Savoyya sülaləsi üçün mənbəyə bax

{{Sülalə
|Adı              = Savoyya sülaləsi
|Orijinal adı     = {{lang-it|Casa Savoia}}<br>{{lang-fr|Maison de Savoie}}
|Gerb             = Great coat of arms of the king of italy (1890-1946).svg
|Gerbin ölçüsü    = 
|Gerbin izahı     = Savvoya sülaləsinin gerbi
|Ölkə             = [[İtaliya]]
|Hissəsidir       = 
|Banisi           = I Humbert
|Sonuncu hökmdar  = II Umberto
|Hazırkı rəhbər   = Savoyyalı Viktor Emmanuil 
|Əsası qoyulub    = 1003
|Soyun kəsilməsi  = 1946
|Milliyyət        = [[italyan]]
|Titullar         = Savoyya [[Qraf (titul)|qrafları]], markqrafları və [[hersoq]]ları<br> [[Pyemont]] şahzadələri<br> [[Sardiniya]] kralı<br> [[İtaliya]] kralı<br>[[İspaniya krallarının siyahısı|İspaniya kralı]]<br> [[Albaniya]] kralı<br> [[Monteneqro]] kralı<br> [[Xorvatiya]] kralı<br> [[Kipr]] kralı<br> [[Qüds]] kralı <br>[[Kilikiya çarlığı]] kralları <br> [[Efiopiya]] imperatorları
|Vikianbar        = 
}}

'''Savoyya sülaləsi''' ({{Dil-it|Casa Savoia}}) dünyada ən qədim [[kral]] ailələrindən biridir. Sülalənin əsası [[1003]]-cü ildə Savoyya regionunda qoyulmuşdur, tədrici genişlənmə nəticəsində  [[II Viktor Emanuel]]dən başlayaraq 85 il müddətinə bu sülalənin nümayəndələri olan- [[I Umberto]], [[III Viktor Emanuel]] və [[II Umberto]] [[İtaliya krallığı]]nı idarə etmişlər. [[II Umberto]] cəmi iki həftə hakimiyyədə qaldı, referendum nəticəsində hakimiyyətdən getdi və ölkə respublika elan olundu.
[[Fayl:Abbaye royale de Hautecombe II - 200501.JPG|250px|thumb|right|Savoyya orta əsr hökmdarlarının çoxunun dəfn olunduğu Otkomb Abbatlığı]]
[[Fayl:Castle of Moncalieri 2818.jpg|250px|thumb|right|Monkaleridə qəsr]]
[[Fayl:Agliè castello.JPG|250px|thumb|right|Turin şəhərkənarında Alen qəsri]]
==Erkən tarixləri==
Sülalənin əsasını [[Sabaudialı Umberto]] (Humbert Biankamano) qoymuşdur. O, 1003-1047-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur. Çox tarixçilərə görə, Umberto özü [[Saksoniya]]da, [[Magdeburq]] yaxınlığında anadan olmuşdur. Onun qraflığı kasıb idi, lakin tədricən diplomatik uğurlar nəticəsində böyüməyə başlayır. Onun iki oğlu Mömin Moris Abbatlığında  yepiskop idi. Umbertonun ölümündən sonra hakimiyyətə onun oğlu [[Savoyyalı Otto]] gəlir. O, böyük qardaşı Amedeusun ölümündən sonra, həyat yoldaşı Susulı Marquassetteni boşayaraq, Turinli Markiziya Adelaida ilə evlənir. Bununlada Turin və Pinerolo Savoyyalıların mülklərinə daxil olur. Bu diplomatik uğur [[İspaniya]], [[Fransa]] və [[İngiltərə]]nin nəzərlərini onun üzərinə yönəltdi. Bundan sonra indiki [[İsveçrə]]nin Vaud kantonu tutulur. Sonralar paytaxt olacaq Piemont hələ Savoyya mülklərində deyildi. Savoyya adı Sabaudia adından yaranmışdır, Savoyyalı əhalinin etnik mənşəyi isə qədim [[kelt]] və romalılara gedib çıxırdı.

==Genişlənmə və tərəqqi==
[[V Feliks (Antipapa)|VIII Amadeusa]] qədər Savoyya sülaləsinin torpaqları genişlənmişdi, [[1416]]-cı ildə [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Müqəddəs Roma İmperatoru]] [[Sigismund (Müqəddəs Roma imperatoru)|Sigismund]] Savoyya sülaləsinə [[Hersoq]] titulu verdi.

