Rusiya–Qacar müharibəsi (1826–1828) üçün mənbəyə bax

{{Rusiya-İran müharibəsi (1826-1828)}}
'''Rusiya-İran müharibəsi (1826–1828)''' — [[Rusiya İmperiyası|Rusiya]] ilə [[İran]] arasında 1826-cı ilin 16 iyul tarixində Azərbaycanın bölüşdürülməsi uğrunda başlayan bu irimiqyaslı müharibə 1828-ci ilin 10 fevral tarixində [[Türkmənçay sülhü]]nün imzalanması ilə yekunlaşmışdır.<ref>{{cite book|first= |last= |authorlink= |title=[[Azərbaycan Tarixi (7 cilddə)|Azərbaycan tarixi 7 cilddə]], III cild |year=1999 |location= Bakı|publisher= |url= |ref=harv}}</ref><ref>{{cite book|first= Tadeusz |last=Swietochowski |authorlink= |title=  Eastern Europe, Russia and Central Asia 2003|year= |location= |publisher= |url= |ref=harv}}</ref>

== Müharibənin başlanması ==
[[Gülüstan müqaviləsi]] [[İran]]ı heç cür qane etmirdi, [[Qafqaz]]ın əldən çıxması böyük itki idi. İran [[Rusiya İmperiyası|Rusiya]] ilə müharibəyə hazırlaşırdı. Bu müharibədə öz maraqları olan [[İngiltərə]] [[İran]]a bacardığı hər bir yardımı edirdi. Bununla bağlı 1814-cü ildə İngiltərə ilə [[İran]] arasında müqavilə imzalanır, [[Təbriz]]də və başqa şəhərlərdə silah zavodları tikilir, müharibə olacağı təqdirdə Böyük Britaniya İrana ildə 200 min tümən yardım göndəcəyini vəd edir. Rəsmi Qacar hökuməti isə bunun əvəzində heç bir ölkəni İran ərazisindən Hindistana buraxmayacağına dair öhdəlik götürür. İngilis diplomatları 1821-ci ildə [[İran]] [[Osmanlı|ilə Osmanlı]] imperiyası arasında başlayan müharibənin dayandırılmasına nail oldular. İngilislər [[İran]]ı [[Rusiya]]ya qarşı müharibəyə hazırladılar.

Qacar hökuməti [[ruslar]]a qarşı [[Osmanlı İmperiyası]] ilə də danışığa başladı. Bundan başqa, [[Azərbaycan|Şimali Azərbaycan]] xanlarından da (Onlar [[Rusiya]]nın işğalı nəticəsində öz xanlıqlarını itirib [[İran]]a qaçmışdılar) istifadə etdi. 1825-ci ildə Rusiyada baş vermiş [[Dekabristlər]] üsyanı İran hökumətini müharibəyə daha da şirnikləndirdi. General Ermolov İran ilə müharibənin yaxınlaşdığını öyrənən kimi, bu barədə Rusiya çarına məlumat verdi. Rusiya çarı Osmanlı imperiyası ilə münasibətlərin gərginləşməsi fonunda [[Talış xanlığı]]nın yarısını İrana güzəştə getməklə sülhə nail olmaq istəyirdi. Lakin Rusiya ilə [[Gülüstan müqaviləsi]]nin şərtlərinin dəyişdirilməsinə dair başlanmış danışıq səmərə vermədi.

1826-cı ilin iyul ayında [[İran]] qoşunları sərhədi keçdi. İkinci Rusiya-İran müharibəsi başladı. Bu zaman knyaz Menşikovun başçılığı ilə yeni [[Rusiya]] elçiliyi [[Tehran]]a yaxınlaşmaqda idi. O, yeni çarı ([[I Nikolay]]) tanıtdırmaq üçün göndərilmiş, [[Fətəli şah Qacar|Fətəli şah]]a büllür taxt gətirmişdi. Rus elçisi [[İran]] qoşunlarının artıq [[Şuşa]] və [[Gəncə]] qapıları ağzında olduğunu bilmirdi. [[Tehran]]da göz dustağı edib ona aydın bir cavab vermirdilər.<ref name=":0">{{cite book|first=Mirzə Yusif |last= Nersesov|authorlink= |title=Tarixi-Safi |year= |location= |publisher= |url= |ref=harv}}</ref> İranın əsas məqsədioürcüstanın paytaxtı olan Tiflis şəhərini tutaraq rdusunu [[Cənubi Qafqaz]]dan çıxarıb [[Terek]]in o tərəfinə qovmaq idi.

