Turşu üçün mənbəyə bax

[[Fayl:Hydrochloric acid ammonia.jpg|thumb|Hidroxlorid turşusu (HCl)]]
'''Turşu''' — metal atomu və ya mürəkkəb ion [[molekul]]u ilə əvəz oluna bilən hidrogen atomlarından və turşu qalığından ibarət olan mürəkkəb maddə. Elektrolitik dissosiasiya nəzəriyyəsinə əsasən dissosiasiya zamanı kation kimi yalnız hidrogen ionu əmələ gətirən elektrolitlərə turşu deyilir. Turşular tərkibinə, əsaslığına və qüvvətliliyinə görə təsnif edilir. Tərkibinə görə turşular iki qrupa bölünür: oksigensiz və oksigenli. Oksigensiz turşular: HF, HCl, HBr, H<sub>2</sub>S, HCN və s. Dövri sistemin VI və VII qrup qeyri-metallarının hidrogenli birləşmələrinin suda məhlulları oksigensiz turşuların nümayəndələridir. Oksigenli turşular: HNO<sub>3</sub>, H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>, H<sub>3</sub>PO<sub>4</sub> və s. Turşuların tərkibindəki metalla əvəz oluna bilən hidrogen atomlarının sayı turşuların əsaslığını və turşu qalığının valentliyini göstərir. Əsaslığına görə turşular birəsaslı (HF, HCl, HNO<sub>3</sub>, HCOOH və s.), ikiəsaslı (H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>, H<sub>2</sub>S, H<sub>2</sub>C<sub>2</sub>O<sub>4</sub> və s.), üçəsaslı (H<sub>3</sub>BO<sub>2</sub>, H<sub>3</sub>PO<sub>4</sub> və s.) və dördəsaslı (H<sub>4</sub>P<sub>2</sub>O<sub>4</sub> və s.) olur. Turşuların qüvvətliliyi onların su məhlullarında əmələ gələn hidrogen ionlarının qatılığı, yəni dissosiasiya dərəcəsi ilə müəyyən edilir. Qüvvətliliyinə görə turşular qüvvətli, orta qüvvətli və zəif turşulara bölünür.

Məsələn:
* qüvvətli turşular — HClO<sub>4</sub>, H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>, HJ, HBr, HCl, HNO<sub>3</sub>
* orta qüvvətli turşular — HPO<sub>3</sub>, H<sub>3</sub>PO<sub>4</sub>, H<sub>2</sub>SO<sub>3</sub>, HF
* zəif turşular — H<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>, HClO, H<sub>2</sub>S, H<sub>2</sub>SiO<sub>3</sub>

== Turşuların alınması ==
Turşular aşağıdakı kimi alınır:
* Oksigensiz turşular qeyri-metalların bilavasitə hidrogenlə birləşməsi və əmələ gələn qazların suda həll edilməsi yolu ilə alınır.

H<sub>2</sub> + Br<sub>2</sub> → <sub>2</sub>HBr; H<sub>2</sub> + S → H<sub>2</sub>S

* Oksigenli turşular turşu oksidlərinin (SiO<sub>2</sub> istisnadır) su ilə qarşılıqlı təsirindən alınır.
* Duzların turşularla qarşılıqlı təsirindən də turşu alınır. Turşuların duzlarla reaksiyaya daxil olmasını turşuların bir-birini duzlardan çıxışdırıb çıxarması sırası ilə müəyyənləşdirmək olar. Bu sırada turşular onların qüvvətliliyi, uçuculuğu və həll olması nəzərə alınmaqla ardıcıl yerləşdirilib və şərti olaraq turşuların fəallıq sırası adlandırılır. HCl<br />
H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>, HNO<sub>3</sub>, H<sub>2</sub>SO<sub>3</sub>, H<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>, H<sub>2</sub>S, H<sub>2</sub>SiO<sub>3</sub><br />
H<sub>3</sub>PO<sub>4</sub>

Bu sırada hər öndə duran turşu özündən sonrakı turşunu duzundan sıxışdırıb çıxarır. Alt-alta yazılan turşular eyni qüvvətlidir. Na<sub>2</sub>SO<sub>3</sub> + 2HCl → 2NaCl + SO<sub>2</sub> + H<sub>2</sub>O (SO<sub>2</sub> + H<sub>2</sub>O → H<sub>2</sub>SO<sub>3</sub>)<br />
NaCl(bərk) + H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>(qatı) → NaHSO<sub>4</sub> + HCl

Anhidridi (turşu oksidi) suda həll olmayan turşular bu üsulla alınır.

