Qam

Qam - türk, altay və monqol xalq mədəniyyətində cadugər din xadimi, şaman. Gam, Kam və ya Xam olaraq da deyilər. Primitiv birliklərdə fövqəltəbii güclərlə əlaqə keçə bilən din adamıdır.

İctimai mövqe

Ruhlarla əlaqə qura bilər. Duaları ilə xəstələri "sağalta bilər" (müalicə edə bilər) və mərasimlərlə pis ruhları qova bilər. Eyni zamanda cadugər və həkimdir. Müxtəlif ritüelleri yerinə yetirər. Tanrı ilk şamanı yaratdığında onun evinin önünə səkkiz budaqlı bir ağac tikmişdir. Bu səbəblə hər şaman özünü təmsil edən bir ağac tikər. Bu ağaca "Turuğ" adı verilər. İrəliləyən zamanlarda Ayığ Xan üç şaman göndərmiş və bunların çadırlarının önünə də yenə bir dənə ağac tikmişdir. Rəvayətə görə Tanrı Ülgen ilk şamana "Sənin adın bundan belə Qam olacaq" deyərək adını vermişdir. Göy Tanrı tərəfindən bu vəzifəyə gətirildiyinə və üstün gücləri olduğuna və ruhlar aləmi ilə insanlar arasında vasitəsi olduğuna, bəzi gizli məlumatlar daşıdığına inanılır. Şaman öz xüsusi üsuluyla çatdığı coşa (vəcd) yəni özündən keçmə halında, ruhunun göylərə yüksəlmək, yeraltına enmək və oralarda gəzmək kimi qabiliyyətləri var. Coşğu halında ruhlarla ünsiyyət qurar. Bu coşğuya çata bilmək üçün musiqi və ritm böyük əhəmiyyətə malikdir. Rəqs edərək özündən keçər. Maddi dünya ilə olan bağlar zehnən qopar. Bu əslində bir növ dəlilik halıdır. Bütün qamların çox dərin hissləri, geniş düş gücləri vardır. Dərin bir coşkunluğa qapılaraq özündən keçər. Göyləri və kosmosu, yeraltı dünyasını gəzdiyinə, ruhları gördüyünə, bütün gizli aləmləri gəzdiyinə inanırlar. Şaman ruhları suverenliyi altına alaraq, ölülər, təbiət ruhları və şeytanlarla əlaqə qurar. Şaman, lazım olduğunda kömək ruhları dünyanın hər tərəfində olsalar belə olsalar çağıra bilər. Bu çağırışı baraban və ya dəfini çalaraq edər. Şamanizmdə tanrı-təbiət-insan arasında davam edən və heç qopmayan bir əlaqənin olduğu nəzərdə tutulur. Şamanlar üçün sifət olaraq Toyun (Toyon) "əfəndi, sahib" təbiri istifadə edilər. Bəzi macar qövmlərinə Gam sözcüyü falçı, kahin mənasında istifadə edilər. Şamanların qoruyucu ruhlarına Qamortan deyilməsi də əhəmiyyətli bir mövzudur. Monqollara görə Ergil Buga (və ya digər adıyla Holongoto) şamanlığın doqquz dərəcəsinə aid ənənələri qurmuş və əmrinə 99 kişi, 99 dişi şaman alaraq Sayan dağlarına çəkilmişdir. Qamlamaq və ya Qammaq feli şamanlık etmək və ya şaman ayini etmək deməkdir. Şamanın baraban və dəf çalaraq coşğuya qapılması və özündən keçməsi nəticəsində fərqli aləmlərə səfərlər etdiyinə inanılar. Şaman ayinlerinin hər qəbilədə fərqli qaydaları vardır. Ruhlar aləmi ilə ünsiyyət, gələcəkdən xəbər vermə, insan ömrünün çox kənarındakı keçmişi izah etmə bu ayində şahid oluna biləcək vəziyyətlərdir. Məsələn "Qamıyaq" fal deməkdir və qamlama ilə əlaqəli olaraq ortaya çıxmışdır. Bəzən Türk mədəniyyətində din adamları iki adla (iki sinif halında xatırlanar): Nom və Qam. Bəzi qaynaqlarda Nomların Qamları məlumatlarıyla məğlub etdiklərindən bəhs edilir. İki növ kam tapılar.

1. Ağ qam (Aktoyun ): Yaxşı Ruhlarla əlaqə keçən şaman.
2. Qara qam (Karatoyun ): Pis Ruhlarla əlaqə keçən şaman.

Otaqan və ya Otağan (monqollarda Utaqan və ya Udagan) da türk-monqol mədəniyyətində daha çox qadın şamanlara verilən addır. Ota (dərman), otamak (dərmanla müalicə etmək) kimi sözlərlə eyni kökdən gəlir. Utağan, Yatağan sözləri dölyatağı deməkdir. Od/Ot (atəş), Utmaq (qazanmaq) sözləri ilə bağlı olma ehtimalı vardır. Otamak (Ota: bitki mənşəli dərman) sözündən gəldiyi qədər Od yəni yəni atəş sözüylə də əlaqəlidir ki, atəş ilə müalicə etmək deməkdir. Bəzi Türk boylarında "qam" mənasında istifadə edilən Camanbay (Caman-bay) (Yaman-bay/Jaman-bay) sözünün Şaman sözü ilə bənzərliyi də ayrıca nəzərə dəyərdir.

Erek Xan, Türk və Altay mifologiyasında söylencesel şamandır Ülgen'in qızlarından biri ilə evlənmişdir. Son dərəcə güclü və sıra xarici qabiliyyətləri vardır.