Hərhalda, [[Avropa]]da renessans dövründə [[Fransa]] kralı [[VIII Çarlz|VIII Karl]] [[Savoyya]], [[Piemont]] və [[İtaliya]]nı [[1494]]-cü ildə işğal etdi. Belə olduqda, Savoyya sülaləsi [[Turin]] şəhərinə yerləşdi və [[İtaliya krallığı]] yaranana qədər burda qaldı.
[[Emanuel Filibert (Savoyya hersoqu)|Emmanuel Filibert]] hersoq olduğu zaman onun ailəsinni torpaqlarının çoxu [[Fransa krallığı]]nda idi. O, [[Fransa]]ya qarşı [[Habsburqlar sülaləsi]] ilə əməkdaşlıq edir. O, Müqəddəs Roma imperatoru [[II Filipp (İspaniya kralı)|II Flipp]] tərəfindən 1555-1559-cu illər arasında [[Niderland]]a canişin təyin olunur. O, burada 1557-ci ildə,  Sanit Quentin döyüşündə Fransızlar üzərində qələbə qazanır və Savoyyalıların itirilmiş bir sıra ərazılərini geri qaytarır.
XVII ərsdə iqtisadi inkişaf artır, [[II Çarlz Emanuel (Savoyya hersoqu)|Hersoq II Karl Emanuel]] Nits portunu və [[Alp dağları]] ilə Fransanı birləşdirən yol çəkdirdi. İspan İrsi Uğrunda müharibədə Savoyya Habsburqların tərəfindən döyüşdü və [[Utrext sülhü]]nə görə Şimal-şərqi İtaliyada xeyli ərazi əldə etdi, ona həmçinin [[Siciliya]] da verildi, lakin Savoyyalıların Siciliyada hökmranlığl

==İtaliya krallığı==

7 ilik Siciliya hökmdarlığı Savoyya sülaləsinin xeyli gücləndirdi. 1720-ci ildə Savoyyalılar [[Siciliya]] torpaqlarını 1796-cı ildə Napaleon tərəfindən ağır məğlubiyyətə uğradıldılar. Paris sülhünə görə Piemontdan Fransız qoşunları istədiyi zaman, maneəsiz olaraq keçə bilərdilər. 1798-ci ildə Joubert Turini işğal edir və [[IV Karl Emanuel]] öz hüquqlarından əl çəkir. Lakin [[Napoleon Bonapart]] məğlub edildikdən sonra [[Genuya]] respublikası yaradılır.

Həmin vaxtda [[İtaliya]]da millətçi hərəkatlar xeyli güclənmişdi. Bu hərəkata [[Cüzeppe Mazzini]] başçılıq edirdi. İtaliya millətçilərinin əsas tələbi İtalyanın birləşdirilməsi idi. Onlar həmçinin [[İtaliya]]da demokratiyanın inkişafını da tələb edirdilər. [[1848]]-ci illər inqilabı zamanı [[İtaliya]]nın birləşdirilməsi alınmadı. Lakin [[Karl Albert]] [["Statuto Albertino"]] adlı qanunlar məcəlləsi verməyə məcbur oldu. Bu məcəllə hətta İtaliya birləşdirildikdən sonra da qüvvədə qaldı. Bundan sonra İtalyanın baş naziri, mötədil millətçi [[Kamillo Kavur]] İtalyanın birləşdirilməsi hərəkatına öndərlik etməyə başladı.

Savoyya sülaləsindən olan [[II Viktor Emanuel]] [[1861]]-ci ildə vahid [[İtaliya kralığı]]nın tacını taxdı. Bu zaman İtaliya torpaqlarından yalnız [[Roma]] onun hakimiyyəti altında deyildi. Bundan sonra Savoyya sülaləsinin hökmranlığı bütün [[İtaliya]] torpaqlarına yayıldı.

==Ziddiyətlər==
Əsrlər boyunca hökmdarlıq etmiş Savoyya sülaləsinni tarixində xeyli kütləvi qırğın tarixləri vardır. Bunlardan ə dəhşətliləri [[Hersoq II Karl Emanuel]]in və Kral [[I Umberto]]nun dövründə olmuşdur.

[[1655]]-ci ildə, protestant əhali sıxışdırıldığına görə [[Alp dağları]] ərazisinə köççək istəyirdilər. Onların qarşısını almaq üçün [[Hersoq II Viktor Emanuel]] qoşun göndərmiş və onları kütləvi şəkildə qətlə yetirmişdir. Buna hətta İngiltərə lord-protektoru [[Oliver Kromvel]] də etiraz etmiş və İtaliyaya qoşun göndərəcəyi ilə hədələmişdir. Bu hadisə ilə bağlı [[Con Milton]] "Piemontda sonuncu qırğın" adlı məşhur sonetini yazmışdır.