4. Bəzi oksigenli turşular qeyri-metallara güclü oksidləşdirici turşularla təsir etməklə alınır.<br />
J<sub>2</sub> + 5Cl<sub>2</sub> + 6H<sub>2</sub>O → HJO<sub>3</sub> + 10HCl

5. Passiv metalların oksigenli turşularla əmələ gətirdiyi duzların suda məhlulunun elektrolizindən turşu alınır.<br />
2CuSO<sub>4</sub> + 2H<sub>2</sub>O → 2Cu + 2H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> + O<sub>2</sub>

== Turşuların xassələri ==
Turşuların bir qismi suda yaxşı həll olan rəngsiz mayelərdir. Məsələn, H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>, HNO<sub>3</sub> və s.

Bəzi turşular isə adi şəraitdə bərk halda olur: H<sub>3</sub>PO<sub>4</sub>, H<sub>3</sub>BO<sub>3</sub>, HPO<sub>3</sub>.

Metasilikat turşusu (H<sub>2</sub>SiO<sub>3</sub> H<sub>4SiO</sub>4) suda praktik olaraq həll olmur.

1. Turşular indikatorların rəngini dəyişir: bənövşəyi lakmusu qırmızı, narıncı metiloranjı çəhrayı rəngə boyayır.

2. Turşular metallarla qarşılıqlı təsirdə olur:<br />
a) Elektrokimyəvi gərginlik sırasında hidrogendən solda yerləşən metallar turşulardan ([[Nitrat turşusu|nitrat]] və qatı [[sulfat turşusu]]ndan başqa) hidrogeni sıxışdırıb çıxarır;

2HCl + Fe → FeCl<sub>2</sub> + H<sub>2</sub>; H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>(duru) + Zn → ZnSO<sub>4</sub> + H<sub>2</sub>

b) Elektrokimyəvi gərginlik sırasında hidrogendən sağda yerləşən metallar hidrogeni turşulardan sıxışdırıb çıxarmır; nitrat və qatı sulfat turşusundan başqa turşularla qarşılıqlı təsirdə olmur.

c) Pt və Au "çar arağı"nda (zərhəl də adlandırılır — 1mol HNO<sub>3</sub> + 3mol HCl) həll olur.

3. Turşular əsasi oksidlərlə qarşılıqlı təsirdə olur.<br />
4. Turşular amfoter oksidlərlə qarşılıqlı təsirdə olur.<br />
5. Turşular əsaslarla neytrallaşma reaksiyasına daxil olur.<br />
6. Turşular ammonyakla qarşılıqlı təsirdə olur.

H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> + NH<sub>3</sub> → NH<sub>4</sub>HSO<sub>4</sub>; NH<sub>4</sub>HSO<sub>4</sub> + NH<sub>3</sub> → (NH<sub>4</sub>)<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>

7. Turşular bəzi duzlarla qarşılıqlı təsirdə olur.<br />
8. Bəzi turşular qeyri-metallarla qarşılıqlı təsirdə olur.

4HNO<sub>3</sub>(qatı) + C → CO<sub>2</sub> + 2H<sub>2</sub>O + 4NO<sub>2</sub>

9. Oksigenli turşular qızdırıldıqda suya və turşu oksidinə parçalanır.

== Həmçinin bax ==
* [[Duzlar]]
* [[Oksidlər]]

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
{{Üzvi xlor birləşmələri}}
[[Kateqoriya:Turşular| ]]