Qarapapaqlar üçün mənbəyə bax

{{Xalq
|adı             = Qarapapaqlar
|şəkil           = [[Fayl:Karapapaks Hamidiyeh Cavalry.jpg|200px]]
|şəklin izahı    = Tərəkəmə əsgərləri
|özünüadlandırma = Qarapapaq
|ümumi sayı      = 
|ərazi1          = {{flaqifikasiya|Azərbaycan}}
|sayı1           = 
|ref1            = 
|ərazi2          = {{flaqifikasiya|Türkiyə}}
|sayı2           = 68 000 - 106 000<ref>[https://books.google.ru/books?id=hvmy_skUPNYC&pg=PA414&dq=%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D1%85%D0%B8+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA&hl=ru&sa=X&ei=x972Uv_9Ismu4QTPqIFY#v=onepage&q=%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D1%85%D0%B8%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA&f=false The other languages of Europe — 2001. — С. 414.]</ref>
|ref2            = 
|ərazi3          = {{flaqifikasiya|İran}}
|sayı3           = 67 500<ref>{{Cite web |url=https://binesheno.com/%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8-%D9%88-%D8%AC%D9%85%D8%B9%D9%8A%D8%AA-%D9%88-%D8%AA%D9%8A%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%D9%8A-%D9%87%D8%B4%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%86%D9%87-%D9%82%D8%B1%D9%87-%D9%BE%D8%A7/ |title=Binesheno |access-date=2023-10-29 |archive-date=2023-10-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231029182845/https://binesheno.com/%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8-%D9%88-%D8%AC%D9%85%D8%B9%D9%8A%D8%AA-%D9%88-%D8%AA%D9%8A%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%D9%8A-%D9%87%D8%B4%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%86%D9%87-%D9%82%D8%B1%D9%87-%D9%BE%D8%A7/ |url-status=live }}</ref>
|ərazi4          = {{flaqifikasiya|Gürcüstan}}
|sayı4           = 
|ref3            = 
|dili            = [[Azərbaycan dili]] ([[Azərbaycan dilinin qərb dialekti|qərb dialekti]])
|dini            = [[İslam]]
|irqi            = [[Avropoid]]
|daxildir        = [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]
|əhatə edir      = 
|mənşəyi         = [[Oğuzlar|Oğuz]] və [[Qıpçaqlar|Qıpçaq]] ([[Türk xalqları|Türk]])
|qohum xalqlar   = [[Türk xalqları]]
|qeyd            = 
|ərazi5          = {{flaqifikasiya|Dağıstan}}
|sayı5           = 
}}
'''Qarapapaqlar''' və ya '''Tərəkəmələr''' — [[Şimali Qafqaz]]da [[Dərbənd]], [[Gürcüstan]]da [[Kvemo-Kartli]], [[Azərbaycan]]da [[Qazax]], [[İran]]da [[Sulduz]] və [[Türkiyə]]də isə ümumi olaraq [[Şərqi Anadolu regionu|Şimal-şərqi Anadoluda]] yaşayan [[Azərbaycanlılar]]a bağlı bir tayfa.<ref name=oval>{{Cite web |title=Азербайджанцы. Большая Советская Энциклопедия (цитаты) |url=http://www.oval.ru/enc/1206.html |access-date=2012-03-30 |archive-date=2015-08-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150826200314/http://oval.ru/enc/1206.html |url-status=live }}</ref><ref name="slovari">{{Cite web |title=Азербайджанцы : БСЭ / Яндекс. Словари. |url=http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%8B/ |access-date=2020-12-31 |archive-date=2014-09-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140908041519/http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%8B/ |url-status=dead }}</ref><ref name=autogenerated1>{{Cite web |title=Значение слова «Карапапахи» в Большой Советской Энциклопедии |url=http://bse.sci-lib.com/article059010.html |access-date=2012-03-30 |archive-date=2021-09-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210924005020/http://bse.sci-lib.com/article059010.html |url-status=live }}</ref><ref name="autogenerated2">{{Cite web |title=Российский Этнографический музей : Толковый словарь: Карапапахи |url=http://www.ethnomuseum.ru/glossary/?%EA%E0%F0%E0%EF%E0%EF%E0%F5%E8 |access-date=2012-03-30 |archive-date=2013-04-17 |archive-url=https://archive.today/20130417022205/http://www.ethnomuseum.ru/glossary/?%EA%E0%F0%E0%EF%E0%EF%E0%F5%E8 |url-status=dead }}</ref><ref>Теорию происхождения карапапахов от огузов обосновали турецкий историк Фахреттин Кырзыоглу и ранее другой известный историк [[Валиди, Ахмад-Заки Ахметшахович|Заки Валиди Тоган]]</ref><ref>{{Cite web |title=''Алиев Камиль'' Кумыкские общины за рубежом: история и современность / Kumukia. Кумысский мир. История, культура, география. Размещено: 2005-09-09. Опубликовано: журнал "Возрождение", Махачкала. 1999, № 5. С. 35—42. |url=http://kumukia.ru/modules.php?name=Pages&pa=showpage&pid=9009#s005 |access-date=2012-03-30 |archive-date=2012-02-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120207031941/http://kumukia.ru/modules.php?name=Pages&pa=showpage&pid=9009#s005 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Межнациональные отношения в Турции : Обзор генерального консульства России в Трабзоне (2002) / Абхазия — страна души. По материалам журнала «Полпред», 2002. |url=http://www.abkhaziya.org/books/abkhaz_turkish.html |access-date=2012-03-30 |archive-date=2014-08-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140813015346/http://www.abkhaziya.org/books/abkhaz_turkish.html |url-status=dead }}</ref> Əhali əsasən maldarlıqla məşğul olur və əksər hallarda [[Köçərilik|köçərilər]] kimi rast gəlinir.<ref>{{cite book|author= Sakinat Hajiyeva|title     = Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в|publisher = Наука|year = 1990|page  = 3|isbn  =5-02-016761-4|ref=Hajiyeva 1990}}</ref>

