Nikomax etikası
“Nikomax etikası” və ya “Nikomaxın etikası” (q.yun. Ἠθικὰ Νικομάχεια) — Aristotelin üç etik əsərindən biri.
Ehtimal olunur ki, bu əsər ilk dəfə (təxminən eramızdan əvvəl 300-cü il) Aristotelin oğlu Nikomax tərəfindən köçürüldüyü üçün “Nikomax etikası” adını almışdır. Ola bilsin ki, kitab Aristotel tərəfindən öz oğlu Nikomaxa və ya onun da Nikomax adını daşıyan atasına həsr olunub.
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Bir çox cəhətdən bu əsər Aristotelin cəmi səkkiz kitabdan ibarət olan "Evdem etikası" ilə paraleldir. Məsələn, Nikomax etikasının V, VI və VII kitabları Evdem etikasının IV, V və VI kitabları ilə eynidir. İlk yazılan və ilkin olaraq üç ümumi kitabı ehtiva edən bu iki əsər arasındakı əlaqə ilə bağlı fikirlər bölünür. Çoxları hesab edir ki, bu əsərləri indiki formasına Aristotelin özü deyil, bir müddət sonra redaktor gətirib.
Məzmunu
[redaktə | mənbəni redaktə et]Birinci kitab
[redaktə | mənbəni redaktə et]Aristotel rifah məhfumunu müəyyən etməklə əsərə başlayır və buna “hər kəsin can atdığı şey” mənasını verir. Rifaha yanaşmalardakı fərqə (sağlamlıq, sərvət və ya qələbə kimi anlaşılma) baxmayaraq, daha yüksək bir rifah var - dövlətin rifahı. Rifahın xüsusi halı isə xoşbəxtlikdir (εὐδαιμονία) və Aristotel onu “ruhun tam fəzilət halındakı fəaliyyəti” (ψυχῆς ἐνέργειά τις κατᾁ ἀις κατᾁἀεϽν ἀεενν) adlandırır. Dövlətin və fərdin rifahı bir-birinə bağlıdır, çünki xoşbəxtlik "xarici rifah" və bəzi fəzilətli tərbiyə tələb edir.
İkinci kitab
[redaktə | mənbəni redaktə et]Aristotel bütün fəzilətləri (ἀρεταί) əxlaqi (ἠθικαί, etik) və əqli (διανοητικαί, dianoetik) olaraq iki yerə ayırır. Fəzilətlər anadangəlmə deyil, tərbiyə ilə əldə edilir. Dövlətin vəzifəsi də məhz fəzilətlərin tərbiyəsidir. Fəzilətlərin təbiəti elədir ki, həm artıqlıq, həm də çatışmazlıq onları məhv edir. Müəyyən dərəcədə ehtirasları cilovlamağı ehtiva edirlər. Beləliklə, etik fəzilətlərin hər biri ifratlar arasında bir vasitəni təmsil edir.
| № |
Fəzilətin çatışmazlığı | Fəzilət | Fəzilətin həddini aşması, artıqlığı |
|---|---|---|---|
| 1 | qorxu, qorxaqlıq | cəsarət (ἀνδρεία) | mənasız qəhrəmanlıq |
| 2 | hissizlik | ehtiyatlılıq (σωφροσύνη, sophrosyune ) | əxlaqsızlıq (ἀκολασία) |
| 3 | xəsislik | səxavət (ἐλευθεριότης) | israfçılıq |
| 4 | xırdalıq | əzəmətlilik (μεγαλοπρεπεία) | təmtəraqlılıq |
| 5 | ağciyərlik | mərdlik (μεγαλοψυχία) | həyasızlıq |
| 6 | utancaqlıq | vüqarlılıq (φιλότιμον) | təkəbbürlülük |
| 7 | biganəlik | təmkinlilik (πραότης) | qəzəblilik |
| 8 | riyakarlıq | dürüstlük | yalançılıq |
| 9 | sərtlik | ağıllılıq (εὐτραπελία) | yüngüllük |
| 10 | ziyankarlıq | dostcanlıq | yaltaqlıq |
Üçüncü kitab
[redaktə | mənbəni redaktə et]3-cü kitab fəzilətin özbaşına təbiəti haqqında uzun müzakirə ilə başlayır, çünki yalnız insana aid edilə bilən şey tərifə layiqdir. Deməli, fəzilət yaxşılığın dərk edilməsini, yaxşının seçimini (προαίρεσις) və yaxşılıq etmək iradəsini (βούλησις) ehtiva edir. İlk araşdırılan fəzilət qorxu (φόβους) və mənasız qəhrəmanlıq, fədakarlıq (θάῤῥη) arasında orta (μεσότης) olan cəsarətdir (ἀνδρεία). Aristotel qeyd edir ki, qorxunun tədirəlayiq nümunələri də var, məsələn, insan şərəfsizlik etməkdən qorxduqda (ἀδοξία). Cəsarətin özü ölüm qarşısında qorxmazlıq kimi müəyyən edilir. Ancaq qorxaqlar da yoxsulluqdan daha çox qorxduqları zaman ölümü arzulaya bilərlər. Aristotel, təkəbbür səbəbiylə həddindən artıq cəsarət gördüyü keltlərin həddən artıq cəsarətini də tənqid edir. Sonra ehtiyatlılığın (σωφροσύνη) nəzərə alınması gəlir. Aristotel bu fəziləti cismani ləzzətlərə sahib olmaqda vasitə (ἡδονὰς) kimi təyin edir. Bədən həzzlərinin həddən artıq olması əxlaqsızlığa (ἀκολασία), çatışmazlıq isə həssaslığa (ἀναισθησία) gətirib çıxarır.
Dördüncü kitab
[redaktə | mənbəni redaktə et]4-cü kitab israfçılıq (ἀσωτία) və xəsislik (ἀνελευθερία) arasında orta yeri təmsil edən səxavətliliyə (ἐλευθέριος) həsr edilmişdir. Əslində, Aristotel üçün səxavət öz əmlakını müdrik şəkildə idarə etməkdir və qənaətcilliyə bənzəyir. Lakin səxavət dostlara və dövlətə xərclənəndə qonaqpərvərlik və düzgünlüklə ayrılmaz şəkildə bağlıdır.
Beşinci kitab
[redaktə | mənbəni redaktə et]5-ci kitabda ədalətdən (δικαιοσύνη) bəhs edilir, bu da qanunlara hörmətlə ifadə olunur. Ədalətin ən yüksək məqsədi dövlətdə hər kəs üçün və ya ən azı ən yaxşısı üçün yaxşılığın qorunmasının qayğısına qalmaqdır. Ədalət digər fəzilətlərlə sıx bağlıdır, çünki şəhəri müdafiə etməkdə cəsarət və ya zinadan əl çəkməkdə ehtiyatlı olmaq onun prinsiplərini daşıyır.