] {{Dead link|date=December 2020 |bot=InternetArchiveBot }}. – Retrieved on 24 March 2009.</ref></small>
Fayl:Stamp of Azerbaijan 489.jpg|<small>Azərbaycan poçt markası. 1997</small>
Fayl:Stamps of Azerbaijan, 2016-1247.jpg|<small>Azərbaycan poçt markası. 2016</small>
</gallery>
</center>

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|3}}

== Ədəbiyyat ==
* A. Əliyeva – Naxçıvan abidələrinə diqqəti artırmalı, "Azərbaycan Abidələri" dərgisi, N 1, Bakı, 1984.
* Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991.
* Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), II cild, Bakı, Elm nəşriyyatı, 2007, səh 467.
* Corvina Kiadó, Ilona Turánsky, Károly Gink: ''Aserbaidschan – Paläste, Türme, Moscheen''. Budapest 1980, deutsch von Tilda und Paul Alpári
* Aslanapa, Oktay (1979). ''Kirim ve Kuzey Azerbaycan'da Türk Eserleri''. Istanbul, Baha Matbaasi, 19, 67–77.
* Fatullayev, S. S. and R. S. Babasov (2005). ''"Memarliq"'' November 2, 2005
* Gink, Kalory and Ilona Turanszky (1979). ''Azerbaijan: Mosques, Turrets, Palaces''. Budapest, Corvina Kiado, 29–30.
* Michell, George. ''Architecture of the Islamic World: Its History and Social Meaning''. London, Thames and Hudson, 259. (ed. 1995).
* Azerbaijan Cultural Heritage Support Project. World Bank website.
* Бретаницкий Л. С., Зодчество Азербайджана 12–15 вв. и его место в архитектуре Переднего Востока, М., 1966, с. 105–110.
* Л. С. Бретаницкий, Б. В. Веймарн. Очерки истории и теории изобразительных искусств. Искусство Азербайджана. Стр. 37
* Большая советская энциклопедия. Момине-хатун.
* С.А. Дадашев, М.А. Усейнов. Очерки по истории архитектуры народов СССР. Архитектура Азербайджана. — М:1948 — стр. 10
* Б. П. Денике – Архитектурный орнамент Средней Азии, М. – Л., 1939, ст. 102
* М. Вандов – Мавзолей Юсифа сына Кусейира и Моминехатун в Нахичевани, Москва-Баку, 1947, с. 238
* А. А. Алескерзаде –Надписи архитектурных памятников Азербайджана эпохи Низами, Москва-Баку, 1947, c. 319

== Həmçinin bax ==
{{Vikianbar kateqoriyası|Momine Khatun Mausoleum}}
* [[Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi]]
{{Naxçıvan türbələri}}
{{Azərbaycan türbələri}}

[[Kateqoriya:Naxçıvan türbələri]]
[[Kateqoriya:Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi]]
[[Kateqoriya:Naxçıvanın görməli yerləri]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan monarxlarının dəfn yerləri]]
[[Kateqoriya:Əcəmi Naxçıvaninin əsərləri]]