Orta əsrlərdə digər türk və monqol tayfaları ilə birlikdə [[Ön Asiya|Qərbi Asiyaya]] köç etdikdən sonra Qarapapaqlar şərqi Gürcüstanın Debed çayı{{efn|Debeda və Borçalı çayı kimi bilinməkdədir.{{sfn|Barthold|Wixman|1978|page=627}}}} ətrafında məskunlaşmışdırlar. Bu ərazi müasir [[Gürcüstan]] ilə [[Ermənistan]] sərhədi boyunca yerləşməkdədir. 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra onların bir hissəsi [[Qacar dövləti|Qacar imperiyasına]], bir hissəsi isə Osmanlı imperiyasına köç etmişdir.{{sfn|Barthold|Wixman|1978|page=627}} Çar Rusiyası ərazisində qalmış Qarapapaqlar rəsmi siyahıyaalınmalarda [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türklərind]]ən ayrı hesab edilmişdir, lakin Sovet dövründə onlar tədricən digər Azərbaycan türkləri ilə qarışmışdırlar. Beləliklə, onlar 1959 və 1970-ci illərdə azərbaycanlı olaraq siyahıyaalınmışdırlar. 1944-cü ildə Qarapapaqlardan xeyli sayda insan Mərkəzi Asiyaya sürgün edilmişdir.

Tarixən müsəlman olan Qarapapaqlar həm sünni, həm şiə, həm də Əliallahilik məzhəbində olmuşdurlar. Son dövrlərdə [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqın]]ın etnoqrafiyası barədə aparılmış araşdırmalara görə, Qarapapaqların çoxu 1980-ci illərdə Türkiyədə, İranda, Mərkəzi Asiyada (əsasən Özbəkistanda) və [[Cənubi Qafqaz]] ölkələrində (əsasən Ermənistan və Gürcüstanda) yaşamaqda idilər. 1988-ci ildən başlayan Ermənistandan azərbaycanlıların ikinci deportasiya prosesi zamanı Qarapapaqlar oranı tərk edərək Azərbaycan Respublikası ərazisinə yerləşmişdir.

== Ad ==
Oğuz türkcəsində olan Qara və papaq sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Ad qara astraqan papaq geydikləri üçün Qafqazdakı qonşu xalqlar tərəfindın verilmişdir.{{sfn|Özkan|2002|p=}} Onlara bəzən Tərəkəmə deyə də xitab edilməkdədir. Bu söz ərəbcədən (''Terâkime'' (تراکمه) meydana çıxmış və Türkmən sözünün cəmi anlamındadır. Bu sözdən köçəri olan bir çox Türk tayfası üçün işlədilməkdədir.{{sfn|Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı|1981|p=216}}

== Kökənlərinə dair fikirlər ==
Bu toplum bəzən Orta Asiyadakı Qaraqalpaqlarla qarışdırılır. Fərqli görüşlərin də olmasına baxmayaraq,<ref>{{kitab3
 | müəllif   = Y. Nasibova
 | başlıq    = Jizneopisanie tsarya tsarey Davida. Perevod s drevnoqruzinskoqo, primeçaniya i kommentarii
 | link      = 
 | cavabdeh  = Z. Bunyatov
 | yer       = 
 | nəşriyyat = Sm. Srednevekovıy Vostok: istorii i sovremennost
 | il        = 1990
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = 
}}</ref> ümumi olaraq Qarapapaqların Oğuz xarakterli, Qaraqalpaqların isə Qıpçaq xarakterli olması bildirilir.{{sfn|Kalafat|2005|p=57-58}}

