Türk köçləri üçün mənbəyə bax

{{Azərbaycan tarixi}}
{{Türkiyə tarixi}}
'''Türk köçləri''' — [[Türk xalqları|Türk]] [[tayfa]]larının [[Asiya]], [[Avropa]], [[Hindistan]], [[Yaxın Şərq|Yaxın]] və [[Orta Şərq]]də yayılması prosesidir. Xüsusilə [[VI əsr|VI]] və [[XI əsr]]ləri əhatə edir. Dünyaya yayıldıqları əsas ərazilər isə indiki [[Monqolustan]], [[Sibir]], [[Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu|Sintzsyan]] və [[Orta Asiya]]nın [[şərq]] hissəsi olmuşdur.

Artıq [[X əsr]]də [[Mərkəzi Asiya|Orta Asiya]] bütünlüklə [[Türklər]] tərəfindən məskunlaşdırılmışdı. [[XI əsr]]də [[Səlcuqlular|Səlcuqlu]] bayrağı altında [[Türk sülalələri|türk tayfaları]] əvvəllərdə yaşadıqları [[Qafqaz]]da, [[İran]]da, [[Yaxın Şərq|Yaxın]] və [[Orta Şərq]]in bir çox yerlərində, [[Kiçik Asiya|Anadolu]]da qəti olaraq möhkəmləndilər. Bu məskunlaşmaq qalıcı oldu və günümüzədək də davam edir.
Əvvəlki torpaqlarda [[Türk xalqları|türk tayfaları]] isə sonda ya [[Qırğızıstan]], [[Türkmənistan]], [[Özbəkistan]] və [[Qazaxıstan]] kimi müstəqil dövlətlər qurdular, ya da [[Çuvaşıstan|Çuvaşıya]] kimi başqa etnosların anklavında qaldılar. [[Türk xalqları]]ndan [[Uyğurlar]] [[Çin]]də və [[Sibir]]dəki [[Saxalar]] isə [[Rusiya]]da kompakt halda yaşamaqdadırlar və etnik kimliklərini hələ də saxlayırlar.

== Əcdadlar ==

=== "Böyük Tarixçinin qeydləri" ===
[[Türklər]]dən bəhs edən ən qədim yazılı qaynaq [[Çin Xalq Respublikası|Çin]] yazılı qaynaqları olaraq qəbul edilir. O dövrdə [[Türklər]] onlara qarşı tikilən [[Böyük Çin səddi|Böyük Çin Səddi]]nin şimalında da [[köçəri tayfalar]] şəklində yaşayırdılar. [[Çin Xalq Respublikası|Çin]] qaynaqlarında bəhs edilən tayfalar [[Hunlar]] idi (''Xiongnu'', [[Çin dili|çincə]]:匈奴).

Günümüzdəki [[Türk xalqları|türk dilli xalqlar]]ın əcdadlarının indiki [[Monqolustan]]da, [[Sibir]] və [[Yenisey]] çayları boyunca yaşayan [[Hunlar]] olduğu qəbul edilir. Müasir dövrdə bu bölgələrdə yaşayan [[türklər]]in əksəriyyəti [[Tuva dili|Tuva türkcəsind]]ə danışır.

Shiji və ya "[[Böyük Tarixçinin qeydləri]]" salnaməsinə görə [[Hunlar]]ın soykökü əfsanəvi [[Çin]] hökmdar sülaləsi [[Sya sülaləsi]]ndən gəlir. [[Sya sülaləsi]]ndən olan ilk hökmdarın nəvələrindən olan Chunvei və ya Çunqvi [[Hunlar]]ın ulu əcdadır. Chunvei "[[Böyük Tarixçinin qeydləri]]"nə əsasən indiki [[Monqolustan]]dakı [[Sayan dağları]]nda yaşamış və dəmirçiliklə məşğul olmuşdur. Onlara verilən Xianyun və ya Hunzhu adları o dövrki [[Çin dili]] ilə uyğunlaşmadığına görə, gümanki müəllif burada [[türklər]]i və ya onların əcdadlarını nəzərdə tutmuşdur. Lakin "[[Böyük Tarixçinin qeydləri]]"ndə bəhs edilən [[Sya sülaləsi]] əfsanə olaraq qalmaqdadır və tarixi reallıq olması hələ də sübut edilə bilməyib. [[Hunlar]]ın [[Sya sülaləsi]]nə mənsub şəxsdən törəməsi isə heç bir elmi fakta söykənmir.

