Təbii işsizlik

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç

Təbii işsizlik — Təbii işsizliyin səviyyəsi iqtisadi fəaliyyətin öyrənilməsində əsas konsepsiyaya verilən addır. Milton Friedman və Edmund Felps, 1960-cı illərdə bu problemi həll edərək, hər ikisi öz işlərinə görə İqtisadiyyat Elmləri üzrə Nobel Memorial Mükafatını aldılar. Konsepsiyanın sadələşdirilmiş xülasəsi belədir: "İqtisadiyyat sabit "tam məşğulluq" vəziyyətində olduqda işsizliyin təbii dərəcəsi işsiz olanların işçi qüvvəsinə nisbətidir". Başqa sözlə desək, bu konsepsiya "tam məşğulluq" iqtisadi termininin "sıfır işsizlik" mənasını vermədiyini aydınlaşdırır.[1][2] O, məcmu istehsalın "uzunmüddətli" səviyyəsində olması ilə uyğun gələn hipotetik işsizlik səviyyəsini təmsil edir. Bu səviyyə əmək və mal bazarlarında qiymətlərin tam tənzimlənməməsi kimi müxtəlif müvəqqəti sürtünmələrin olmadığı halda məcmu istehsala uyğundur. Buna görə də təbii işsizliyin səviyyəsi fəaliyyətin müəyyənləşdirilməsinə klassik baxışda üstünlük təşkil edən işsizlik səviyyəsinə uyğun gəlir.

Təbii işsizlik səviyyəsi əsasən iqtisadiyyatın təklif tərəfi istehsal imkanları və iqtisadi institutlar tərəfindən müəyyən edilir. Təbii işsizliyin səviyyəsi əmək və resurs bazarları tarazlıqda olduqda səmərəli, genişlənən iqtisadiyyatda davam edən fruksional və struktur işsizliyin məcmusudur.

İqtisadi tarazlıqların pozulması faktiki işsizliyin davamlı olaraq təbii nisbətdən kənara çıxmasına səbəb olacaq və məhsulun müəyyənləşdirilməsinə dair Keynsçi baxışda olduğu kimi, qismən məcmu tələb amilləri ilə müəyyən ediləcək. Siyasətdən irəli gələn nəticə ondan ibarətdir ki, işsizliyin təbii səviyyəsini tələbin idarə edilməsi siyasətləri (o cümlədən pul siyasəti) ilə daimi olaraq azalda bilməz, lakin bu cür siyasətlər faktiki işsizlikdə variasiyaların sabitləşdirilməsində rol oynaya bilər.[3] Konsepsiyaya görə, təbii işsizliyin azaldılması iqtisadiyyatın təklif tərəfinə yönəlmiş struktur siyasətləri vasitəsilə həyata keçirilməlidir. Çoxsaylı sorğulara görə, iqtisadçıları bir çoxu "İqtisadiyyatın uzunmüddətli perspektivdə meyl göstərdiyi təbii işsizliyin səviyyəsi var" ifadəsi ilə ümumiyyətlə razılaşır.[4][5]

İnkişaf

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Fridrix fon Hayek tam məşğulluq yaratmaq cəhdlərinin idarəolunmaz inflyasiyaya səbəb ola biləcəyini iddia etsə də,[6] David Hume qeyd etdi ki, pul kütləsindəki artımlar hələ 1752-ci ildə əməyin qiymətini yüksəldəcək.[7] Təbii nisbətlə bağlı klassik bəyanat Milton Fridmanın 1968-ci ildə Amerika İqtisadi Assosiasiyasına Prezident müraciətində ortaya çıxdı.

Fridman heç vaxt bütün bu xüsusiyyətlərə malik bir model yazmadı. Təbii nisbət ideyasını təsvir edərkən o, sadəcə olaraq, Don Patinkinin tam məşğulluq modeli ilə eyni olan əmək bazarı tələb və təklif modelindən[8] istifadə etdi.[9] Burada həm əmək tələbi, həm də təklifi real əməkhaqqından asılı olan rəqabətli əmək bazarı mövcuddur və təbii nisbət sadəcə olaraq tələbin təklifə bərabər olduğu rəqabətli tarazlıqdır. Onun baxışında təbii nisbətin unikal olması anlayışı gizlidir: tarazlığa uyğun gələn yalnız bir istehsal və məşğulluq səviyyəsi var.

Filips əyrisi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Milton Fridman təbii inflyasiyanın Phillips əyrisindən əmələ gəldiyini müdafiə etdi. İşsizliyin aşağı olduğu zaman maaşların artmasına meyilli olduğunu göstərdi. Fridman inflyasiyanın əmək haqqının artımı ilə eyni olduğunu bildirdi və öz arqumentini inflyasiya ilə işsizlik arasında sabit mənfi əlaqənin mövcud olduğuna dair geniş yayılmış fikir əsasında qurdu.[10] Bu siyasət, tələbi artırmaq və daha yüksək inflyasiya yolu ilə işsizliyin daimi olaraq azaldıla biləcəyi siyasətinə aid idi.[11]

Fridman və Felps nəzəri əsaslarla bu fikrə qarşı çıxdılar, çünki onlar qeyd edirdilər ki, əgər işsizlik daimi olaraq aşağı olsaydı, real əmək haqqı kimi iqtisadiyyatda bəzi real dəyişənlər həmişəlik dəyişərdi. Çünki inflyasiyanın daha yüksək olması əmək bazarındakı sistematik irrasionallığa əsaslanırdı. Fridmanın qeyd etdiyi kimi, əmək haqqı inflyasiyası real əmək haqqını və işsizliyi dəyişməz qoyacaqdır. Beləliklə, aşağı işsizliyə yalnız əmək haqqı inflyasiyası və inflyasiya gözləntiləri faktiki inflyasiyadan geri qaldıqda nail olmaq olar. Bunun yalnız müvəqqəti bir nəticə olduğu görüldü. Nəhayət, işsizlik inflyasiya səviyyəsindən asılı olmayaraq real amillərlə müəyyən edilən nisbətə qayıdacaqdır. Fridman və Felpsə görə, Filips əyrisi buna görə də uzunmüddətli perspektivdə şaquli idi və tələbi artırmaq siyasətləri daimi olaraq işsizliyin azalmasına səbəb deyil, səbəb yalnız inflyasiyadır.