Çox zaman Tərəkəmə olaraq da bilinən Qarapapaqlar Brockhaus və Efron Ensiklopedik Lüğətinə görə ayrı bir etnik toplum olaraq qruplandırılsalar da,<ref>{{cite web
 |url         = https://dic.academic.ru/dic.nsf/brokgauz_efron/100478/%D0%A2%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D0%BC%D0%B5
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20230319202415/https://dic.academic.ru/dic.nsf/brokgauz_efron/100478/%D0%A2%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D0%BC%D0%B5
 |archivedate = 2023-03-19
 |title       = Терекеме
 |author      = 
 |date        = 
 |work        = 
 |publisher   = dic.academic.ru
 |accessdate  = 19 mart 2023
 |language    = 
 |url-status  = live
}}</ref> tez-tez Azərbaycan türklərinin alt bir qrupu olaraq irəli sürülməkddirlər. Fəxrəddin Kırzıoğlu və Zəki Vəlidi Toğan kimi bəzi tarixçilər Qarapapaqların Qumuqlarla eyni kökdən gəldiklərini iddia etmişdirlər.<ref>{{cite web
 |url         = https://www.oval.ru/enc/1206.html
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20230319201751/https://www.oval.ru/enc/1206.html
 |archivedate = 2023-03-19
 |title       = Азербайджанцы
 |author      = 
 |date        = 
 |work        = 
 |publisher   = Большая Советская Энциклопедия
 |accessdate  = 19 mart 2023
 |language    = 
 |url-status  = live
}}</ref><ref>{{cite web
 |url         = http://kumukia.ru/modules.php?name=Pages&pa=showpage&pid=9009
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20120207031941/http://kumukia.ru/modules.php?name=Pages&pa=showpage&pid=9009
 |archivedate = 2012-02-07
 |title       = Кумыкские общины за рубежом: история и современность
 |author      = 
 |date        = 
 |work        = 
 |publisher   = kumukia.ru
 |accessdate  = 19 mart 2023
 |language    = 
 |url-status  = 
}}</ref>

== Tarixləri ==
Qarapapaqlar saf Türkmən tayfalarından biridirlər.{{sfn|Bennigsen|Wimbush|1986|page=137}} Qafqaza yerləşdikdən sonra onların bir hissəsi oturaq həyata keçib kəndli oldu.{{sfn|Bournoutian|1992|page=50}}

=== Səfəvi imperiyası dövrü ===
Şah I İsmayıl 1520–1522-ci illərdə qızılbaşlığı yaymaq üçün Şərqi Gürcüstana yürüş etmişdir. Onun bu yürüşündə Qarapapaqlar da iştirak etmişdir. I Təhmasibin hakimiyyətinin erkən illərində qızılbaşların Gürcüstandakı hakimiyyəti zəifləmiş və Qarapapaqlar 1549-cu ildə Osmanlı hökmdarı I Süleymana tabe olmuşdurlar. 1555-ci ildə imzalanmış Amasya sülh müqaviləsi ilə Qarapapaqlar yenidən Səfəvi hakimiyyətinə tabe olmuşdurlar. Bu dövrdə Şiə Qarapapaqlar məzhəblərini bildirmək üçün başlarına qızılbaş papağı qoyurdular, sünnilər isə qara papaqdan istifadə etməkdə idilər. Bu dövrdə bəzi sünni Qarapapaqlar köçə məcbur edilmişdirlər. I Abbas dövründə sünni Qarapapaqlara saqqal vergisi tədbiq edilmişdir.{{sfn|Alyılmaz|2002|p=290}}

=== Qacarlar dövrü ===
Qacar hakimiyyəti zamanı Qarapapaqlar kompakt şəkildə müasir Şimali Azərbaycanın Qazax-Şəmşəddil sultanlığında, Borçalı çayı sahillərində, İrəvan-Gəncə ətraflarında, Göyçə gölü sahillərində yaşamaqda idilər.{{sfn|Bilgili|2002|p=29}}