Qamxan

Qamxan, türk və altay mifologiyasında əfsanəvi xaqan. Qamqan və ya Gamhan da deyilir. Bayındır xanın atasıdır. Eyni zamanda güclü bir qamdır. Türklərdə köhnə dövrlərdə xanlar eyni zamanda cəmiyyətin başındakı qam olaraq da iştirak edərlər.

Porxan

Porxan - türk və altay mifologiyasında şaman mənasını verər. Şamanların ən güclü olanlarıdır. Porkan da deyilir. Ruhlar aləmiylə əlaqə keçə bilən adamdır. Primitiv din adamı. Qara Çor, Sarı Çor, Ağ Çor kimi müxtəlif növlərdəki cinlərlə əlaqə keçə bilərlər. Hətta onların xanlarıyla danışarlar. Söz farsca Pəri sözündən törəyən Pərixan ilə əlaqəli göstərilsə də, əslində Bur Xan, Bura Xan kimi Türkçe mənşəli sözlərdən gəlməkdədir. Əbdülqadir İnana görə Porxan sözü "Burxan" (şaman ruhu) sözünün fərqli bir söyleyiş formasıdır və fars mədəniyyətinin təsiri ilə Pərixan şəklinə çevrilmişdir.

Coşa

Coşa - şamanın özündən keçməsidir. vəcd, trans vəziyyəti. Şamanların, övliyaların yaşaya biləcəyi bir təcrübədir. Maddi dünya ilə olan bağlar qopar. Dəliliyin keçici bir növü olaraq belə görülə bilər. Musiqi və ritm ilə təmin edilər. Bəzən də təfəkkür və fokuslanma nəticəsində bu özündən keçmə meydana gəlir. Tanrısal bir sərxoşluq olaraq da düşünülər. Bu səbəblə təsəvvüfdə əsri (sərxoşluq) ifadəsi məcazi bir mənanı malikdir. Coşğu halında olanların izah etdikləri və ya izah etmək istədikləri şeylər mecazlarla və işarələrlə doludur. Dərin mənaları vardır. Coşğuya gəlmə anlayışı şamanist inanclarda olduğu qədər təsəvvüflə əlaqəli bir çox anlayışda da mövcuddur. Söz, coşmaq felindən törəmişdir. Coşğu sözcüyü ilə eyni kökdən gəlir.

Turuğ

Turuğ, türk ve monqol şamanizmində Şaman Ağacı. Monqollar Toruğ deyərlər. Tanrı ilk şamanı yaratdığında onun evinin önünə səkkiz budaqlı bir ağac tikmişdir. Bu səbəblə hər şaman özünü təmsil edən bir ağac tikər. Bu ağaca "Turuğ" adı verilər. Turuğ, söz mənası olaraq dayanıqlı, yerində dayanan, ölümsüz deməkdir. Tör/Törük/Türe/Török/Turok/Turu sözləri monqolcada da əmr, nizam və bunun yanında evlilik və doğum mənalarını bünyəsində saxlayar.

Emegey

Emegey, altay şamanizmində və xalq inancında şaman ruhudur. Emeget və ya Emeket də deyilir. Şamanın varlığında kök salar. Keçəl və barmaq qədərdir. Bu ruh olmadan şaman oluna bilməz. Şamana yol göstərir. Şaman öldüyündə quş görünüşündə çölə çıxar. Şamanın məzarının yanında və ya üstündə böyüyən ağacının üzərində məzarın möhtərəmliyini və təmizliyini qoruyur. Emege/Emegen nənə və yaşlı qadın deməkdir. Tunguslarda koruycu ruhlara verilən Amaka adıyla da əlaqəlidir. Teleğüt türkləri isə bu ruha Emegen adı verirlər.

Keltegey

Keltegey, altay şamanizminde qamın (şamanın) qoruyucu ruhudur. Keleni olaraq da deyilər. Şaman qaçan ruhları geri gətirməsi üçün Keleniyi göndərir. Amma o hər zaman şamanı dinləməz. Bir söz-söhbətə görə göylərdən yerə enən buludlar ilə insanoğlunun birləşməsindən türemişlerdir. Simvolu ayparadır. Görünüşləri gülünc və peltek dillidir. Kekemelik edərlər. Çox qısqancdırlar. Hər iki ayağı da topaldır. Söz, dayanıqlılıq, böyümə kimi mənalar ifadə edir. Monqolca Helhe/Kelkiye sözcüyü ünsiyyət qurmaq deməkdir.

Etimologiya

(Qam/Kam/Gam/Xam) kökündən törəmişdir. Göz alıcılık mənasını ehtiva edər. Qamamaq feli, bir şeyi bağlamaq, kilidləmək deməkdir ki ruhların ələ keçirilməsi ilə əlaqəli ola bilər. Qamanmaq isə bunalmak deməkdir. Monqolca "xamah" toplanmaq deməkdir ki, şaman ayini çox vaxt insanların toplanmasını, bir araya gəlməsini təmin edir. Yenə monqolca, türkcə və tunguscada Qam/Qama kökü birlik, toplanmaq, bir araya gəlmək, bir yerdə olmaq mənası daşıyan sözlərin törədiyi bir köktür. Köhnə tunguscada "Qum" ruh mənası daşıyır. Monqolcada Keme/Heme kəhanətdə olmağı ifadə edir. Köhnə altaycada isə getmək mənasını ehtiva edər.

Mənbə

• Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)  (türk.)

Xarici keçidlər

• Türk Mifologiya Sözlüğü, Pınar Karaca (Emeket)  (türk.)
• Türk Mifologiya Sözlüğü, Pınar Karaca (Porhan)  (türk.)