Savoyya sülaəsi ilə bağlı digər qanlı qətliam [[Bava Beccaris qırğını]]dır. Çörəyin qiymətinin artmasına etiraz edən əhalinin qarşısını almaq üçün [[I Umberto]] öz generalı Bava Beccarısı göndərir. Generalın əmri ilə etiraz edən əhali gülləbaran edilir. Nəticədə xeyli insan öldürülür. Bu hərəkətindən sonra Bava Beccaris kral tərəfindən İgidliyə görə Medalla təltif olunur. Bu əhalinin daha da hiddətinə səbəb olur. Sonda, 1900-cü ildə [[I Umberto]], bu qırğın zamanı öldürülən bir qızın qardaşı olan Gaetano Bresci tərəfindən qətlə yetirilir. Bundan əvvəl isə [[I Umberto]]nun qətlinə Giovanni Passannante və Pietro Akkiarito cəhd etsələr də, uğurlu ola bilmirlər.

==Faşizm və monarxiyanın sonu==
[[Fayl:Flag of Italy (1861-1946) crowned.svg|250px|thumb|right|Mərkəzdə Savoyya gerbi olan 1861-1946-cı illərdə İtaliya Krallığı bayrağı]]
Birinci Dünya Müharibəsindən sonra Versal-Vaşinqton sistemi [[İtaliya]]ya gözlədiklərini vermədi. Buda İtaliyada [[faşizmin güclənməsin səbəb oldu. Belə bir şəraitdə [[Benito Mussolini]] meydana çıxdı. Onun Romaya yürüş elan etməsindən sonra kral [[III Viktor Emanuel]] onu baş nazir təyin etdi. Mussolini getdikcə bütün hakimiyyəti öz əlincə cəmləşdirdi. Kral formal olaraq hakimiyyət sahibi idi. Mussolini [[1936]]-cı ildə [[Həbəşistan]]ı tutdu və [[III Viktor Emanuel]]i Həbəşistan İmperatoru elan etdi, [[1939]]-cu ildə [[Albaniya]] tacı da [[III Viktor Emanuel]]ə verildi. Mussolininin təhriki ilə İtaliya [[İkinci Dünya Müharibəsi]]nə [[Almaniya]] ilə müttəfiq kimi girdi. Lakin 1943-cü ildə İtalyanın gücü tükəndi. İtaliya iki yerə bölündü. Şimalda Mussolini hələ də müharibəni davam etdirirdi, cənubda isə III Viktor Emanuel Müttəfiqlərlə sülh imzaladı. 
İtaliyada monarxiyanın qalması üçün [[III Viktor Emanuel]] öz taxtından oğlu [[II Umberto]]nun xeyrinə əl çəkdi. Lakin monarxiyanı xilas etmək münkün olmadı. [[1946]]-cı il, may ayında keçirilən referenduma görə İtaliyada monarxiya ləğv edildi.

==Savoyya sülaləsi bu gün==
[[Turin]] şəhərində Savoyyalıların kraliyyət sarayı Dünya Mirası kimi qorunur. 
Hal-Hazırda Savoyya sülaləsinin liderliyi uğrunda iki əmioğlu [[IV Viktor Emanuel]] (onun ləqəbi İtaliya kralıdır)  və Aostalı [[Hersoq Amadeus]] mübarizə aparır. Hətta, Fransanın kralı [[VI Flipp]]in toyunda (2004, 21 may) [[IV Viktor Emanuel]] Hersoq Aostalı Amadeusu ikinci dəfə yumruqlayaraq döymüşdür.  [[IV Viktor Emanue]]l [[2006]]-cı il, iyun 16-da Varennada həbs edildi. Səbəb kimi isə fahişə yığılması və korrupsiya idi. Məhkəmədə buraxıldı və ev dustağı edildi. İyul 20-dən ev dustaqlığındanda azad edildi, lakin İtalyanı tərk etmək qadağan edildi.