B[[Rusiya–İran müharibəsi (1804–1813)|irinci Rus-Qacar müharibəsind]]ə [[Qacarlar (sülalə)|Qacarlar]]ın tərəfində [[ruslar]]a qarşı savaşmışdırlar.{{sfn|Bournoutian|2021|pages=190, 192}} İkinci müharibədə də rusların qələbə qazanmasından sonra Qarapapaqların bir çox hissəsi [[Osmanlı imperiyası|Osmanlı]] və Qacar imperiyalarına köç etmişdirlər. Köç etdikləri imperiyalarda onlar əsasən kütləvi şəkildə məskunlaşmışdılar. Osmanlı imperiyasında [[Qars]]da yerləşən Qarapapaqlar oranın əhalisinin 15 faizini təşkil edirdilər. Qacar imperiyasında isə Sulduz bölgəsində, yəni [[Urmiya gölü]]nün cənubunda yerləşdirilmişdilər.{{sfn|Barthold|Wixman|1978|page=627}} Qacarların vəliəhd-şahzadəsi Abbas Mirzə 800 Qarapapaq ailəsinə [[Nəqədə|Sulduzda]] torpaq vermiş, bunun qarşılığında onlar da onun xidmətinə getmək üçün 400 süvari ayırmışdırlar.{{sfn|Minorsky|1997|page=832}} Qarapapaqların oraya getməsinə qədər orada təxminən 4–5 min ailə yaşamaqda idi və torpaqların çoxu yerli türklərin [[Müqəddəm eli|Müqəddəm tayfasına]] aid idi.{{sfn|Minorsky|1997|page=832}} Lakin tədricən torpaqlar yeni gələnlərin əlinə keçməyə başladı.{{sfn|Minorsky|1997|page=832}} XIX əsr boyunca Qarapapaqlar [[Cənubi Azərbaycan]]dan təşkil edilən qeyri-nizami Qacar ordusunun 22 dəstəsindən birini təşkil edirdilər.{{sfn|Rabi|Ter-Oganov|2012|page=347}} Sulduz bölgəsindəki Qarapapaqlar Ağçarəvanə, Əli Dərvişli, Çaqqal Mustafa, Çələbi, Dəlicə Əxi, Həmidşah, Qızanlu-i Şiran, Mamaşalu, Oxçı, Sultanlı, Toyuqlu, Teymur kimi qollar halında yaşamışdırlar.{{sfn|Bilgili|2002|p=29}}

Türkmənçay müqaviləsindən sonra Qarapapaqların bir qolu Cənubi Azərbaycana köç edərkən, digər bir qol da Qars, Çıldır, Sarıqamış, Arpaçay, Ağbaba, Çaldıran, Sökmənova, Qarakösə və Daşlıçay (hamısı müasir Türkiyədə yerləşir) köç etmişdirlər.{{sfn|Ercilasun|1983|p=41}}

Qarsın ruslar tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra onlar burada siyahıyaalınma həyata keçirdilər.{{sfn|Barthold|Wixman|1978|page=627}} Qars oblastındakı siyahıyaalınma nəticəsində bəlli oldu ki, bölgədə 21.652 nəfər Qarapapaq (rusca:''Карапапахи'') yaşamaqdadır. Onlardan 11.721 nəfəri sünni, 9.931 nəfəri isə şiə idi.{{sfn|Barthold|Wixman|1978|page=627}} Rus hakim dairələri Dağıstan oblastında yaşayan və bu gün azərbaycanlı hesab edilən Tərəkəmə tayfası ilə Qarapapaqları eyni etnik qrup qəbul edirdi.{{sfn|Tsutsiev|2014|page=193 (note 160)}} 1886–11892-ci illərdə aprılmış siyahıyaalınma zamanı bəlli olmuşdur ki, [[Dağıstan]] oblastında 8.893 tərəkəmə yaşamaqdadır.{{sfn|Tsutsiev|2014|page=186}} Rəsmi dairələr onları [[Qars]]dakı Qarapapaqlar ilə eyni qrup hesab etmiş, ikisinin ümumi cəmini imperiyadakı Qarapapaq sayı kimi təqdim etmişdir. 1897-ci il hesablamalarına görə, ümumi imperiyada 29.879 Qarapapaq yaşamaqda idi.{{sfn|Barthold|Wixman|1978|page=627}} 1910-cu ildə nəşr edilmiş Qafqaz Kalendarına görə, ümumi Qarapapaq sayı 39.000 nəfər göstərilmişdir, onlardan bir hissəsi Qarsın 99 kəndində yerləşmişdi.{{sfn|Barthold|Wixman|1978|page=627}} Bu kəndlərdən 63 Qars qəzasında, 29-u Ərdəhanda və 7-i Kağızmanda idi.{{sfn|Barthold|Wixman|1978|page=627}}

[[Fayl:Karapapak.jpg|thumb|right|Şahin ilə ov edən Qarapapaqlar (Sulduz, 1913-cü il))]]
Osmanlı imperiyasının 1908-ci ildən 1912-ci ilə qədər davam edən [[Sulduz]] işğalı zamanı Qarapapaqlar əziyyət gördülər. Onlar Osmanlı hakim dairələri tərəfindən Qacarların agentləri olaraq görülürdülər.{{sfn|Minorsky|1997|page=832}} XX əsrin əvvəllərində Qarapaqlar bu bölgənin 11 kəndində kürdlər ilə birlikdə yaşamaqda idilər.{{sfn|Minorsky|1997|page=832}}