[[Ruslar|Rus]] qoşunlarının başlıca zərbəsi isə [[Təbriz]]ə yönəlmişdi. Qoşunların sayına görə üstünlük [[İran]]ın tərəfində idi. Şahın nizami piyada ordusu 25 sərbaz ("başlarından keçənlər" anlamına gəlir) və 10 canbaz ("canlarından keçənlər") batalyonundan ibarət idi. Hamısı birlikdə 38,5 min nəfər edirdi. Ancaq yalnız ''Abbas Mirzənin türk piyada qoşunu''<ref name=":0" /> və top birliyinin 43 topa xidmət edən əsgərləri birbaşa onun tabeliyində idi. [[İran]] piyada qoşunu və sərbaz batalyonlarının xeyli hissəsi isə şahın ixtiyarında qalırdı. [[İran]] ordusunda nizami atlı qoşun saxlanmır, onun yerinə (müharibə zamanı) [[Cənubi Azərbaycan]]dan 6 minə yaxın və tərəkəmə tayfalardan 15 minə yaxın nizami olmayan atlı qoşun toplanırdı. Bu sonuncu "atlı qoşun" [[Rusiya ordusu]]ndakı nə nizami atlı alaylar (kavaieriya), nə də uşaqlıq illərindən yaxşı əsgəri hazırlıq keçən kazak atlı bölmələr ilə yanaşı qoyula bilərdi. [[Abbas Mirzə]]nin 60 minlik ordusu barədə yazılar öz uğurlarını şişirtməyə çalışan rus hərbi qulluqçularının adı ilə bağlıdır.

[[Rusiya Xüsusi Qafqaz korpusu]]nun qüvvəsi sayca böyük deyildi. Ancaq bu, on illərcə [[Avropa]]da [[Avstriya]], [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] və xüsusilə [[Fransa]] qoşunları ilə saysız müharibələrin döyüş ənənələrinə arxalanan müasir bir ordu idi. [[Cənubi Qafqaz]]da sayı on minə yaxın olan 33 rus piyada batalyonu və 1 nizami atlı alayı, 9 Don kazak alayı, [[Bakı]] və [[Lənkəran]]dakı 3 batalyon, [[Gəncə]], [[Şəki]] və [[Şirvan]]dakı 2 batalyon silah altında idi. Bundan başqa, [[Şuşa]]da 2 batalyon, [[Pəmbək]] və [[Şurakel]]də ([[İrəvan]] sərhədi) 3 batalyon qarnizon qulluğunda idi. Minlərlə yerli atlı döyüşçülərin də səfərbər edilərək müharibəyə qatılması nəzərdən qaçmamalıdır.

Müharibənin başlanğıcı [[Rusiya]] üçün uğursuz oldu. [[Abbas Mirzə]] qoşunların başında [[Qaradağ]]-[[Gülənbər]] yaylaq yolu ilə [[Qarabağ]]a getdi, ikinci qoşunu da (çoxu qeyri-nizami atlılar idi) Əmir xan və [[Mehdiqulu xan]]la birlikdə [[Naxçıvan]]-[[Sisian]] dağ yolu ilə arxadan [[Qarabağ]]a göndərdi. [[İbrahim xan Qacar]] və şirvanlı [[Mustafa xan]]ı [[Şirvan]]a, [[Mir Həsən xan]]ı başqa bir qoşunla Talışa, qardaşı San Aslanı (Həsən xan) [[İrəvan]] sərdarı Hüseyn xan və İrakli oğlu Aleksandr Mirzə ilə birlikdə Tiflis üzərinə yolladı. Uğurlu xan Ziyadoğlu Gəncəyə, Hüseyn xan (Səlim xanın oğlu) qardaşı Hacı xanla Şəkiyə — öz dədə yurdlarına girdilər.<ref>''A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East'', ed. Spencer C. Tucker, (ABC-CLIO, 2010), 1148.</ref>