[[IV Viktor Emanuel]]i və oğlu Emanuel Flibertonu təmsil edən vəkillər heyəti [[2007]]-ci ildə İtaliya prezidenti [[Corco Napolitano]]ya müraciət ünvanladı. Müraciətdə Savoyya sülaləsinə dəymiş ziyanın geri qaytarılması və Şahzadə Markodan Quirinale sarayının və Ada villasının alınaraq,  Savoyya sülaləsinə qaytaılmasını tələb etdi. [[İtaliya]] hökuməti isə cavabında onların heç bir şey tələb etməyə haqqlarının olmadığını və yeri gəldikdə İtaliya hökumətinin onlardan Benito Mussolini ilə gizli danışıqlara getdiklərinə görə təzminat tələb etməyə haqqlarının olduğunu bildirdi.

== Savoyya monarxlarının iqamətgahları ==
1997-ci ildə [[UNESCO]] Turindəki və şəhərətrafındakı Savoyya saraylarını (14 iqamətgah) [[Ümumdünya irsi]] siyahısınadaxil etməyə qərar verdi, bunlardan aşağıdakıları fərqləndirmək olar:
* Palasso Reale
* Palasso Madama
* Palasso carignano
* Valentino qalası
* Rakkoniji qalası
* [[Monkalyeri]]də qala
* Stupiniji

{|class="graytable"
|+
| width="29%"|[[Fayl:Schweiz Schloss Chillon Innenansicht5.jpg|center|230px]]
| width="5%"|
| width="29%"|[[Fayl:Palazzo madama retro.jpg|center|280px]]
| width="5%"|
| [[Fayl:NyonCastle.jpg|center|230px]]
|-
| align="center"|[[İsveçrə]]də Şilon qalası 
|
| align="center"|Orta əsr monaxlarından birinin [[Turin]]də iqamətgahı
|
| align="center"|[[Nyon]], [[İsveçrə]] [[Cenevrə gölü]]nün sahilində qəsr
|}

==Sülalə titullarının inkişafı==
* [[Savoyya qraflığı|Savoyya knyazı]]
* [[Savoyya hersoqluğu|Savoyya hersoqu]]
* [[Sardiniya krallığı|Sardiniya kralı]]
* [[İtaliya Krallığı|İtaliya kralı]]
* [[Efiopiya imperatoru]]
* [[Albanların kralı]]
* [[Xorvatiyanın kralı]]
* [[İspaniyanın kralı]]
* [[Kiprin kralı]]
* [[Ermənistanın kralı]]
* [[Yerusəlimin kralı]]

==Hökmdarların siyahısı==

=== [[Savoyya qraflığı|Savoyya qrafları]] ===
''Əsas sülalə budağı''
*[[I Umberto|Savoyyalı I Umberto]] "Biancamano" ("Ağ əl") : 1003–1047 or 1048
*[[Savoyyalı I Amadeus]] : 1048–1051 or 1056
*[[Savoyyalı I Otto]] : 1051 or 1056–1060
*[[Savoyyalı I Peter]] : 1060–1078
*[[Savoyyalı II Amadeus]] : 1060–1080
*[[II Umberto|Savoyyalı II Umberto]] : 1080–1103
*[[Savoyyalı III Amadeus]] : 1103–1148{{anchor|Amadeus_III}}<!-- for family tree -->
*[[Savoyyalı III Umberto]] : 1148–1189
*[[Savoyyalı I Tomas]] : 1189–1233
*[[Savoyyalı IV Amadeus]] : 1233–1253
*[[Savoyyalı Bonifeis]] : 1253–1263
*[[Savoyyalı II Peter]] : 1263–1268
*[[Savoyyalı I Flipp]] : 1268–1285
*[[Savoyyalı V Amadeus]] : 1285–1323
*[[Savoyyalı I Edvard]] : 1323–1329
*[[Savoyyalı Aimone]] : 1329–1343
*[[Savoyyalı VI Amadeus]] : 1343–1383
*[[VII Amadeus (Savoyya qrafı)|Savoyyalı VII Amadeus]] : 1383–1391
*[[V Feliks (Antipapa)|Savoyyalı VIII Amadeus]] : 1391–1416