1926-cı il Sovet siyahıyaalmasına görə, Qarapapaqların sayı dramatik şəkildə azalaraq 6.315 nəfərə enmişdir. Bu Qars bölgəsinin Türkiyə Respublikasına daxil olmasına görə idi.{{sfn|Barthold|Wixman|1978|page=627}} 1920-ci illərin ortalarına aid rəqəmlər göstərir ki, ümumi Qarapapaqların 70 faizi İranda, 30 faizi isə Sovet İttifaqında yaşamaqda idilər. Türkiyədə Qarapapaqlar sadəcə Türk hesab edildikləri üçün onların ayrıca hesablaması aparılmamışdır.{{sfn|Barthold|Wixman|1978|page=627}} Sovet İttifaqında yaşayan müsəlman xalqlarından bəhs edən və 1983-cü ildə [[Şirin Akıner]] tərəfindən yazılmış kitabdan aydın olur ki, Qarapapaqların böyük hissəsi [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqından]] kənarda yaşamaqda idi.{{sfn|Akiner|1983|page=254}} Bu kitab 1926-cı il Sovet siyahıyaalması əsasında yazılmış və təxminən eyni dövrü araşdırmaqdadır. Sovet İttifaqında yaşayanların çoxu isə Azərbaycan SSR-ın cənub hissəsində, Araz çayı boyunca ərazilərdə yaşamaqda idilər.{{sfn|Akiner|1983|page=254}} Akıner əlavə edir ki, 1926-cı ildə artıq demək olar ki, heç bir Qarapapaq öz dillərində danışa bilməməkdə idi.{{sfn|Akiner|1983|page=254}} Həmin dövrdə Sovet Qarapapaqlarının çox hissəsi sünni idi, lakin azlıq olaraq şiələr də var idi. Ümumən Qarapapaqlar 1926-cı ildə ayrı etnik qrup kimi siyahıyaalınmışdırlar.{{sfn|Akiner|1983|page=254}} Sovet İttifaqı zamanı Qarapapaqlar mədəni və linqivistik anlamda azərbaycanlılaşmışdır. Beləliklə, 1959 və 1970-ci illərdə onlar siyahıya azərbaycanlı olaraq alındılar.{{sfn|Barthold|Wixman|1978|page=627}}

1944-cü ildə Sovet İttifaqında yaşayan Qarapapaqlar kütləvi şəkildə Mərkəzi Asiyaya sürgün edildilər. Onlar [[Axısqa türkləri]], [[kürdlər]] və digərləri ilə birlikdə köçürülmüşdülər.{{sfn|Olson|Pappas|Pappas|1994|page=346-347}}{{sfn|Wixman|1984|page=95}}

Olson və digərləri tərəfindən hazırlanmış və Rusiya-Sovet dövlətlərindəki etnoqrafik göstəriciləri araşdıran yazıda Qarapapaqlardan da bəhs etmişdir. Kitabda Qarapapaqlarkiçik Türkmən etnik qrupu və [[Daşkənd]] ətrafında yaşayan toplum olaraq təsvir edilir. Onların əsas yaşayış yeri kimi [[Özbəkistan SSR]]-ın paytaxtının ətrafı göstərilir.{{sfn|Olson|Pappas|Pappas|1994|page=346}} Müəlliflər bildirir ki, Qarapapaqlar əsasən [[Əliallahilik]] məzhəbinə etiqad etməkdə idilər.{{sfn|Olson|Pappas|Pappas|1994|page=346}} Onlar həmçinin izah edirlər ki, Qarapapaqların dini ayinlərinə görə "ənənəvi olaraq Qarapapaq dinində gizlilik və fanatizm elementi olub".{{sfn|Olson|Pappas|Pappas|1994|page=346}} Benniqsen eynilə bildirirdi ki, "qarapapaqların müəyyən bir hissəsi Əli İlahidir ki, bu da onların azərbaycanlılar tərəfindən assimilyasiyasına bir qədər mane olur".{{sfn|Bennigsen|Wimbush|1986|page=137}}

Olson və digərləri bildirir ki, həmin zaman [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqında]] 10 mindən çox Qarapapaq yaşamışdır. Onların əksəriyyəti Mərkəzi Asiyada yaşamaqda idi və 1980-ci illərdə onlardan çox az bir insan Gürcüstanın cənubuna və Ermənistanın şimalına geri dönə bilmişdir.{{sfn|Olson|Pappas|Pappas|1994|page=347}} Bəziləri bildirir ki, 30 və 60 min Qarapapaq müvafiq olaraq İran və Türkiyədə yaşamaqdadır.{{sfn|Olson|Pappas|Pappas|1994|page=347}} Bu rəqəmlər 1994-cü ilə aiddir. Qarapapaqlar hələ də Ərdəhan, İğdır və Qars ətraflarında yaşamağa davam etməkdədirlər.{{sfn|Bournoutian|2017|page=331 (note 28)}}