İrəlidə gedən İran qoşunu [[Xudafərin körpüləri|Xudafərin körpüsü]]nü sürətlə keçərək rus sərhəd alayını əzdi. [[Ruslar]]dan 300-ə kimi əsgər öldürüldü, bir qismi əsir düşdü. Sonuncuların içində polkovnik Nazımov və mayor Kovatenski var idi. İran qoşunları sərhəd boyu döyüşlərdə rusları geri oturtdular. Abbas Mirzənin ordusu Şuşa qalasını 16 iyul tarixində mühasirəyə aldı. Mühasirə 48 gün sürdü. Şuşa qarnizonunun rəisi polkovnik Reut yaxşı hazırlıq görmüşdü. Qalanın ələ keçirilməsi uğrunda hücumlar istənilən nəticəni vermədi.

[[Şuşa]]nın uzun çəkən mühasirəsi müharibənin bütün gedişinə təsir göstərdi. Abbas Mirzə hücumu sürətlə davam etdirərək dağınıq rus qoşunlarını əzmək yerinə böyük qüvvə ilə [[Şuşa]] altında əylənib qaldı. Bu, rus komandanlığına dağınıq qoşunlarını birləşdirmək, strateji təşəbbüsü ələ keçirib əks-hücuma keçmək üçün imkan yaratdı.

== Müharibənin gedişatı ==

=== Şimali Azərbaycanda üsyanlar ===
İkinci Rusiya-İran müharibəsinin gedişatında yerli bəylərin və başqa zümrələrdən olan əhalinin [[Rusiya]]ya qarşı olacağı barədə Ermolovun fikri düz çıxdı. Xalqın əksəriyyəti keçmiş xanlarının çağırışına qoşularaq üsyana qalxdı. [[Sankt-Peterburq]]a bu barədə raport göndərən General Ermolov yazırdı:
{{cquote|''Köhnə qaçqın xanlar qara camaatı, xüsusilə də inamı yüngül olanları  üsyana qaldırdılar.''}}

O, [[Azərbaycan]]da "ümummüsəlman üsyanı" baş verdiyini yazırdı. Təbii ki, [[Rusiya]] baş komandanı bu kütləvi üsyanı ortaya gətirən səbəbləri ört-basdır etməyə çalışırdı; başında durduğu əsgəri idarəçiliyin qanunsuz və zorakı davranışını, istismarın və milli zülmün ölçüyəgəlməz şəkildə yayıldığını pərdələmək istəyirdi. Guya bəzi ruhani çağırışları olmasaydı, üsyan da olmaya bilərdi:
{{cquote|''“Bizə qarşı ümummüsəlman üsyanı başqa yol ilə deyil, din vasitəsilə ortaya gətirilmişdir, bu üsyanı qızışdıran [[Abbas Mirzə]]nin yanındakı bir müqəddəs kişidir (Seyid Kərbəla Məhəmməd adlı biri nəzərdə tutulur).''}}
[[Rus]] tarixçisi M.N.Pokrovskinin fikrincə ölçüyəgəlməz ağalıq xalqın üsyana qalxmasına səbəb olmuşdu. İyulun 27-də rus batalyonlarının şəhəri tərk edəcəyini öyrənən gəncəlilər səhər saatlarında qılınclara və xəncərlərə qurşanaraq Narın qalası üzərinə yürüdülər. Başqa rus tarixçisi N. Dubrovin bütün gəncəlilərin (tatarı… voorujilis poqolovno) bu yürüşə qoşulduğunu yazır. Onlar ilk öncə qala həbsxanasını alıb siyasi dustaqları azadlığa buraxdılar. İyulun 28-nə keçən gecə bir çox [[rus]] döyüşçülərini qırıb Gəncəni təmizlədilər. [[Uğurlu xan Ziyadi-Gəncəvi|Uğurlu xan]] asanlıqla azad edilmiş şəhərə girib Narın qalada oturdu.