Milton Fridman işsizliyin təbii səviyyədən uzaqlaşmasının əsas səbəbi kimi gözlənti səhvlərini vurğulamışdır.[12] Fridman üçün unikal təbii nisbətin olması anlayışı onun inflyasiyanın tam olaraq gözlənilə biləcəyi (faktiki və gözlənilən inflyasiya eyni olduqda) işsizliyin yalnız bir səviyyəsinin olması fikrinə bərabər idi. Edmund Felps əmək bazarı strukturlarına və məcmu tələb dəyişikliklərinin inflyasiyaya, ləng gözləntilərə isə işsizlik səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsinə səbəb olacaq sürtünmələrə daha çox diqqət yetirdi. Həmçinin, onun nəzəriyyələri işsizliyin çox yüksək təbii nisbətinin səbəbləri (yəni, işsizliyin niyə struktur və ya klassik ola biləcəyi) haqqında fikirlər verirdi.[13]

Tənqidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Milton Fridmanın özünün dediyi kimi, "təbii dərəcə"nin əsas tənqidi ondan ibarətdir ki, bunun üçün heç bir etibarlı sübut yoxdur. Təbii nisbət fərziyyəsi işsizliyin unikal tarazlıq səviyyəsinin mövcud olması ilə bağlı əsas fərziyyə yaradır. Əhəmiyyətli olan odur ki, Milton Fridman özü heç vaxt təbii nisbətin açıq modelini yazmamışdır (Nobel mühazirəsində o, sadəcə olaraq sadə əmək tələb və təklif modelindən istifadə edir).

UCLA-dan Rocer Farmerə görə, bir şokdan sonra işsizlik səviyyəsinin "təbii nisbət" adlandırılan səviyyəsinə qayıtması ilə bağlı fərziyyə məlumatlarda özünü doğrultmur.[14]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 1976. Press release". Nobelprize.org. October 14, 1976. June 3, 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 16, 2009.
  2. ↑ "The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 2006. Press Release". Nobelprize.org. September 11, 2006. June 1, 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 16, 2009.
  3. ↑ Walsh, Carl E. Monetary Theory and Policy, 2nd Edition. Cambridge, MA: The MIT Press. 2003. ISBN 0-262-23231-6.
  4. ↑ Alston, Richard M.; Kearl, J.R.; Vaughan, Michael B. "Is There a Consensus Among Economists in the 1990s?" (PDF). 82 (2). American Economic Review. May 1992: 203–209. April 8, 2017 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: January 18, 2016.
  5. ↑ Fuller, Dan; Geide-Stevenson, Doris. "Consensus Among Economists: Revisited". The Journal of Economic Education. 34 (4). 2003: 203–209. doi:10.1080/00220480309595230. JSTOR 30042564.
  6. ↑ FA Hayek, ‘Full Employment, Planning and Inflation’ (1950) 4(6) Institute of Public Affairs Review 174. E McGaughey, 'Will Robots Automate Your Job Away? Full Employment, Basic Income, and Economic Democracy' (2018) SSRN, part 2(1), 5 Arxivləşdirilib 2018-05-24 at the Wayback Machine
  7. ↑ Ball, Laurence; Mankiw, N. Gregory. "The NAIRU in Theory and Practice" (PDF). Journal of Economic Perspectives. 16 (4). 2002: 115–136. doi:10.1257/089533002320951000. 8 October 2019 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 8 June 2018.
  8. ↑ Friedman, M., 1977. 'Inflation and unemployment', Journal of Political Economy, 85, 451–72.
  9. ↑ Dixon H (2001), Of coconuts, decomposition, and a jackass: the genealogy of the natural rate Arxivləşdirilib 2021-10-04 at the Wayback Machine, Surfing Economics Arxivləşdirilib 2016-04-28 at the Wayback Machine, Chapter 3
  10. ↑ E McGaughey, 'Will Robots Automate Your Job Away? Full Employment, Basic Income, and Economic Democracy' (2018) SSRN, part 2(1) Arxivləşdirilib 2018-05-24 at the Wayback Machine
  11. ↑ Romer, David. Advanced Macroeconomics. Boston, MA: McGraw Hill. 2005. ISBN 0-07-287730-8.
  12. ↑ Friedman, Milton. "The Role of Monetary Policy". American Economic Review. 58. 1968: 1–17.
  13. ↑ Phelps, Edmund S. "Money-Wage Dynamics and Labor-Market Equilibrium". Journal of Political Economy. 76 (4, Part 2). 1968: 678–711. doi:10.1086/259438.
  14. ↑ Farmer, Roger E. A. "The Natural Rate Hypothesis: An idea past its sell-by date". NBER Working Paper No. 19267. 2013. SSRN 2304694.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Təbii_işsizlik&oldid=7090134"