== Dil ==
[[Əhməd Cəfəroğlu]] Qarapapaqların danışdığı dilin "öz türkcə" olduğunu yazmaqdadır.{{sfn|Caferoğlu|1988|page=69}} [[İslam Ensiklopediyası]]ndakı Qarapapaqlar maddəsində onların danışdığı dilin Azərbaycan türkcəsinin bir qolu olduğu yazılmaqdadır.<ref>{{cite web
 |url         = https://islamansiklopedisi.org.tr/karapapaklar
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20190703224856/https://islamansiklopedisi.org.tr/karapapaklar
 |archivedate = 2019-07-03
 |title       = KARAPAPAKLAR
 |author      = İSMAİL TÜRKOĞLU
 |date        = 
 |work        = 
 |publisher   = İslam Ansiklopedisi
 |accessdate  = 19 mart 2023
 |language    = 
 |url-status  = live
}}</ref> S. Dündar da onların [[Azərbaycan dili|Azərbaycan türkcəsind]]ə danışdıqlarını yazmaqdadır.{{sfn|Dündar|2020|page=411}} Həmçinin XIX əsr Osmanlı qaynaqlarında da onların Azərbaycan türkcəsində danışdıqları qeyd edilmişdir.{{sfn|Tozlu|2005|page=94}}

Qarapapaqlar əksərən [[Oğuz türkləri|Oğuz]] dilləri qrupuna daxil olan və [[Azərbaycan]] ilə [[Türkiyə]] türkcələrinə bənzər dildə danışmışdırlar.{{sfn|Barthold|Wixman|1978|page=627}}{{efn|[[İslam Ensiklopediyası]]nda bildirilir ki, Qarapapaq dili həm Türkiyə, həm də Azərbaycan türkcələrinə yaxındır.{{sfn|Barthold|Wixman|1978|page=627}} [[Corc Burnutyan]] isə yalnız Azərbaycan türkcəsini qeyd edir və bildirir ki, Qarapapaqların dili bugünkü Azəri türkcəsinə yaxındır.{{sfn|Bournoutian|2017|page=331 (note 28)}}}} [[Gürcüstan]]da istifadə edildiyi zaman bu dil tez-tez Azərbaycan türkcəsi ilə səhv salınmaqda idi.{{sfn|Barthold|Wixman|1978|page=627}} Eyni tendensiyalar nəticəsində həm Azərbaycandakı, həm də Türkiyədəki Qarapapaqlar artıq öz ləhcələrində deyil, Azərbaycan və Türkiyə türkcələrində danışmaqdadırlar.{{sfn|Barthold|Wixman|1978|page=627}}{{efn|Qarapapaqların Türkiyə türkcəsinə tamamilə keçişləri İslam Ensiklopediyasının ikinci cildində də qeyd edilmişdir.{{sfn|Barthold|Wixman|1978|page=627}}}} Brent Brendemoen özünün Türk-İran Əlaqə Sahələri: Tarixi və Linqivistik Aspektlər əsərində qeyd edir ki, müasir dövrdə Qarapapaqların (və digərləri) [[Türkiyə]]nin şərqindən köçü [[farsca]] səsli ərəb sözlərinin [[Sivas]]dakı [[Kanqal (Sivas)|Kanqala]] qədər təcrid olunmuş ərazilərə gətirilməsinə səbəb olub.{{sfn|Brendemoen|2006|page=231 (note 6)}}

Bəziləri onların Azərbaycan türkcəsinin qərb ləhcələrindən birində danışdıqlarını iddia edirlər. Bundan başqa, ana dillərindən başqa, [[Rus dili|rus]], [[Türk dili|anadolu türk]], [[Gürcü dili|gürcü]] dilləri kimi yaşadıqları ölkənin dillərini də danışırlar. Tarixən [[İslam]]ı qəbul etmiş və bu dinə sitayiş edirlər.

== Din ==
Türkiyədəki Qarapapaqlar əsasən sünni İrandakılar isə şiə<ref>{{Cite web |url=https://binesheno.com/%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8-%D9%88-%D8%AC%D9%85%D8%B9%D9%8A%D8%AA-%D9%88-%D8%AA%D9%8A%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%D9%8A-%D9%87%D8%B4%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%86%D9%87-%D9%82%D8%B1%D9%87-%D9%BE%D8%A7/ |title=Binesheno: Qarapapaq türkləri |access-date=2023-10-29 |archive-date=2023-10-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231029182845/https://binesheno.com/%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8-%D9%88-%D8%AC%D9%85%D8%B9%D9%8A%D8%AA-%D9%88-%D8%AA%D9%8A%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%D9%8A-%D9%87%D8%B4%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%86%D9%87-%D9%82%D8%B1%D9%87-%D9%BE%D8%A7/ |url-status=live }}</ref> məzhəbindədirlər. Azərbaycan və Gürcüstandakılar içərisində hər iki məzhəbdən də vardır.

== Azərbaycanda tanınmış Qarapapaqlar ==
Cəfərov İsgəndər, Lətif Vəliyev, [[Vüsal Qasımlı]],[[Nuşirəvan Məhərrəmli]], [[Qəşəm Nəcəfzadə]], [[Simarə İmanova]], [[Xanhüseyn Kazımlı]] və başqaları.