İkinci kütləvi üsyan [[Talış xanlığı]]nda baş verdi. Talış hakimi [[Mir Həsən xan|Mirhəsən xan]] atası [[Mir Mustafa xan|Mirmustafa]] xan kimi [[Rusiya]] təbəəliyinə keçmişdi. Ancaq çar hərbçilərinin özbaşınalığı və onunla bir nökər kimi davranması xanın dözümünə son qoydu. Bu zaman [[Talış xanlığı]]nda [[Mir Həsən xan|Mirhəsən xan]] deyil, əslində, mayor İlyinski ağalıq edirdi. Xəzər dəniz batalyonunun(660 nəfər) və 50 kazak atlısının komandiri olan bu mayor xanı sıxışdırıb [[İran]]a qaçmağa məcbur etdi. Həmçinin xalq da İlyinskinin təhqir və söyüşlərindən, qanunsuz vergi yığımlarından cana doymuşdu. İlyinski [[Talış]]a [[Gürcüstan]]ın [[Telavi]] bölgəsindən göndərilmişdi. Əslində yerli camaatı soyub incitdiyi üçün oradan qovulmuşdu. Yeni qulluq yerində də öz davranışını dəyişməyən mayor Talış xanlığının ərazisində törətdiyi cinayətlərə görə hərbi məhkəməyə verilmiş, amma onun haqqında heç bir ölçü götürülməmişdi.

Mirhəsən xan üsyana qalxmış yerli döyüşçülər və bir neçə min [[İran]] sərbazı ilə 1826-cı il 25 iyul tarixində [[Lənkəran]]da yerləşən rus qarnizonu ilə döyüşə girdi. Altı gün və altı gecə sürən döyüşdən sonra mayor İlyinski "qalanı deyil, onun xarabasını" üsyançılara buraxıb Sara adasına çəkildi. [[Talış xanlığı]]nda da Rusiya hərbi idarəçiliyi devrildi.

İyulun 26-da [[Cavad keçidi]] yanında [[ruslar]] daha bir döyüşü uduzdular. İrana qaçmış Bakı hakimi Hüseynqulu xan bu döyüşdən sonra üç minlik [[İran]] atlısı ilə [[Bakı]] üzərinə yollandı. Çoxsaylı avarlı İran donanması da dənizdən onun köməyinə gəldi. Ancaq xanın bakılıları üsyana qaldırmaq istəyi baş tutmadı.

Yenə iyulun 26-da [[Ağsu]] (Yeni Şamaxı) şəhərini azad etmiş Mustafa xan [[Şirvan]]da uğurla irəliləməkdə idi. [[Mustafa xan]] avqust ayında Şamaxı və Şirvandan rus qoşunlarını vurub çıxara bildi. Rus əsgərləri [[Quba]]ya çəkildilər, ancaq artıq burada da yerli bəylər xalqı üsyana qaldırmışdılar. Üsyan dalğası rus əsgəri birləşmələrini [[Şəki]]dən də qovdu.

[[Şimali Azərbaycan]]ı bürüyən kütləvi xalq çıxışları İkinci Rusiya-İran müharibəsinin başlanğıcında tutarlı amillərdən biri idi. [[Abbas Mirzə]] bu çıxışlar ilə uzlaşan sinxron bir müharibə apara bilmədi.