=== [[Savoyya hersoqluğu|Savoyya hersoqları]] ===
*[[V Feliks (Antipapa)|VIII Amadeus]] : 1416–1440
*[[Lüdovik (Savoyya hersoqu)|Hersoq Louis]] : 1440–1465
*[[IX Amadeus (Savoyya hersoqu)|Hersoq IX Amadeus]] : 1465–1472
*[[I Filibert (Savoyya hersoqu)|Hersoq I Filibert]] : 1472–1482
*[[I Çarlz (Savoyya hersoqu)|Hersoq I Çarlz]] : 1482–1490
*[[II Çarlz (Savoyya hersoqu)|Hersoq II Karl]] : 1490–1496
*[[II Filipp (Savoyya hersoqu)|Savoyyalı Hersoq II Flipp]] : 1496–1497
*[[II Filibert (Savoyya hersoqu)|Hersoq II Flibert]] : 1497–1504
*[[III Çarlz (Savoyya hersoqu)|Savoyyalı Hersoq III Karl]] : 1504–1553
*[[Emanuel Filibert (Savoyya hersoqu)|Hersoq Emanuel Flibert]] : 1553–1580
*[[I Çarlz Emanuel (Savoyya hersoqu)|Hersoq I Karl Emanuel]] : 1580–1630
*[[I Viktor Amadeus (Savoyya hersoqu)|Hersoq I Viktor Amadeus]]: 1630–1637
*[[Fransisk (Savoyya hersoqu)|Hersoq I Frans Hyantikth]] : 1637–1638
*[[II Çarlz Emanuel (Savoyya hersoqu)|Heroq II Karl Emanuel]] : 1638–1675
*[[II Viktor Amadeus (Savoyya hersoqu)|Sardiniyalı II Viktor Amadeus]] : 1675–1720, 1730–1732, Sardiniyanın birinci kralı 1720–1730

== İstinadlar ==
 {{İstinad siyahısı}}

== Ədəbiyyat ==
{{refbegin|2}}
* Семёнов И. С. [https://books.google.az/books?id=ZRI9pZL3k34C&pg=PA3&hl=ru&source=gbs_selected_pages&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Христианские династии Европы Науч.] ред. Е. И. Куксина. Предисл. О. Н. Наумов. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2002. — 494 с. — 3 000 экз. — ISBN 5-224-02516-8.
* Francesco Cognasso: ''I Savoia nella politica europea''. Milano, 1941 (Storia e politica).
* Robert Katz: ''The Fall of the House of Savoy. A Study in the Relevance of the Commonplace or the Vulgarity of History'', London 1972.
* Eugene L. Cox: ''The Eagles of Savoy. The House of Savoy in thirteenth-century Europe''. Princeton, N.J., 1974.
* Denis Mack Smith: ''Italy and its Monarchy,'' New Haven, 1992.
* Toby Osborne: ''Dynasty and Diplomacy in the Court of Savoy. Political Culture and the Thirty Years' War'' (Cambridge Studies in Italian History and Culture), Cambridge 2002.
* Paolo Cozzo: ''La geografia celeste dei duchi di Savoia. Religione, devozioni e sacralità in uno Stato di età moderna (secoli XVI—XVII)'', Bologna, il Mulino, 2006, 370 pp.
* Enrico Castelnuovo (a cura di): ''La Reggia di Venaria e i Savoia. Arte, magnificenza e storia di una corte europea''. Vol. 1-2. Turin, Umberto Allemandi & C., 2007, 364 + 309 pp.
* Walter Barberis (a cura di): ''I Savoia. I secoli d’oro di una dinastia eu''ropea. Torino, Giulio Einaudi Editore, 2007, 248 pp.
{{refend}}

== Xarici keçidlər ==
* [http://fmg.ac/Projects/MedLands/SAVOY.htm Fondation for Medieval Genealogy: Savoyya sülaləsi]{{ref-en}}
* [http://www.genealogy.euweb.cz/savoy/savoy1.html Miroslav Marekanın saytı: Savoyya sülaləsi]{{ref-en}}
* [http://www.realcasadisavoia.it/ Official website of the Duke of Aosta]{{ref-en}}
* [https://web.archive.org/web/20130424192012/http://savoia.blastness.com/home.htm Official website of the Prince of Naples]{{ref-it}}
* [http://www.ordinidinasticicasasavoia.it Ordini Dinastici della Real Casa Savoia]{{ref-it}}
* [https://web.archive.org/web/20000301233543/http://chivalricorders.org/royalty/gotha/savoyhis.htm Brief history of the House with a picture of coat-of-arms]{{ref-en}}
* [https://web.archive.org/web/20000301221450/http://chivalricorders.org/royalty/gotha/italygen.htm Genealogy of recent members of the House]{{ref-en}}
* [http://eurulers.altervista.org/savoy.html Titles of the rulers of Savoy and Sardinia]{{ref-en}}

[[Kateqoriya:İtaliya]]
[[Kateqoriya:İtaliya tarixi]]
[[Kateqoriya:1003-cü ildə yarananlar]]
[[Kateqoriya:İtaliyanın dövlət başçıları]]
[[Kateqoriya:Tarixi ölkələrin dövlət başçıları]]