<blockquote>Qarapapaq (Tərəkəmə) milli marşı:

Yemin etdim bir olmağa, tafınmışam mən Allaha.

Qarapapağ türküyəm mən, duysun hamı qoy bir daha.

Soyum Qıpçağ, Oğuz türkü, qardaşımdı Krım xanı,

Tərəkəmə deyənlərə, göstərmişəm adı sanı.

Öz elimdə dustağ qaldım, çox qıydılar iyid cana,

Qardaşlara Salam söylə, yolun düşsə Dağıstana.

Qaraçöpdür yurdum mənim, Borçalıdır doğma vatan,

Türk elinin iyidlərin, tanıyıfdır bütün cahan!</blockquote>

== Ənənəvi iqtisadiyyat ==
Qarapapaqlar əsasən qoyunçuluqla, bəzən [[kənd təsərrüfatı]] ilə məşğul olmuşdurlar.{{sfn|Barthold|Wixman|1978|page=627}} [[Azərbaycan]]da yayı müvəqqəti olaraq [[Dağlıq Qarabağ]] və ətrafı rayonlarda, digər fəsilləri isə əsasən Aran ərazilərdə yaşayırdılar. [[Qarabağ müharibəsi]]ndə, Ermənistanın Azərbaycanın 20% ərazisinin işğalı ilə əlaqədar tərəkəmələr yay aylarında dağlıq ərazilərə köç edə bilmədikləri üçün əvvələr köçəri həyat sürən tərəkəmələr getdikcə oturaq həyata keçirlər.