=== Şəmkir döyüşü ===
[[Rusiya]] komandanlığı artıq avqust ayında özünə gəlməyə başladı. Dağınıq ordu birləşmələri [[Gəncə]]-[[Tiflis]] xəttinə yığıldı. Rus qoşunları yeni alaylar hesabına gücləndirildi. Çar [[I Nikolay]] Cənubi Qafqaz komandanlığını İ.F. Paskeviçə tapşırdı. Baş komandan qalan Ermolov az sonra bu vəzifəni də ona verib istefaya getdi. Rus qoşunlarının hücuma keçməsi üçün şərait yarandı. Avqustun sonunda [[İran]] qoşunları gürcü şahzadəsi Aleksandrın başçılığı altında [[Şəmkir]] yaxınlığında idi. [[Abbas Mirzə]]nin oğlu Məmməd Mirzə yeni qoşunla gəlib [[Şəmkir]]i tutdu, amma buradan irəli gedə bilmədi. Sentyabrın üçündə Şəmkir altındakı düzənlikdə [[Zəyəmçay|Zəyəm dağı]] ətəyində [[İran]] və [[Rusiya]] qoşunları arasında döyüş oldu. Ruslar qalib gəldilər. İran qoşunu 1500 döyüşçü itirərək [[Gəncə]]yə çəkildi. [[Şuşa]] qalası altında ay yarımdan çox hərəkətsiz duran Abbas Mirzə səhvini anlayaraq başlıca ordu ilə tələsik Gəncə səmtinə yola düşdü, ancaq artıq gec idi. Azərbaycanın şimal əyalətlərində kütləvi xalq çıxışlarının yaratdığı əlverişli durum əldən verilmişdi.

=== Gəncə döyüşü ===
Şəmkir altında uğurdan sonra rus qoşunları sentyabrın 4-də [[Gəncə]]ni tutdular. Sentyabrın 9-da [[Qafqaz]] korpusunun başlıca qüvvələri onlarla birləşdi. [[Şuşa]] mühasirəsini buraxıb buraya gələn [[Abbas Mirzə]] yeni döyüşün qaçınılmaz olduğunu bilirdi. Sentybarın 10-da Paskeviç də qoşunla [[Gəncə]]yə gəldi. Döyüş sentyabrın 13-də [[Nizami Gəncəvi|Nizami Gəncəvi məqbərəsi]]nin yaxınlığındakı çöldə oldu. Rus ordusunda 8700, [[İran]] ordusunda isə 35 min döyüşçü var idi. İki ordu arasında dəhşətli döyüş başladı. [[Ruslar]] yenə uğur qazandılar. 2 düşərgə, 4 bayraq, bir top və başqa hərbi qənimət ələ keçirdilər. İran ordusu 1000-ə kimi əsgər itirdi. 1100 əsgər, 2 batalyon komandiri və 7 zabit əsir düşdü. [[Uğurlu xan Ziyadi-Gəncəvi|Uğurlu xan]] da əsir alınanlar içərisində idi. İran qoşunları dağınıq halda [[Araz]]a doğru çəkilib o taya keçdi. [[Gəncə]] döyüşü ikinci Rusiya-iran müharibəsənin ən böyük döyüşü oldu.
Cənubi Qafqazın da, bütün müharibənin də taleyi burada bitdi. Bu döyüşdən sonra İran ordusu bir daha özünə gələ bilmədi. Döyüşdən sonra rus komandanlığı üçün 1826-cı il üysanlarını yatırmaqdan ötəri əlverişli imkan yarandı. Bu, Yermolovun baş komandan vəzifəsində son fəal döyüşləri oldu. Rus komandanlığı müharibənin gedişində ara-sıra yerli qüvvələrdən də istifadə
etməyə çalışırdı. 1826-cı ilin noyabrında [[Araz]] üzrə sərhədi qorumaq üçün "[[Qarabağ]] türklərindən" qeyri-nizami atlı dəstə yaradıldı.<ref name=":0" /> 1827-ci il döyüşlərində [[Borçalı|Borçalı türkləri]]nin könüllü atlı dəstələri də iştirak edirdi. İran qoşunları [[Talış xanlığı]] sayılmazsa, artıq bütün [[Şimali Azərbaycan]] torpaqlarını tərk etmişdilər.