"[[Böyük Tarixçinin qeydləri]]"ndə [[Hunlar]]ın Longun qərbində, Mianshu, Hunrong və Diyuan bölgələrində, həmçinin də Qi və Liang dağlarının şimalında-Yiqu, Dali və Quyan bölgələrində, Yan vilayətinin şimalındakı Barbar dağlarında, Jinin şimalındakı Loufan vilayətində yerləşən Şərqi Barbar dağlarında yaşadıqlarını yazır. Sonrakı dövrlərdə də bu məlumatlar təkrarlanır. Lakin mənbələrə baxarkən daha başqa yerlərin də olduğu meydana çıxır. "[[Böyük Tarixçinin qeydləri]]"nə əsasən göstərilən bu yerlər Hunların yaşadığı bütün əraziləri əhatə etmədiyi güman edilir.

[[Sya sülaləsi]]nin süqutundan sonra, [[E.ə. 1595|e.ə.1569]]-cu ildə, [[Çinlilər|Çinlilə]]r barbar tayfalardan hesab edilən [[Junlar]]la aralarında Bin şəhərinin əsasını qoydular. [[E.ə. 1290|e.ə.1269]]-cu ildə [[Junlar]] bu şəhəri almağa cəhd etdilər. Təxminən [[e.ə 1169]]-cu ildə Quanyişi tayfası [[Çjou sülaləsi|Çjou]] tayfasının hücumuna məruz qaldı və bu hücumun nəticəsində bütün barbar tayfalar (əsərdə "itaətkar tullantilar" deyə keçir) Jing və Lua çaylarının [[şimal]]ına qədər qovuldu. [[e.ə. 969]]-cu ildə, Kral Mu, Quanrong tayfalarına hücum etdi və "qənimət kimi 4 Boz Qurd və 4 Ağ Maral gətirdi". Qədim [[Türk]] inancına görə Şamanlar [[Bozqurd (mifologiya)|Bozqurda]] çevrilə bilər.

=== Şimal-şərqin atlı tayfaları ===
[[Türklər]]in antropoloji xüsusiyyətləri onların yayılma areallarına uyğun olaraq dəyişir. [[Avropa]]da yerləşən [[türklər]] hal-hazırda xarici görünüş baximindan [[Avropa]]lılardan elə də böyük fərqlərə sahib deyillər, [[Avropa]]da yaşayan [[türklər]]dən Avropalılardan ən çox fərqlənən [[Krım tatarları]] və [[Qafqaz]]da yaşayan [[Qumuqlar|Qumuq]], [[Noqaylar|Noqay]] kimi [[türk]] topluluqlarıdır. Bu [[türk]] qollarının xarici görünüşü avropalı+şiməl-şərqi asiyalı kimi təsnif olunur. [[Orta Şərq]]də yaşayan [[Türklər]] digər xalqlardan elə də böyük fərqlərə sahib deyillər, [[Mərkəzi Asiya]]da yaşayanlar isə daha çox Şimal-Şərqi Asiyalı kimi görünürlər.

[[Proto-türklər]]in hansı irqdən olması sualına hələ də dəqiq cavab tapılmamışdır. Aparılan antropoloji və genetik təcrübələr qəti olaraq bir cavab verməyə çətinlik yaradır. Bunun da əsas səbəbi [[türklər]]in çox böyük əraziyə yayılması, burada yaşayan əhalini assimiliyasiya edərək qarışması və ya əksinə prosesin işləməsidir.

Bioloji araşdırmalar göstərir ki, bölgədə irqi təkamül dil baxımından formalaşmaqdan əvvəl baş vermiş və insanlar dil baxımından bir-birindən ayrılan zaman, bu bölgənin insanları artıq bir-birlərindən irqi baxımdan ayrılmışdılar.

[[Kembric Universiteti]]nin [[Çin Xalq Respublikası|Çin]]in qədim dövr tarixi üzrə professoru Nikola di Kosmo bildirir ki, [[hunlar]]ın formalaşması [[E.ə. VIII əsr|e.ə VIII əsr]]də sona çatmış, bu köçəri, atlı tayfalar [[Asiya]]dakı gələcəy döyüşçü tayfaların əsası olmuşdur. Bunlar [[Qara dəniz]]dən [[Sakit okean]]a qədər uzanan, [[Yunanlar]]a [[Skiflər|Skitlər]] olaraq bilinən "kəmərinbssəsiir həssi olmuşlar.

[[Kateqoriya:Türk tarixi]]