== Qeydlər ==
{{Notelist}}

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}

== Mənbə ==
* {{kitab3
 | müəllif   = Arthur  Tsutsiev
 | başlıq    = Atlas of the Ethno-Political History of the Caucasus
 | link      = 
 | cavabdeh  = Translated by Nora Seligman Favorov
 | yer       = New Haven
 | nəşriyyat = Yale University Press
 | il        = 2014
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 978-0-300-15308-8
 | doi       = 
 | ref       = Tsutsiev
}}
* {{kitab3
 | müəllif   = Selahattin Tozlu
 | başlıq    = Karapapaklar Hakkında Bazı Notlar
 | link      = https://dergipark.org.tr/tr/pub/karadearas/issue/10089/124432
 | cavabdeh  = 
 | yer       = 
 | nəşriyyat = Karadeniz Araştırmaları
 | il        = 2005
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = Tozlu
}}
* {{kitab3
 | müəllif   = Selahettin Dündar
 | başlıq    = Terekemeler Karapapak Türkleri
 | link      = https://www.hepsiburada.com/terekemeler-karapapak-turkleri-selahettin-dundar-pm-HB000014L178
 | cavabdeh  = 
 | yer       = 
 | nəşriyyat = 
 | il        = 2020
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = Dündar
}}
* {{kitab3
 | müəllif   = Ahmet Caferoğlu
 | başlıq    = Türk Kavimleri
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = İstanbul
 | nəşriyyat = Enderun Kitabevi
 | il        = 1988
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = Caferoğlu
}}
* {{kitab3
 | müəllif   = Ali Sinan Bilgili
 | başlıq    = Azerbaycan Türkmenleri Tarihi
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = 
 | nəşriyyat = Yeni Türkiye Yayınları
 | il        = 2002
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 975-6782-33-1
 | doi       = 
 | ref       = Bilgili
}}
* {{kitab3
 | müəllif   = Semra Alyılmaz
 | başlıq    = Borçalı (Gürcistan) Karapapaklarının / Terekemelerinin Tarihine Dair
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = 
 | nəşriyyat = Yeni Türkiye
 | il        = 2002
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 1300-4174
 | doi       = 
 | ref       = Alyılmaz
}}
* {{kitab3
 | müəllif   = Yaşar Kalafat
 | başlıq    = İran Türklüğü – Jeokültürel boyut
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = 
 | nəşriyyat = Yeditepe
 | il        = 2005
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 975-6480-25-4
 | doi       = 
 | ref       = Kalafat
}}
* {{kitab3
 | müəllif   = Shirin Akiner
 | başlıq    = Islamic Peoples Of The Soviet Union
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = 
 | nəşriyyat = Kegan Paul International
 | il        = 1983
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = Akiner
}}
* {{kitab3
 | müəllif   = Barthold, W. & Wixman, R.
 | başlıq    = Ḳarapapak̲h̲
 | link      = https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/karapapakh-SIM_3922?s.num=4&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&s.q=azeri
 | cavabdeh  = In van Donzel, E.; Lewis, B.; Pellat, Ch. & Bosworth, C. E. (eds.)
 | yer       = Leiden
 | nəşriyyat = The Encyclopaedia of Islam, Second Edition – E. J. Brill
 | il        = 1978
 | cild      = IV
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = Barthold və Wixman
}}
* {{kitab3
 | müəllif   = Bennigsen, Alexandre; Wimbush, S. Enders
 | başlıq    = Muslims of the Soviet Empire: A Guide
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = 
 | nəşriyyat = C Hurst & Co Publishers Ltd
 | il        = 1986
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = Bennigsen, Wimbush
}}
* {{kitab3
 | müəllif   = George Bournoutian
 | başlıq    = From the Kur to the Aras: A Military History of Russia’s Move into the South Caucasus and the First Russo-Iranian War, 1801–1813
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = 
 | nəşriyyat = Brill
 | il        = 2021
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = Bournoutian
}}
* {{kitab3
 | müəllif   = George Bournoutian
 | başlıq    = The Khanate of Erevan Under Qajar Rule, 1795–1828
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = 
 | nəşriyyat = Mazda Publishers
 | il        = 1992
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = Bournoutian
}}
* {{kitab3
 | müəllif   = George Bournoutian
 | başlıq    = The Population of the South Caucasus according to the 1897 General Census of the Russian Empire
 | link      = https://brill.com/view/journals/ic/21/3/article-p324_324.xml
 | cavabdeh  = 
 | yer       = 
 | nəşriyyat = 
 | il        = 2017
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 
 | doi       = 10.1163/1573384X-20170307
 | ref       = Bournoutian
|issn = 1573-384X}}
* {{kitab3
 | müəllif   = Brent Brendemoen
 | başlıq    = Turkic-Iranian Contact Areas: Historical and Linguistic Aspects
 | link      = 
 | cavabdeh  = Johanson, Lars; Bulut, Christiane (eds.)
 | yer       = 
 | nəşriyyat = Harrassowitz Verlag.
 | il        = 2006
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = Brendemoen
}}
* {{kitab3
 | müəllif   = MV. Minorsky
 | başlıq    = Suldūz
 | link      = https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/*-SIM_7169
 | cavabdeh  = In Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W. P. & Lecomte, G. (eds.)
 | yer       = San–Sze. Leiden
 | nəşriyyat = The Encyclopaedia of Islam, Second Edition – Brill
 | il        = 1997
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 978-90-04-10422-8
 | doi       = 
 | ref       = Minorsky
}}
* {{kitab3
 | müəllif   = James Stuart Olson, Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas, Nicholas C. J. Pappas
 | başlıq    = An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = 
 | nəşriyyat = Greenwood Press
 | il        = 1994
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = Olson
}}
* {{kitab3
 | müəllif   = Uzi Rabi və Nugzar Ter-Oganov
 | başlıq    = The Military of Qajar Iran: The Features of an Irregular Army from the Eighteenth to the Early Twentieth Century
 | link      = https://www.cambridge.org/core/journals/iranian-studies/article/abs/military-of-qajar-iran-the-features-of-an-irregular-army-from-the-eighteenth-to-the-early-twentieth-century/08823E4D282EA946F2E3DE0B31717314
 | cavabdeh  = 
 | yer       = 
 | nəşriyyat = Iranian Studies
 | il        = 
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 
 | doi       = 10.1080/00210862.2011.637776
 | ref       = Rabi, Ter-Oganov
}}
* {{kitab3
 | müəllif   = Ronald Wixman
 | başlıq    = Peoples of the USSR: An Ethnographic Handbook
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = 
 | nəşriyyat = M.E. Sharpe
 | il        = 1984
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = Wixman
}}
* {{kitab3
 | müəllif   = Nevzat Özkan
 | başlıq    = Türk Dilinin Yurtları
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = 
 | nəşriyyat = Akçağ Yayınları
 | il        = 2002
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 978-975-338-436-0
 | doi       = 
 | ref       = Özkan
}}
* {{kitab3
 | müəllif   = Dr. Ahmet B. Ercilasun
 | başlıq    = Kars ili ağızları
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = Ankara
 | nəşriyyat = Gazi Universitesi Yayınları
 | il        = 1983
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 386
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = Ercilasun
}}
* {{kitab3
 | müəllif   = Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı
 | başlıq    = Türk dünyası araştırmaları
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = 
 | nəşriyyat = 
 | il        = 1981
 | cild      = 
 | səhifə    = 
 | səhifələr = 
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı
}}
{{Vikianbar kateqoriyası|Karapapak}}
{{Azərbaycanlılar}}

[[Kateqoriya:Azərbaycan tayfaları]]
[[Kateqoriya:Türkiyədə yaşayan etnik qruplar]]
[[Kateqoriya:İranda yaşayan etnik qruplar]]
[[Kateqoriya:Rusiyada yaşayan etnik qruplar]]
[[Kateqoriya:Gürcüstanda yaşayan etnik qruplar]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanda yaşayan etnik qruplar]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanlılar]]