=== Müharibənin Cənubi Azərbaycana keçirilməsi ===
1827-ci ilin yanvar ayında [[ruslar]] [[Qaradağ]]ın mərkəzi [[Əhər]]i tutdu. [[Mirzə Yusif Nersesov]] öz əsərində bu hadisəni belə ifadə edir:
{{cquote|''Qışın oğlan çağında general Madatov müharibə dövründə çəkilən əziyyəti əvəz etsin deyə [[Qarabağ]] və [[Şirvan]] qoşunlarını götürüb [[Meşkin]]i və [[Əhər]]i çapmağa, qarət etməyə getdi. [[Meşkin]] vilayətini o ki var soyub qarət etdilər.''}}

Aprel ayında rus qoşunlarının [[Qarabağ]] birləşməsi [[Xudafərin körpüsü]]nü ələ
keçirmək uğrunda döyüşürdü. Bir bölüyü isə Ağzıböyük keçidi ilə
[[İrəvan]]a gedirdi.

Bu zaman Yermolovun bütünlüklə işdən götürülməsi general Madatovu da
yerindən oynatdı. Qraf Paskeviç onu [[Xudafərin körpüsü]] üzərindən götürüb knyaz Abxazovla əvəz etdi. Bu dəyişmənin səbəbi Madatovun ''Meşkin yürüşünə'' heç də
icazəsiz getməsi deyildi. Paskeviç özü də [[Qarabağ]] vilayətinə belə soyğunçuluğa getmişdi səbəb yerli əhalinin, xan və bəylərin Yermolov-Madatov "siyasətindən" kəskin narazılığı və üsyana qalxması idi. Bu dəyişmələrlə çar hökuməti öz ordusunun [[Cənubi Qafqaz]] işini yüngülləşdirmək istəyirdi.

1827-ci il aprelin 20-də [[Xudafərin körpüsü]] tutuldu. Başlıca qüvvələr
[[Eçmiədzin]]ə gələrək [[İrəvan]]a doğru irəlilədi. [[İrəvan]]ın iki aylıq mühasirəsi yenə uğursuz
oldu. İyunun 26-da [[Naxçıvan]] qalası döyüşsüz tutuldu. Rus qoşunları strateji dəyəri
olan Abbasabad qalasına yaxınlaşdı. Abbas Mirzə 16 minlik qoşunla qala
qarnizonunun köməyinə gəldisə də, qalanı müdafiə etmək münkün olmadı. Avqust ayında Alagözün
ətəklərində, Əşdərək və Uşaqan kəndləri yaxınlığındakı döyüşlərdə ruslar üstün
gəldilər. Sonra Sərdarabad ruslar tərəfindən tutuldu. [[İrəvan]] qalasının mühasirəsi sentyabrın 26-da
başlandı. Paskeviç yazırdı ki, [[İrəvan]] vilayətində 10000 müsəlman (Azərbaycan türkü) və yalnız 3000 erməni ailəsi yaşayırdı. Oktyabrın 1-də gün qaralana yaxın qanlı döyüşdən sonra İrəvan qalası tutuldu. [[I Nikolay]]ın fərmanı ilə, onun ''qlinyanıy qorşok'', ''yəni gildən (torpaqdan) hazırlanan küp'' adlandırdığı İrəvan qalasının adı qraf Paskeviçin tituluna əlavə edildi.

Paskeviçin [[Cənubi Azərbaycan]]a girməyi qadağan etməsinə baxmayaraq rus
birləşməsinin komandanı Eristov oktyabrın 2-də Mərəndi tutub Təbrizə doğru
irəlilərdi.

[[Təbriz]]də şah qarnizonunun rəisi Allahyar xan müdafiəyə hazırlaşdı. Ancaq
[[Təbriz]]in ruhani başçısı [[Ağa Mir Fəttah]] rusların tərəfinə keçərək şəhərliləri ardınca
apardı. Oktyabrın 13-də rus bölükləri [[Təbriz]]ə girdi.

M.N.Pokrovski [[Cənubi Azərbaycan]] əhalisinin də rus qoşunlarına kəskin müqavimət göstərdiyini yazmışdır. Ancaq [[Qacarlar]]ın soyğunçu siyasətindən [[Cənubi Azərbaycan]] cana doymuşdu. Buranın şiə ruhaniləri isə [[Qacar]] şahlarını "uzurpator"
sayır, qanunsuz olaraq [[Səfəvi]] taxtına yiyələndiklərini söyləyirdilər. [[Rusiya]] baş
komandanı Paskeviç [[Şimali Azərbaycan]]da Yermolovun yol verdiyi yanlış üsullardan
qaçmağa çalışır, əhalini və yerli hakimləri qıcıqlandırmırdı. İran "qərbçilərinin" (Avropasayağı yenilikçiliyin) başçısı
[[Abbas Mirzə]]nin mərkəzləşdirmə siyasəti də [[Cənubi Azərbaycan]] xanlarını Rusiya
asılılığına doğru sürükləmədə idi. Bütün bunlar [[Rusiya]] qoşunlarının irəliləməsini
asanlaşdırırdı.

[[Təbriz]] tutulduqdan sonra [[Tehran]] üzərinə yol açıldı. [[Təbriz]]i (əslində [[Cənubi Azərbaycan]]ı) idarə etmək üçün rus hərbçilərinin və şəhərlilərin nümayəndələrindən
Müvəqqəti İdarə yaradıldı. Onun rəisi general Osten-Saken oldu. [[Təbriz]] qalasının
komendantı da rus zabitlərindən qoyuldu. Müctəhid Mir Fəttah Müvəqqəti idarənin
tərkibində idi.

== Nəticə ==
Müharibə [[Rusiya imperiyası]]nın qəti qələbəsi ilə nəcitələndi. Müharibəni bitirmək üçün danışıqlara başlanıldı imzalandı.

Yermolovun və Menşikovun bir ay sonra [[Rusiya]] Xarici İşlər naziri qraf K.V. Nesselrodeyə təqdim etdikləri yazılı təklifləri də nəzərə alınmaqla sülh və ticarət
müqaviləsinin layihəsi hazırlanmışdı. Gələcək müqavilənin şərtləri haqqında çar
fərmanı 1827-ci II mayın 24-də Cəlaloğlu yanındakı rus düşərgəsinə gətirildi. [[Rus]]
komandanlığı danışıq aparmaq üçün tam hazır idi.
Qaraziədin danışıqlarında A. S. Qriboyedov [[İran]] məmurlarına psixoloji baxımdan təsir göstərmək üçün bildirdi ki, ''biz irəli gedib [[Azərbaycan]]a sahib olaraq bu geniş
vilayətin müstəqilliyini təmin edəcəyik.''

Noyabr ayının 6-da Dehkarqanda danışıqlar yenidən başladı. Təzminat məsələsi
üzrə bəzi ciddi narazılıqlar yanvarın 7-də danışıqların kəsilməsinə gətirib çıxardı. [[Rus]]
qoşunları irəli atıldı. Yanvarın 28-də [[Urmiya]], fevralın 8-də [[Ərdəbil]] tutuldu. Müqavilənin bağlanması sürətləndi. Fevralın 9-dan 10-na keçən gecə [[Təbriz]] yaxınlığında [[Türkmənçay]] kəndində müqavilə imzalandı.

[[Türkmənçay müqaviləsi]] 16 maddədən ibarət idi. [[Gülüstan]] müqaviləsinin bəzi maddələrinin məzmunu burada saxlanmış, təzminat və s. haqqında yeni maddələr əlavə edilmişdi.

Birinci maddə ilə tərəflər arasında əbədi sülh elan olunurdu. Müqavilə [[İrəvan]] və [[Naxçıvan]] xanlıqlarının [[Rusiya]]ya keçdiyini (III maddə) təsbit edir, sərhədləri ayırır
(IV maddə), [[İran]]ın Rusiyaya iyirmi milyon gümüş rubl təzminat ödəyəcəyi bildirilirdi (II maddə). Abbas Mirzənin vəliəhd kimi tanınmasına ayrıca yer verilir (VII maddə). [[Xəzər dənizi|Xəzərdənizi]]ndə yalnız Rusiyanın hərbi donanma saxlamaq hüququ təsdiq edilirdi (VIII maddə). Onuncu maddə ticarət konsulluqları açılmasından, on birinci maddə qarşılıqlı olaraq müharibə ilə dayandırılmış işlərin bərpasından bəhs edirdi. XII, XIV, XV maddələr iki ölkə arasında əhalinin hərəkəti və başqa məsələlərə toxunurdu. On beşinci maddə ermənilərin [[İran]]dan [[Cənubi Qafqaz]]a köçürülməsi (müqavilədə konkret deyilməsə də ümumi razılıq belə olmuşdu) ilə bağlı idi. Sonuncu maddə sülh haqqında yerlərə bilgi verilməsi, onun ratifikasiyası məsələlərinə toxunurdu.

Müqavilə [[Rusiya]] tərəfindən 1828-ci ilin martında, Qacarlar tərəfindən iyul ayında ratifikasiya edildi.

[[Türkmənçay müqaviləsi]] XIX yüzillikdə [[İran]]ın [[İngiltərə]], [[Fransa]], [[Rusiya]] və [[Osmanlı]] ilə bağladığı müqavilələr içərisində ən ağırı idi. Bu müqavilə [[İran]]ı [[Rusiya]]dan asılı vəziyyətə gətirirdi.

== Müasir mədəniyyətdə yeri ==
Müharibənin bitməsindən sonra imzalanan [[Türkmənçay müqaviləsi|Türkmənçay sülh müqaviləsi]] XX və XXI əsr boyunca bir millətin ayrılığının simvolu halına gəlmişdir. [[Azərbaycan ədəbiyyatı]]nda xüsusi mövzuya çevrilən bir millətin ayrı düşməsinə onlarla əsər həsr edilmişdir. Bunlara [[Bəxtiyar Vahabzadə]]nin ''Gülüstan poemasını'', [[Süleyman Rüstəm]]in ''Təbrizim şerini'', [[Sayman Aruz]]un ''Yüz il inqilab'' romanını, [[Yusif Vəzir Çəmənzəminli]]nin ''İki od arasında'' romanını, [[Xəlil Rza Ulutürk]]ün əsərlərini misal göstərmək olar.

Bir millətin ayrılığını musiqi sahəsində də göstərmək üçün bəstəkar [[Əli Səlimi]] 1958-ci ildə [[Fərhad İbrahimi]]nin [[Ayrılıq|Ayrılıq şeri]]nə musiqi bəstələmişdir.

[[Şimali Azərbaycan]]da [[Cənubi Azərbaycan]] həsrətini simvollaşdırmaq üçün [[XX əsr]]in ortalarından etibarən kişi adı kimi [[Təbriz]] adı çox yayılmışdır. [[Xalq şairi]] və Azərbaycan azadlıq hərəkatının rəhbərlərindən biri olan [[Xəlil Rza Ulutürk]] də [[Qarabağ müharibəsi]]ndə şəhid olan və [[Milli Qəhraman|Azərbaycan Respublikasının Milli Qəhrəmanı]] olan oğluna [[Təbriz Xəlilbəyli|Təbriz]] adı vermişdir.

[[Türkmənçay müqaviləsi|Türkmənçay sülh müqaviləsi]]nin imzalandığı gün hər il [[Şimali Azərbaycan]]da və [[Cənubi Azərbaycan]]da gizli və ya açıq şəkildə qeyd edilir.

== Həmçinin bax ==
*[[Rusiya-İran müharibəsi (1804-1813)]]

== Ədəbiyyat ==
* [[Süleyman Əliyarlı]], ''Azərbaycan tarixi'' ([[Bakı]]:Azərbaycan nəşriyyatı, 1996)

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
{{Azərbaycan tarixindəki müharibələr}}

[[Kateqoriya:Rusiya-İran müharibələri]]
[[Kateqoriya:Qacarların müharibələri]]
[[Kateqoriya:1820-ci illərdə Rusiya]]
[[Kateqoriya:1820-ci illərdə İran]]
[[Kateqoriya:Rusiya-İran müharibəsi (1826-1828)]]